‘Inisititiuti
Lēsoni 32: Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 85–87


“Lēsoni 32: Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 85–87,” Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá – Tohi Lēsoni ʻa e Faiakó (2017)

“Lēsoni 32,” Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá – Tohi Lēsoni ʻa e Faiakó

Lēsoni 32

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 85–87

Talateú mo e Fakahokohoko e Ngaahi Meʻa Ne Hokó

ʻI he konga kimui ʻo Nōvema 1832, ne teʻeki ai fakatapui ʻe ha niʻihi ʻo e Kāingalotu kuo nau hiki ki Saioné ʻenau koloá ʻo hangē ko ia ne fekau ʻe he ʻEikí. Naʻe tuʻunga ʻi he meʻá ni ʻa e teʻeki ke nau maʻu ha tofiʻa ʻo e fonuá ʻo fakatatau ki he ngaahi fono ʻo e Siasí. Naʻe lave ʻa e Palōfita ko Siosefa Sāmitá ki he meʻá ni ʻi ha tohi naʻe ueʻi fakalaumālie kia Uiliami W. Felipisi, ʻi he ʻaho 27  ʻo Nōvema, 1832, ʻa ia ʻoku lekooti hano konga ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 85.

ʻI he ʻaho 6  ʻo Tīsema, 1832, naʻe maʻu ʻe Siosefa Sāmita ʻa e fakahā ʻoku lekooti ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 86, lolotonga ʻene ngāue ki he liliu fakalaumālie ʻo e Tohi Tapú. Ne ʻomi ʻe he fakahā ko ʻení ha fakamatala lahi ange ki he talanoa fakatātā ʻo e uité mo e teá pea mo e fatongia ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ʻi hono tokoniʻi ke tānaki ʻe he ʻEikí ʻa e kau māʻoniʻoní ʻi he ʻaho fakaʻosí.

ʻI he kotoa ʻo e 1832, ne ngalingali naʻe ʻilo ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá mo ha kāingalotu kehe ʻo e Siasí mei he ngaahi fakamatala he nusipepá, ʻa e faingataʻaʻia ne mafola ʻi he māmaní. Hangē ko ʻení, naʻa nau ʻiloʻi ʻa e fakakikihi ʻo kau ki he nofo pōpula ʻi he ʻIunaiteti Siteití, pea naʻa nau ʻilo foki fekauʻaki mo e fāinga ʻi he tukuhau ʻa e puleʻangá ʻi he koloa hū maí ʻi he siteiti ʻo Kalolaina Sauté. ʻI he ʻaho  25 ʻo Tīsema, 1832, naʻe maʻu ai ʻe Siosefa Sāmita ʻa e fakahā ʻoku lekooti ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 87, ʻa ia ʻoku kau ai ha ngaahi kikite fekauʻaki mo e ngaahi tau mo e fakamaau ʻe “lilingi atu ki he ngaahi puleʻanga kotoa pē” (TF 87:3) ʻi he ngaahi ʻaho fakaʻosí.

6 Nōvema, 1832Naʻe fāʻeleʻi ai ʻe ʻEma Sāmita ʻa Siosefa Sāmita ko e III.

6 Nōvema, 1832Ne foki mai ʻa Siosefa Sāmita mei heʻene malanga ʻi he fakahahake ʻo e ʻIunaiteti Siteití.

8 Nōvema, 1832Ko e fuofua feʻiloaki ia ʻa Siosefa Sāmita mo Pilikihami ʻIongí.

27 Nōvema, 1832Naʻe tohi ai ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 85 (konga ʻo ha tohi naʻe fai ʻe Siosefa Sāmita kia Uiliami W. Felipisi).

6 Tīsema, 1832Naʻe maʻu ai ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 86.

25 Tīsema, 1832Naʻe maʻu ai ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 87.

Ngaahi Fokotuʻu ki hono Akoʻí

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 85

Ko e fekauʻi ʻe he ʻEikí ke tauhi ha lekooti ʻo kinautolu kuo nau fakatapui mo maʻu ha ngaahi tofiʻá

Fakaafeʻi e kau akó ke nau sioloto atu ʻoku nau kau ki ha timi sipoti ʻoku ʻi ai hono ngaahi tuʻutuʻuni naʻe faʻu ke tokoni ke nau lavameʻa.

  • Ko e hā ʻe hoko kapau ʻe fakakaukau ha taha ʻi he timí ke ʻoua te ne muimui ki he ngaahi lao ʻa e timí?

Fakamatalaʻi ange ne kamata ha tūkunga tatau pē ʻi he 1832, ʻi he tūʻuta atu ha Kāingalotu tokolahi tokolahi ange ʻi Mīsulí. Naʻe ʻikai muimui ha niʻihi ʻo e Kāingalotu ko ʻení ki he ngaahi fono kuo ʻomi ʻe he ʻEikí ki hono langa ʻo Saioné. Naʻe fakamatala ha ngaahi fakahā kimuʻa he ʻikai nofo ʻa e kāingalotu ʻo e Siasí ʻi Saione tukukehe kapau ne nau maʻu ha tohi fakamoʻoni mei he kau taki ʻo e Siasí. ʻI heʻenau tūʻutá pē, ne pau ke nau fakatapui ʻenau paʻangá mo e koloa kotoa pē ki he Siasí pea maʻu ha tofiʻa mei he pīsopé. ʻIkai ngata aí, naʻe fie maʻu ke nau tauhi kotoa ʻa e ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá. (Vakai, TF 64:34–35; 72:15–19, 24–26.) Ko e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 85 ko ha toʻo ia mei ha tohi ʻa e Palōfitá kia Uiliami W. Felipisi, ko ha taki ʻo e Siasí ʻi Mīsuli, ʻo fakamatalaʻi e meʻa ke fai fekauʻaki mo e kāingalotu ʻoku ʻikai ke nau muimui ki he ngaahi fono ʻa e ʻEikí.

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 85:1–2. Kole ki he kau akó ke nau muimui ki ai, ʻo kumi e meʻa ne fekau ke lekooti ʻe he kalake ʻi Mīsulí.

  • Ko e hā naʻe fakahinohino ki he kalaké ke lekōtí?

Fakaafeʻi ha niʻihi ʻo e kau akó ke nau taufetongi ʻi hono lau leʻolahi ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 85:3, 5, 9, 11. Kole ki he kalasí ke nau muimui ki ai, ʻo kumi e meʻa naʻe tala ʻe he Palōfitá ki he kau taki ʻo e Siasí ʻi Mīsulí ke fai fekauʻaki mo kinautolu naʻe ʻikai ke nau moʻui ʻaki e ngaahi fono kuo ʻomi ʻe he ʻEikí ki hono fokotuʻu ʻo Saioné. Fakaafeʻi ha kau ako tokosiʻi ke lipooti e meʻa ne nau maʻú.

  • Ko e hā te tau lava ‘o ako mei he ngaahi fakahinohino ʻa e Palōfitá kau kiate kinautolu naʻe ʻikai ke nau muimui ki he ngaahi fono ʻa e ʻOtuá?

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 86

ʻOku fakamatalaʻi lahi ange ʻe he ʻEikí e talanoa fakatātā ʻo e uité mo e teá

Fakahoko ange ki he kau akó ko e ʻaho 6  ʻo Tīsema, 1832, lolotonga ʻene ngāue ʻi he liliu fakalaumālie ʻo e Tohi Tapú, naʻe maʻu ʻe Siosefa Sāmita e fakahā ʻoku ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 86, ʻa ia ʻoku fakamatala lahi ange ki he talanoa fakatātā ʻo e uité mo e teá ʻa ia ʻoku ʻi he Tohi Tapú.

Fakaafeʻi e kau akó ke nau lau leʻolahi e talanoa fakatātā ʻoku maʻu ʻi heMātiu13:24–30. Lolotonga e laukonga ʻa e tokotaha akó, hiki e ngaahi lea ko ʻení he palakipoé: uité, teá, ko e ngoué, kau tūtuuʻi ʻo e tengá, ko e filí.

  • Ko e hā ʻoku fakafofongaʻi ʻe he uité mo e teá? (Kapau ʻe fie maʻu, fakamatala ange ʻoku fakataipe ʻe he uité ʻa e kau māʻoniʻoní, pea fakataipe ʻe he teá ʻa e kau faiangahalá [vakai, Mātiu 13:38].)

  • Ko e hā naʻe fie tatali ai ʻa e tangata ʻi he talanoa fakatātaá ke taʻaki ʻa e teá?

ʻĪmisi
uité mo e teá

Fakaʻaliʻali ha tā ʻo e uité mo e teá. Fakamatalaʻi ange ko e teá ko ha vao kona. ʻOku meimei faitatau pē ʻa e uité mo e teá ʻi heʻena tā huli haké, ka ʻe lava pē ke fakafaikehekeheʻi ʻi heʻena motuʻá. Kapau naʻe feinga ha tangata tuʻusi ke taʻaki ʻa e teá kimuʻa pea motuʻa ʻa e uité mo e teá, te ne ngalingali fakaʻauha foki ai e konga lahi ʻo e uité.

Fakaafeʻi ha kau ako toko siʻi ke nau tau fetongi ʻi hono lau leʻolahi e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 86:1–6. Kole ki he kalasí ke nau muimui ki ai, ʻo kumi ʻa e ʻuhinga ʻo e ngoué, kau tūtūʻí, mo e filí. Fakaafeʻi e kau akó ke lipooti e meʻa ne nau akó.

  • Makatuʻunga ʻi he fakamatala ʻa e ʻEikí ki he ngaahi fakaʻilongá, te ke fakamatala fakanounouʻi fēfē e ʻuhinga ʻo e talanoa fakatātaá ni?

Kapau ʻe fie maʻu, fakamatalaʻi ange ʻoku fakafofongaʻi ʻe he talanoa fakatātā ko ʻení e taimi ʻo e Siasi Faka-Kalisitiane ʻo e kuonga muʻá, ʻi he kei moʻui ʻa e fuofua Kau ʻAposetolo ʻa e Fakamoʻuí, ʻo aʻu ki he ngataʻanga ʻo e māmaní. Ko e ongo kupuʻi lea “[ʻoku] tūtuuʻi [ʻe Sētane] ʻa e teá” mo e “ʻa e teá … tuli ʻa e siasí ki he feituʻu maomaonganoá” ʻi he veesi 3 ʻoku ʻuhinga ia ki he Hē Fakaʻaufuli mei he Moʻoní, pea ko e kupuʻi lea “ʻoku tupu hake ʻa e muká” ʻi he veesi 4 ʻoku ʻuhinga ia ki hono Fakafoki Mai ʻo e ongoongoleleí.

Fakaafeʻi e kau akó ke nau lau fakalongolongo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 86:7, ʻo kumi ha toe meʻa naʻe akoʻi ʻe he ʻEikí fekauʻaki mo e talanoa fakatātā ʻo e uité mo e teá.

  • Ko e hā ʻoku tau ako mei he veesi 7 fekauʻaki mo hono fakahokohoko ʻo e tānakí ʻi he ngaahi ʻaho fakaʻosí?

  • Ko e hā ʻoku akoʻi ʻe he meʻá ni fekauʻaki mo e meʻa ʻe hoko ki he kau māʻoniʻoní mo e kau faiangahalá ʻi he ngaahi ʻaho fakaʻosí? (ʻOku totonu ke ʻiloʻi ʻe he kau akó ha moʻoni tatau mo ʻení: ʻE tānaki ʻe he ʻEikí ʻa e kau māʻoniʻoní lolotonga e ngaahi ʻaho fakaʻosí pea fakaʻauha leva e kau faiangahalá ʻi Heʻene Hāʻele ʻAnga Ua Maí.)

Fakamatalaʻi fakanounou ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 86:8–10 ʻaki hano fakamatalaʻi ange hili hono ʻomi e ʻuhinga ʻo e talanoa fakatātā ko ʻení, naʻe ui ʻe he ʻEikí e kāingalotu ʻo e Siasí ko ha “kau ʻea-hoko fakalao” (veesi 9). ʻOku ʻuhinga ʻeni ko e kau mēmipa ʻo e Siasí ko e konga kinautolu ʻo e fuakava naʻe fai ʻe he ʻOtuá mo ʻĒpalahamé, ʻa ia naʻe talaʻofa ai kia ʻĒpalahame mo hono hakó te nau fiefia ʻi he ngaahi tāpuaki ʻo e lakanga fakataulaʻeikí pea vahevahe e ngaahi tāpuaki ko iá mo e niʻihi kehé (vakai, ʻĒpalahame 2:9–11).

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke ne lau leʻolahi ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 86:11. Kole ki he kalasí ke nau muimui ki ai, ʻo kumi e founga te tau lava ai ʻo vahevahe e ngaahi tāpuaki ʻo e lakanga fakataulaʻeikí mo e niʻihi kehé.

  • Te tau lava fēfē ʻo vahevahe e ngaahi tāpuaki ʻo e lakanga fakataulaʻeikí mo e niʻihi kehé? (Hili e tali ʻa e kau akó, hiki ʻa e tefitoʻi moʻoni ko ʻení ʻi he palakipoé: ʻI heʻetau fai atu ʻi he angalelei ʻa e ʻEikí, te tau lava ʻo hoko ko ha maama ki he māmaní mo ha fakamoʻui ki he niʻihi kehé, ʻaki ʻetau tokoniʻi kinautolu ke nau maʻu e ngaahi tāpuaki ʻoku lava ʻo maʻu ʻi he lakanga fakataulaʻeikí.)

  • ʻOkú ke pehē ʻoku ʻuhinga ki he hā ke “fai atu ʻi [he] angalelei [ʻa e ʻEikí]” (veesi 11)?

  • ʻOku felāveʻi fēfē ʻa e tefitoʻi moʻoni ʻi he palakipoé mo e talanoa fakatātā ʻo e uité mo e teá? (Ko ha konga ia ʻo e fuakava ʻa ʻĒpalahamé, ʻoku ʻi ai hotau fatongia ke tokoni ki hono tānaki ʻo e kau māʻoniʻoní ʻi he teuteu ki he Hāʻele ʻAnga Ua Mai ʻa Sīsū Kalaisí.)

  • Ko e hā ha ngaahi founga ʻoku fekauʻaki ai e tefitoʻi moʻoni ko ʻení mo e hisitōlia fakafāmilí mo e ngāue fakatemipalé pea pehē ki he ngāue fakafaifekaú?

Kole ki he kau akó ke nau fakakaukau ki ha taimi naʻe hoko ai ha taha ko ha maama kiate kinautolu, pe ko ha taha ʻoku nau ʻiloʻi, mo tokoni ke tataki kinautolu ke maʻu e ngaahi ouau ʻo e lakanga fakataulaʻeikí. Kole ki ha kau ako ʻe niʻihi ke vahevahe ʻenau ngaahi aʻusiá mo e kalasí. Fakaafeʻi e kau akó ke nau fakakaukau ki he meʻa te nau lava ʻo fai ke fai atu ʻi he angalelei ʻa e ʻEikí pea hoko ko ha maama ki he niʻihi ʻoku nau feohí pea ke hoko foki ko ha fakamoʻui ki he niʻihi kehé, ʻo kau ai ʻenau ngaahi kuí.

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 87

Ko e fakahā ʻe he ʻEikí ʻe lilingi hifo ʻa e tau ki he ngaahi puleʻanga kotoa pē

Kole ki he kau akó ke nau fakakaukau ki ha taimi naʻa nau fehangahangai ai mo ha taha naʻá ne fakaangaʻi e Palōfita ko Siosefa Sāmitá.

Fakamatalaʻi ange ʻi he ʻaho 25  ʻo Tīsema, 1832, naʻe fakahā ʻe he ʻEikí ha kikite kia Siosefa Sāmita ʻa ia naʻe tupu ai hano fakaangaʻi ʻe ha kakai ʻe niʻihi ʻa e Palōfitá.

Fakaafeʻi ha niʻihi ʻo e kau akó ke nau taufetongi ʻi hono lau leʻolahi e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 87:1–4. Kole ki he kalasí ke nau muimui ki ai, ʻo kumi e kikite ne ʻoange ʻe he ʻEikí kia Siosefa Sāmitá. Fakaafeʻi e kau akó ke nau lipooti e meʻa ne nau maʻú.

Fakamatalaʻi ange naʻe ʻilo ʻe Siosefa Sāmita fekauʻaki mo ha moveuveu fakapolitikale ʻi he vahaʻa ʻo e siteiti Kalolaina Sauté mo e puleʻanga ʻo e ʻIunaiteti Siteití fekauʻaki mo e tukuhau koloá (tukuhau ʻo e ngaahi koloa hū maí). Koeʻuhí ne fakafalala lahi ange e kakai ʻo Kalolaina Sauté ki he ngaahi koloa hū maí ʻi he kakai ʻo e ngaahi siteiti ʻi he fakatokelaú, ne nau ongoʻi ʻoku ʻikai potupotutatau e tute ʻa e puleʻangá pea naʻe fakataumuʻa pē ʻa e tuté ki he feituʻu Sauté. Naʻe fokotuʻu ʻe he kau taki fakapuleʻanga ʻo Kalolaina Sauté ha lao ʻo fakataʻeʻaongaʻi, pe fakaʻauha e ngaahi lao ʻo e puleʻangá, pea ne kamata ke teuteu e kakai tokolahi ʻo Kalolaina Sauté ki ha ngāue fakakautau ke fakafepakiʻi e puleʻangá. Naʻe pehē ʻe he palesiteni ʻo e ʻIunaiteti Siteití te ne tauhi e ngaahi lao ʻo e ʻIunaiteti Siteití ʻi he fakamālohi. ʻI Tīsema 1832, naʻe lipooti ʻe he ngaahi nusipepa ʻi he ʻIunaiteti Siteití ʻa e fepaki ko ʻení. Ko e taimi eni naʻe maʻu ai ʻe Siosefa Sāmita e fakahā ʻoku lekooti ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 87. ʻI he konga kimuʻa ʻo e 1833, ʻikai fuoloa mei he taimi ne fai ai e kikité ni, ne fakaleleiʻi ʻa e palopalemá ʻe he puleʻanga ʻIunaiteti Siteití mo e siteti Kalolaina Sauté ʻi he melino.

  • Ko e hā ha founga ʻe lava ai ʻe ha kakai ʻe niʻihi ʻo fakaʻaongaʻi e ngaahi meʻa naʻe hoko ko ʻení ke fakaveiveiuaʻi ai ko ha palōfita ʻa Siosefa Sāmita?

Fakahoko ange ki he kau akó, neongo ne hā mai kuo ngali fakaleleiʻi e meʻá ni, ʻi he 1843 ka naʻe toe fakapapauʻi ʻe Siosefa Sāmita ʻa e kikite ʻe kamata ha ngaahi tau ʻi Kalolaina Saute ʻi he palopalema ʻo e nofo pōpulá (vakai, TF 130:12–13). Ne toki hoko ʻi he 1861, koeʻuhí ko ha ngaahi taʻefemahinoʻaki ʻi he nofo pōpulá, naʻe fana ai ʻe he ngaahi vaka fakakautau Sauté ha kau sōtia fakapuleʻanga naʻa nau nofo ʻi Footi Samitā, ʻi he Taulanga Sālesitoní, ʻi Kalolaina Saute. Ne kau fakataha atu mo ha ngaahi siteiti Fakatonga kehe mo Kalolaine Saute ke tauʻi e ngaahi siteiti Fakatokelaú. Ne faifai pea ui tokoni ʻa e ngaahi siteiti ʻi he Faka-tongá ki Pilitānia Lahi. ʻIkai ngata aí, ne kau ha tokolahi ʻo e niʻihi ne nofo pōpula ʻi he feituʻu Sauté ki he kau tau ʻa e Tokelaú pea nau tau ai mo honau kau pule kimuʻá. Ne aʻu ʻa e Tau Fakalotofonua ʻa ʻAmeliká ki he 1865 pea naʻe iku ʻo mate ai ha kau sōtia nai ʻe toko 620,000–750,000. ʻOku teʻeki fakahoko ha ngaahi konga ʻe niʻihi ʻo e kikite ko ʻení pea ʻoku fakamatala ki he ngaahi fakamamahi lahi mo e tau te ne ʻomi e ngataʻanga ʻo e puleʻanga kotoa pē.

  • Ko e hā ha tokāteline te tau lava ʻo ako mei he fakamatala ko ʻení fekauʻaki mo e ngaahi kikite ʻa e kau palōfita ʻa e ʻEikí? (ʻOku totonu ke ʻiloʻi ʻe he kau akó ha tokāteline tatau mo ʻení: ʻE fakahoko ʻa e ngaahi kikite kotoa pē ʻa e ʻEikí.)

  • Ko e hā ha ngaahi sīpinga kehe te ke lava ʻo ʻomi ʻa ia ʻokú ne fakahaaʻi mai kuo fakahoko e ngaahi kikite ʻa e kau palōfita ʻa e ʻEikí?

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke ne lau leʻolahi e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 87:5–8. Kole ki he kalasí ke nau muimui ki ai, ʻo kumi e meʻa ne folofola ʻe he ʻEikí ʻe hoko ʻi he ngaahi ʻaho fakaʻosí. Fakaafeʻi e kau akó ke nau lipooti e meʻa ne nau maʻú.

  • Fakatatau ki he veesi 6–7, ko e hā ha ngaahi ʻuhinga naʻe ʻomi ʻe he ʻEikí ki he ngaahi meʻa fakamamahi ko ʻení? (Ko e kupuʻi lea “toʻukupu tautea” ʻo e ʻOtuá ʻi he veesi 6 ʻoku ʻuhinga ia ʻe fakaʻaongaʻi ʻe he ʻEikí ʻEne ngaahi fakamāú ke ueʻi e kakaí ke fakatomala mo tauteaʻi e kau angahalá.)

  • Fakatatau ki he veesi 8, ko e hā ʻoku fekau mai ʻe he ʻEikí ke tau fai koeʻuhi ke tau mateuteu ki he ngaahi taú mo e fakatamaki ʻe hoko ʻi he ngaahi ʻaho fakaʻosí? (Tokoni ke ʻiloʻi ʻe he kau akó ʻa e moʻoni ko ʻení: ʻOku fekauʻi kitautolu ʻe he ʻEikí ke tau tuʻu ʻi he ngaahi potu māʻoniʻoní pea ʻoua ʻe hiki.)

  • ʻOkú ke pehē ʻoku ʻuhinga ki he hā ke “tuʻu ʻi he ngaahi potu toputapú, pea ʻoua ʻe hiki mei aí” (veesi 8)?

  • Ko e hā ha ngaahi potu toputapu ʻe niʻihi te ne lava ʻo ʻomi kiate kitautolu ʻa e nongá mo e malú?

Fakaafeʻi e kau akó ke vahevahe ha ngaahi aʻusia ʻa ia ne nau ongoʻi ai e nonga mo e malu ʻi heʻenau tuʻu ʻi ha potu toputapu. Fakaafeʻi e kau akó ke fokotuʻu ha taumuʻa ke tuʻu ʻo toe lahi ange ʻi he ngaahi potu toputapu ko ʻení ke fakamālohia ʻenau ngaahi feinga ke ʻoua ʻe hiki meiate kinautolú.

Fakaʻosi ʻaki haʻo fai ange hoʻo fakamoʻoni ki he ngaahi moʻoni naʻe ʻiloʻi ʻi he lēsoni ko ʻení.