‘Inisititiuti
Lēsoni 56: Fanongonongo Fakamafaiʻi 2


“Lēsoni 56: Fanongonongo Fakamafaiʻi 2,” Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá – Tohi Lēsoni ʻa e Faiakó (2017)

“Lēsoni 56,” Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá – Tohi Lēsoni ʻa e Faiakó

Lēsoni 56

Fanongonongo Fakamafaiʻi 2

Talateú mo e Fakahokohoko e Ngaahi Meʻa Ne Hokó

ʻI he mafola e ngāue fakafaifekaú ʻi he māmaní lolotonga e senituli hono 20, naʻe lotua ʻe he kau taki ʻo e Siasí ha fakahinohino fekauʻaki mo e ngaahi fakangatangata naʻe hoko ʻi he fakanofo ʻo e lakanga fakataulaʻeikí mo e ngaahi ouau fakatemipalé ki he Kāingalotu ʻo e Siasí ne hako ʻAfilika ʻuliʻulí. ʻI he ʻaho 1 ʻo Sune, 1978, naʻe fakahā ʻe he ʻEikí kia Palesiteni Sipenisā W. Kimipolo, mo hono ongo tokoni ʻi he Kau Palesitenisī ʻUluakí, mo e kau mēmipa ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ʻoku totonu ke toʻo e ngaahi fakangatangatá ni. ʻI he ʻaho 8 ʻo Sune, 1978, naʻe fanongonongo ai ʻe he Kau Palesitenisī ʻUluakí e fakahā ko ʻení ʻi ha tohi ki he kau taki ʻo e Siasí. ʻOku lekooti e tohí ni ʻi he Fanongonongo Fakamafaiʻi 2.

30 Tīsema, 1973Naʻe fakanofo ʻa Sipenisā W. Kimipolo ko e Palesiteni ʻo e Siasí.

1 Sune, 1978Naʻe maʻu ʻe Palesiteni Kimipolo, mo hono ongo tokoni ʻi he Kau Palesitenisī ʻUluakí, mo e kau mēmipa ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá, ha fakahā ne fakaaʻu ai e lakanga fakataulaʻeikí mo e ngaahi tāpuaki ʻo e temipalé ki he kāingalotu moʻui taau kotoa pē ʻo e Siasí.

8 Sune, 1978Naʻe tuku mai ʻe he Kau Palesiteni ʻUluakí ha tohi ʻo fanongonongo ai e fakahaá.

30 Sepitema, 1978Naʻe fakahoko e fakahā ne maʻu ʻi he ʻaho 1 ʻo Suné ki he kāingalotu ʻo e Siasí lolotonga e konifelenisi lahí pea naʻe hikinimaʻi ia ʻi he loto-taha “ko e folofola pea mo e finangalo ia ʻo e ʻEikí” (Fanongonongo Fakamafaiʻi 2).

Nōvema–Tīsema 1978Ne tūʻuta e kau faifekaú ʻi Kana mo Naisīlia ke fokotuʻu e Siasí ʻi ʻAfilika Hihifo.

Ngaahi Fokotuʻu ki hono Akoʻí

Fanongonongo Fakamafaiʻi 2

Ko e fakahā ʻe he ʻEikí ʻe lava ke foaki ʻa e ngaahi tāpuaki ʻo e lakanga fakataulaʻeikí mo e temipalé ki he mēmipa moʻui taau kotoa pē ʻo e Siasí

Ke tokoni ke mahino ki he kau akó e puipuituʻa fakahisitōlia ʻo e Fanongonongo Fakamafaiʻi 2, fakamatalaʻi ange “talu mei he konga loto ʻo e 1800 tupú ʻo aʻu ki he 1978[,] naʻe ʻikai fakanofo ʻe he Siasí e kakai tangata hako ʻAfilika ʻuliʻulí ki he lakanga fakataulaʻeikí pe fakangofua e kakai tangatá pe fefiné ke kau ʻi he ʻenitaumeni temipalé pe ngaahi ouau silá” (“Race and the Priesthood,” Gospel Topics, topics.lds.org).

Fakaafeʻi e kau akó ke fakakaukau ki he founga te nau ala tali kapau ne kole ange ke nau fakamatalaʻi e ʻuhinga naʻe fokotuʻu ai e ngaahi fakangatangata ko ʻení.

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke ne lau leʻolahi e talateu ki he Fanongonongo Fakamafaiʻi 2 ʻi he tatau ʻo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá ʻi he 2013. Kole ki he kalasí ke muimui ki ai, ʻo kumi e meʻa ʻoku akoʻi ʻe he palakalafi ko ʻení fekauʻaki mo e “tupuʻanga,” pe kamataʻanga ʻo e ngaahi fakangatangata ko ʻení.

  • Ko e hā ʻoku akoʻi mai ʻe he talateu ki he Fanongonongo Fakamafaiʻi 2 kau ki he tupuʻanga ʻo e ngaahi fakangatangata ki he lakanga fakataulaʻeikí mo e ngaahi tāpuaki ʻo e temipalé?

Fakamahinoʻi ange neongo naʻe ʻi ai ha ngaahi ʻuhinga ne fokotuʻu mai ki he ngaahi fakangatangata ʻo e lakanga fakataulaʻeikí mo e temipalé, ka ko e ngaahi fakamatala ko ʻení ko e ngaahi fakakaukau fakatāutaha ia pea ʻe malava ke ʻikai tonu. Fakaʻaliʻali ange ʻa e fakamatala ko ʻení, pea fakaafeʻi ha tokotaha ako ke ne lau leʻolahi ia:

“ʻOku faʻa hā ʻi he ngaahi pulusingá ha ngaahi fakamatala ʻe niʻihi fekauʻaki mo e [fakangatangata ki he lakanga fakataulaʻeikí] ʻi he ʻikai ha fakahā fakahangatonu mo e fakamoʻoni fakafolofola ki he ngaahi fakamatala ko ʻení. ʻOku ʻikai fakafofongaʻi e tokāteline ʻo e Siasí ʻe he ngaahi fakamatala fakatāutaha ko ʻeni kimuʻá” (“Race and the Church: All Are Alike Unto God,” Feb. 29, 2012, mormonnewsroom.org; vakai foki, “Race and the Priesthood,” Gospel Topics, topics.lds.org).

Fakamatalaʻi ange ʻoku ʻi he Fanongonongo Fakamafaiʻi 2 ha tohi naʻe fai ʻi he ʻaho 8 ʻo Sune, 1978, ki he kau taki ʻo e Siasí ʻi he funga māmaní, ʻo fanongonongo ha fakahā naʻe maʻu ʻe Palesiteni Sipenisā W. Kimipolo. Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e ʻuluaki palakalafi ʻo e tohí (kamata ʻi lalo ʻi he ngaahi lea “Siʻomau Ngaahi Tokoua”). Fakaafeʻi e kalasí ke muimui ki ai, ʻo kumi e meʻa naʻe pehē ʻe he kau taki ʻo e Siasí ne nau “vakai” ki ai ʻi he funga māmaní.

  • Ko e hā naʻe vakai ki ai e kau taki ʻo e Siasí?

Fakamatalaʻi ange ʻi he 1960 tupú mo e konga kimuʻa ʻo e 1970 tupú, naʻe ako ha kakai hako ʻAfilika ʻe laui afe kau ki he moʻoni ʻo e ongoongoleleí pea nau loto-holi ke papitaiso. Naʻe kole ʻe he niʻihi fakafoʻituitui ʻi he ngaahi fonua hangē ko Naisīlia mo Kaná, ke ʻoange ha kau faifekau ki ʻAfilika. Naʻe fakakaukauʻi ʻi he faʻa lotu ʻe he kau taki ʻo e Siasí ʻi he ngaahi taʻu lahi ʻenau kolé, ka naʻe ʻikai ke nau ongoʻi naʻe tonu ʻa e taimí. ʻI he ʻikai ʻi ai e lakanga fakataulaʻeikí, he ʻikai lava e kau mēmipa fakalotofonuá ʻo puleʻi e ngaahi haʻofangá pe fakahoko e ngaahi ouau mahuʻingá. Naʻe ngāue faivelenga ha kāingalotu ʻuliʻuli ne fakautuutu honau tokolahí, ʻi he Siasí ʻi Palāsila. Naʻe tokoni angaʻofa foki ha tokolahi ki hono langa e Temipale São Paulo Brazil neongo he ʻikai fakangofua ke nau hū ki he temipalé koeʻuhí ko e fakangatangatá.

  • Ko e hā e loto-holi naʻe ueʻi fakalaumālie ki ai e kau taki ʻo e Siasí ʻi heʻenau vakai ki he fakalahi ko ʻeni e ngāue ʻa e ʻEikí?

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e palakalafi hono ua ʻo e tohi naʻe lekooti ʻi he Fanongonongo Fakamafaiʻi 2 (kamata ʻi he “Tuʻunga ʻi he mahino kiate kimautolu ʻa e ngaahi talaʻofá”). Kole ki he kalasí ke muimui ki ai, ʻo kumi e toe meʻa naʻe tokoni ki he loto-holi ʻa e kau taki ʻo e Siasí ke fakalahi e ngaahi tāpuaki ʻo e ongoongoleleí ki he kāingalotu moʻui taau kotoa pē ʻo e Siasí.

  • Ko e hā mo e toe meʻa naʻe tokoni ki he loto-holi ko ʻení?

  • Naʻe ngāueʻi fēfē ʻe he kau taki ʻo e Siasí ʻa e loto-holi ko ʻení?

  • Ko e hā ha tefitoʻi moʻoni te tau lava ʻo ʻilo mei he palakalafí ni fekauʻaki mo e meʻa ʻoku fai ʻe he kau palōfitá ʻi heʻenau tataki e Siasí? (Hili e tali ʻa e kau akó, hiki e tefitoʻi moʻoni ko ʻení he palakipoé: ʻOku fekumi e kau palōfitá ki ha tataki fakalangi ke ʻiloʻi e finangalo ʻo e ʻEikí fekauʻaki mo e Siasí.)

Fakamanatu ange ki he kau akó ʻa e tūkunga naʻá ke fakamatalaʻi ʻi he kamataʻanga ʻo e lēsoní.

  • ʻI hono aleaʻi e ngaahi tuʻutuʻuni mo e ngaahi akonaki ʻa e Kau Palesitenisī ʻUluakí mo e Kōlomu ʻo e Toko Hongofulu Mā Uá, ko e hā ʻoku tokoni ai ke manatuʻi ʻoku fekumi e kau palōfitá ki ha tataki fakalangi ke ʻiloʻi e finangalo ʻo e ʻEikí fekauʻaki mo e Siasí?

Fakamahinoʻi ange ʻi he 1978, naʻe tautautefito e hohaʻa ʻa Palesiteni Kimipoló ki he ngaahi fakangatangata ki he lakanga fakataulaʻeikí mo e temipalé, pea naʻá ne faʻa fifili mo lotu ʻi he temipalé fekauʻaki mo e palopalemá. Naʻá ne toutou faleʻi foki e Kau Taki Māʻolungá mo fakaafeʻi kinautolu ke fakahaaʻi ʻenau ngaahi ongo fekauʻaki mo e kaveingá. (Vakai, Bruce R. McConkie, “The New Revelation on Priesthood,” ʻi he Priesthood [1981], 127).

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi ʻa e fakamatala ko ʻeni ʻa Palesiteni Kimipoló:

ʻĪmisi
Palesiteni Spencer W. Kimball

“Naʻá ku ʻiloʻi ʻoku ʻi ai ha meʻa mātuʻaki mahuʻinga ki he fānau toko lahi ʻa e ʻOtuá ʻoku hanga mei muʻa. Naʻá ku ʻiloʻi te tau lava pē ke toki maʻu ʻa e ngaahi fakahā mei he ʻEikí ʻi haʻatau moʻui taau mo feʻunga pea mo tau mateuteu ke tali ʻa e ngaahi fakahā ko iá mo tau mateuteu foki ke fakahoko totonu ia. Naʻá ku ʻalu toko taha pē ʻi he ʻaho ki he ʻaho ki he loki ʻi ʻolunga ʻi he temipalé he loto māluʻia mo fakamātoato [peá u] ʻohake ai hoku lotó ki he ʻEikí mo fakahā ange te u fai hoku tūkuingatá ke fakahoko ʻa e polokalamá. Naʻá ku fie maʻu ke u fai hono finangaló. Naʻá ku fakahā ʻeni kiate Ia peá u pehē ange, ʻʻE Eiki, ko hoku lotó ke u fai pē ʻa ia ʻoku totonú. … ʻOku mau fie maʻu pē ʻa e meʻa ko ia ʻokú Ke finangalo ki aí, pea ʻoku mau fie maʻu ke hoko ia ʻi Ho taimi pē ʻOʻoú kae ʻoua naʻa ki muʻa ai’” (Ngaahi Akonaki ʻa e Kau Palesiteni ʻo e Siasí: Sipenisā W. Kimipolo [2006], 292–93).

  • Ko e hā ʻoku makehe kiate koe fekauʻaki mo e ngaahi feinga ʻa Palesiteni Kimipolo ke fekumi ki he tataki ʻa e ʻEikí?

  • ʻE lava fēfē e sīpinga ʻa Palesiteni Kimipoló ʻo tokoniʻi kitautolu ʻi heʻetau fekumi ki he tataki ʻa e ʻEikí?

Fakamatalaʻi ange naʻe fakataha e kau mēmipa ʻo e Kau Palesitenisī ʻUluakí mo e Kōlomu ʻo e Toko Hongofulu Mā Uá ʻi he ʻaho 1 ʻo Sune, 1978, ʻi he Temipale Sōlekí. Ne nau omi ki he temipalé naʻa nau ʻaukai. Naʻe ʻohake ʻe Palesiteni Kimipolo ʻenau ngaahi fealeaʻaki kimuʻa fekauʻaki mo hono fakaʻatā e ngaahi tāpuaki ʻo e lakanga fakataulaʻeikí mo e temipalé ki he kāingalotu moʻui taau kotoa pē ʻo e Siasí. Naʻá ne kole ki he tokotaha takitaha ne ʻi aí ke vahevahe ʻene fakakaukau fekauʻaki mo e meʻa ne hokó. Naʻe kole ange leva ʻe Palesiteni Kimipolo ke nau faaitaha ʻi he lotú.

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e palakalafi hono tolu mo e fā ʻo e tohi ne lekooti ʻi he Fanongonongo Fakamafaiʻi 2 (kamata ʻaki e “Kuó Ne ʻafio mai ki heʻemau lotú”). Kole ki he kalasí ke muimui ki ai, ʻo kumi ki he founga naʻe tali ʻaki ʻe he ʻEikí e ngaahi tautapa ʻi he faʻa lotu ʻa e kau taki ko ʻeni ʻo e Siasí.

  • Ko e hā naʻe fakapapauʻi ʻe he ʻEikí kia Palesiteni Kimipolo mo e kau taki kehe ʻo e Siasí ʻi he fakahaá?

  • Ko e hā ha tokāteline te tau lava ʻo ʻilo mei he ngaahi palakalafí ni fekauʻaki mo e founga ʻoku tataki mo fakahinohinoʻi ai e Siasí? (Hili e tali ʻa e kau akó, hiki e tokāteline ko ʻení ʻi he palakipoé: ʻOku tataki ʻe he ʻEikí Hono Siasí ʻo fakafou ʻi he fakahā ki Heʻene kau palōfitá.)

Ke fakatātaaʻi lahi ange e moʻoni ko ʻení, fakaafeʻi ha ongo tamaiki ako ke na lau leʻolahi e fakamatala ko ʻeni ʻa Palesiteni Kōtoni B. Hingikelī (1910–2008) mo ʻEletā Pulusi R. Makongikī (1915–1985) ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá, ʻa ia naʻá na fakamatala e meʻa naʻá na aʻusia ʻi he taimi naʻe maʻu ai e fakahā ʻi he ʻaho 1 Sune, 1978:

ʻĪmisi
Palesiteni Gordon B. Hinckley

“Ne ʻi ai ha ongo molumalu mo māʻoniʻoni ʻi he lokí. Ne u ongoʻi ne fakaava mai ha matapā mei he taloni ʻo e langí ʻi he tūʻulutui ʻa e palōfita ʻo e ʻOtuá mo hono ngaahi Tokouá ʻo fai ʻenau tāutapá. Ne ʻi ai e Laumālie ʻo e ʻOtuá. Pea ʻi he mālohi ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní naʻe ʻomai ki he palōfita ko iá ha tala fakapapau ko e meʻa naʻá ne lotu ki aí ʻoku tonu ia, kuo hokosia e taimí pea ʻi he taimi ní, ke foaki atu e ngaahi tāpuaki fakaofo ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ki he houʻeiki tangata moʻui taau he feituʻu kotoa pē ʻo tatau ai pē ko e hā honau tupuʻangá.

“Naʻe ʻiloʻi ʻe he tangata kotoa pē ʻi he siakale ko iá ʻa e meʻa tatau ʻi he mālohi ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní. …

“Naʻe ʻikai ongo mai ha leʻo ki homau telinga fakatuʻasinó. Ka naʻe fanafana mai e leʻo ʻo e Laumālié mo ha fakapapau ki homau ʻatamaí mo e laumālié. …

“… Ne mau mavahe mei he fakataha ko iá mo e ongoʻi nonga, ʻaʻapa mo fiefia. Ne liliu ʻaupito e moʻui ʻa kimautolu ne ʻi aí, hili e meʻa ko iá. Naʻe mo e Siasí, ne ʻikai kei tatau ia” (Gordon B. Hinckley, “Priesthood Restoration,” Ensign, Oct. 1988, 70).

“ʻI he meʻa ko ʻení, koeʻuhí ko e lotú mo e tuí, pea koeʻuhí kuo hokosia ʻa e houá mo e taimí, kuo hanga ai ʻe he ʻEikí … ʻo lilingi mai ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní ki he Kau Palesitenisī ʻUluakí pea mo e Toko Hongofulu Mā Ua ʻi ha mana pea mo ha founga naʻe fakaofo, ʻo mahulu atu ia ʻi ha faʻahinga meʻa kuo aʻusia ʻe ha taha ʻo kinautolu naʻe ʻi aí. Ko e fakahā naʻe fai mai ki he Palesiteni ʻo e Siasí; naʻe hoko fakafoʻituitui mai foki ia ki he tokotaha kotoa pē naʻe ʻi aí. … Ko hono olá ne ʻiloʻi ʻe Palesiteni Kimipolo, pea ne mau ʻilo kotoa ʻiate kimautolu pē, ʻi ha fakahā fakahangatonu mo fakatāutaha kiate kimautolú, kuo hokosia ʻa e taimí ke fakaaʻu e ongoongoleleí mo e kotoa hono ngaahi tāpuakí mo e ngaahi fatongiá, kau ai ʻa e lakanga fakataulaʻeikí mo e ngaahi tāpuaki e fale ʻo e ʻEikí, kiate kinautolu ʻi he ngaahi puleʻanga, anga fakafonua, mo e matakali” (Bruce R. McConkie, “All Are Alike unto God” [Church Educational System Religious Educators’ Symposium, Aug. 18, 1978, 4, speeches.byu.edu).

  • Fakatefito ʻi he fakamatala ʻa ʻEletā Makongikií, ko e hā naʻe hoko mai ai e fakahaá ʻo hangē ko ʻene hokó? (Te ke lava ʻo fakamamafaʻi ange naʻe maʻu e fakahaá ko ha ola ʻo e lotu ʻi he tuí pea koeʻuhí kuo hokosia e houá mo e taimí.)

  • ʻOkú ke pehē ko e hā ʻoku mahuʻinga ai ki he mēmipa takitaha ʻo e Kau Palesitenisī ʻUluakí mo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ke nau maʻu e fakahā fakapapau tatau mei he ʻEikí?

Vakai ki he ongo moʻoni naʻe hiki ʻi he palakipoé: “ʻOku fekumi e kau palōfitá ki ha tataki fakalangi ke ʻiloʻi e finangalo ʻo e ʻEikí fekauʻaki mo e Siasí” mo e “ʻOku tataki ʻe he ʻEikí Hono Siasí ʻo fakafou ʻi he fakahā ki Heʻene kau palōfitá.”

  • ʻOku tokoni fēfē e mahino ʻa e ngaahi moʻoni ko ʻení ke tau maʻu e tui ke muimui ki he faleʻi ʻoku maʻu ʻe he kau palōfitá mei he ʻEikí?

Kole ki he kau akó ke nau fakakaukau ki ha ngaahi taimi ʻi heʻenau moʻuí ne nau ongoʻi pe ʻiloʻi ai ʻoku tataki ʻe he ʻEikí ʻa Hono Siasí ʻo fakafou ʻi he fakahā ki Heʻene kau palōfitá. Fakaafeʻi ha kau ako toko siʻi ke vahevahe ʻenau ngaahi aʻusiá mo e kalasí. Fakakaukau ke vahevahe foki hoʻo aʻusiá.

Fakamoʻoni ange ʻoku fakahā ʻe he ʻEikí ʻa Hono finangaló ki Heʻene kau palōfitá, mo poupouʻi e kau akó ke muimui ki he faleʻi mo e tataki ʻa e kau palōfita ʻa e ʻEikí.

Fakamatalaʻi ange naʻe tuku mai e tohi ʻi he ʻaho 8 Sune, 1978, ʻo fanongonongo mai ai e fakahā naʻe maʻu ʻi he ʻaho 1 Sune, 1978. Hili ha ngaahi māhina siʻi mei ai, naʻe fakahoko ʻe Palesiteni N. ʻEletoni Tena ʻo e Kau Palesitenisī ʻUluakí ʻa e fakahaá ki he kāingalotu ʻo e Siasí ʻi he konifelenisi lahi fakavaeuataʻú ke hikinimaʻi.

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke ne lau leʻolahi e palakalafi hono ua ʻo e Fanongonongo Fakamafaiʻi 2 (kamata ʻi he “ʻI he kamataʻanga ʻo Sune ʻo e taʻu [ní]”). Kole ki he kalasí ke muimui ki ai, ʻo kumi e meʻa naʻe kole ʻe Palesiteni Kimipolo kia Palesiteni Tena ke talaange ki he kāingalotu ʻo e Siasí fekauʻaki mo e fakahaá. Kole ki he kau akó ke lipooti e meʻa ʻoku nau maʻú.

  • ʻOkú ke pehē ko e hā e ʻuhinga naʻe mei mahuʻinga ai ke ʻilo ʻe he kāingalotu ʻo e Siasí naʻe fakangofua ʻa e fakahaá ʻe he Kau Palesitenisī ʻUluakí mo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ʻi he loto taha?

Fakamatalaʻi ange naʻe tali ʻa e fakahaá ʻi he loto taha ʻe he kāingalotu ʻo e Siasí ne nau ʻi he konifelenisí “ko e folofola pea mo e finangalo ia ʻo e ʻEikí” (Fanongonongo Fakamafaiʻi 2). Ko e ola ʻo e fakahā ne fakangata ai e ngaahi fakangatangata ki he lakanga fakataulaʻeikí mo e temipalé, ʻoku malangaʻi he taimí ni ʻe he kau faifekaú e ongoongoleleí ʻi he meimei fonua kotoa pē ʻi ʻAfilika, kuo langa hanga ha ngaahi temipale ʻi he konitinēniti ko iá, pea maʻu ʻe he kakai hako ʻAfilika ʻe lau mano ʻa e ngaahi ouau ʻo e ongoongoleleí maʻanautolu mo ʻenau ngaahi kui kuo pekiá.

Fakaʻosi ʻaki e lēsoní hano fakaafeʻi ha niʻihi ʻo e kau akó ke vahevahe ʻenau fakamoʻoni ki he kau palōfita ʻi onopōní pea mo e ngaahi moʻoni naʻe ʻilo ʻi he lēsoni ko ʻení.