‘Inisititiuti
Lēsoni 39: Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 101


“Lēsoni 39: Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 101,” Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá – Tohi Lēsoni ʻa e Faiakó (2017)

“Lēsoni 39,” Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá – Tohi Lēsoni ʻa e Faiakó

Lēsoni 39

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 101

Talateú mo e Fakahokohoko e Ngaahi Meʻa Ne Hokó

ʻI he konga kimui ʻo e 1833, naʻe ʻohofi ʻe he kau fakatangá e kau mēmipa ʻo e Siasí he Vahefonua Siakisoni, Mīsulí, pea fakamālohiʻi kinautolu mei honau ngaahi ʻapí. ʻI he taimi ne aʻutaki ai e ongoongo ʻo e fakamamahí ki he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ʻi Ketilani, ʻOhaioó, naʻá ne loto mamahi koeʻuhí ko e Kāingalotu ʻi Mīsulí peá ne kole ki he ʻEikí ke fakafoki kinautolu ki honau tūkui fonuá mo e ʻapí. ʻI he ʻaho 16–17 ʻo Tisema, 1833, naʻe fakahā ai ʻe he ʻEikí ki he Palōfitá ʻa e ʻuhinga naʻá Ne fakangofua ai ʻEne Kāingalotú ke nau faingataʻaʻiá. Naʻe fakakau foki he fakahā ko ʻení, ʻa ia ʻoku lekooti he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 101, ʻa e faleʻi mo e ngaahi lea fakafiemālie fekauʻaki mo hono “huhuʻi ʻo Saioné” (TF 101:43).

ʻAho 23 ʻo Siulai, 1833ʻI he fakamanamana ʻa e kau fakatangá, naʻe fakamoʻoni ai e kau taki ʻo e Siasí ʻi Mīsulí ʻi ha aleapau ʻe mavahe kotoa e kau Māmongá mei he Vahefonua Siakisoni Mīsulí, kimuʻa he ʻaho 1 ʻo ʻEpeleli , 1834.

ʻAho 20 ʻo ʻOkatopa , 1833Naʻe fanongonongo ai ʻe he kau taki ʻo e Siasi ʻi Mīsulí naʻe taumuʻa e Kāingalotú ke nau nofo he Vahefonua Siakisoní ke maluʻi ʻenau totonu ki heʻenau koloá.

ʻAho  31 ʻo ʻOkatopa–ʻaho  8 ʻo NōvemaNaʻe ʻohofi ai ʻe ha kau fakatanga e Kāingalotu Māmonga he Vahefonua Siakisoní, ʻo tutu ha ngaahi ʻapi mo fakamālohiʻi e Kāingalotú ke nau mavahe mei he vahefonuá.

ʻAho 25 ʻo Nōvema , 1833Naʻe ʻilo ai ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá kuo tuli ʻe he ngaahi fakamamahi ʻa e kau fakatangá e Kāingalotú mei he Vahefonua Siakisoní.

ʻAho 16–17 ʻo Tīsema, 1833Naʻe maʻu ai ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 101.

Ngaahi Fokotuʻu ki hono Akoʻí

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 101:1–21

ʻOku fakamatalaʻi ʻe he ʻEikí e ʻuhinga naʻá Ne fakaʻatā ai e Kāingalotú ke nau mamahí peá Ne ʻomi ha faleʻi mo ha fakafiemālie

Fakaafeʻi e kau akó ke nau fakakaukauloto ʻoku ʻi ai honau kaumeʻa ʻoku tui he ʻikai toe tokoniʻi ia ʻe he ʻOtuá koeʻuhí ko ha ngaahi fili hala kuó ne fakahoko. Kole ki he kau akó ke nau fakakaukau ki he meʻa te nau talaange ki he kaungāmeʻa ko ʻení.

Fakaafeʻi e kau akó ke nau kumi ha tokāteline mo ha ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻi heʻenau ako e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 101, ʻa ia ʻe tokoni ke mahino kiate kinautolu e ongo ʻoku maʻu ʻe he ʻEikí kiate kitautolú, naʻa mo e taimi ʻoku tau faiangahala aí.

Fakamanatu ki he kau akó, tupu mei he fakamamahi ʻa e kau fakatangá ʻi Siulai ʻo e 1833, naʻe loto e kau taki ʻo e Siasí ʻi Mīsulí ke mavahe e Kāingalotu kotoa pē mei he Vahefonua Siakisoní kimuʻa he ʻaho 1 ʻo ʻEpeleli , 1834. Fakamatalaʻi ange ʻi ʻAokosi ʻo e 1833, naʻe faleʻi ʻe he kau taki ʻo e Siasí ʻi Ketilani, ʻOhaioó, ʻa e Kāingalotu ʻi Mīsulí ke nau kole ki he puleʻangá ha tokoni mo ha maluʻi. Hili e fakataha ʻa e kōvana ʻo Mīsulí mo e kau taki ʻo e Siasí, ne nau totongi ha kau loea mo teteu ke taukapoʻi ʻenau totonú mo e koloá, ʻa ia ne ʻohofi ai ʻe he kau fakatangá e Kāingalotú mo tuli fakamālohiʻi kinautolu mei he Vahefonua Siakisoní, ʻi Nōvema ʻo e 1833.

Fakaafeʻi e kau akó ke nau lau fakalongolongo e ʻuluʻi vahe ʻo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 101, ʻo kumi e ngaahi faingataʻa naʻe aʻusia ʻe he Kāingalotu ʻi Mīsulí. Kole ki he kau akó ke lipooti e meʻa ʻoku nau maʻú.

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke ne lau leʻolahi e fakamatala ko ʻeni ʻa ʻEletā Paʻale P. Pālatí (1807–1857):

ʻĪmisi
ʻEletā Parley P. Pratt

“Lolotonga e movete ʻa e kakai fefiné mo e fānaú, naʻe tuli ʻe ha niʻihi e kakai tangatá, fana hanau niʻihi, haʻi mo tā ha niʻihi, pea tuli ha niʻihi ʻi ha ngaahi maile lahi.

“…  Ne kamata ke ʻotu ʻi he matāfanga [ʻo e Vaitafe Mīsulí] ʻi he ongo tafaʻaki ʻo e vaká ha kakai tangata, fefine mo e fānau. … Ne ʻi ai ha kakai ʻe laungeau ʻi he feituʻu kotoa pē, ko ha niʻihi ʻi he ngaahi tēnití mo ha niʻihi ʻi tuʻa ʻo takatakai ʻi heʻenau ngaahi tafuʻanga afi, lolotonga e tō ʻa e ʻuha lahi. Naʻe kumi ʻe he husepānití honau uaifí, uaifí honau husepānití; mātuʻá ʻenau fānaú, mo e fānaú ki heʻenau mātuʻá. …

“… Naʻe fakaʻauha pe kaihaʻasi ʻeku ngaahi teuteu kotoa pē ki he faʻahitaʻu momokó, pea liʻaki mo ʻeku kēlení ke utu taʻu ʻe hoku ngaahi filí. Naʻe vela ai hoku falé, pea ko ʻeku ʻakau fuá mo e ngaahi meʻa ne lolotonga toó ne fakaʻauha ia” (Autobiography of Parley P. Pratt, ed. Parley P. Pratt Jr. [1938], 121–22).

  • Ko e hā ha ngaahi fehuʻi naʻe ʻeke ʻe he Kāingalotú hili hono tuli kinautolu mei Saioné?

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke ne lau leʻolahi e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 101:1–3, 6–7. Kole ki he kalasí ke nau muimui ki ai, ʻo kumi e ʻuhinga naʻe fakaʻatā ai ʻe he ʻEikí e Kāingalotú ke fakatangaʻí. Kole ki he kau akó ke lipooti e meʻa ʻoku nau maʻú.

  • Neongo naʻe maumaufono e Kāingalotú, ko e hā naʻe talaʻofa ange ʻe he ʻEikí? (Hili e tali ʻa e kau akó, fakamahinoʻi ange e kupuʻi lea “ʻe ʻaʻaku ʻa kinautolu ʻi he ʻaho ko ia te u haʻu ai ke ngaohi ʻeku ngaahi siuelí,” pea fakamatalaʻi ange ʻoku ʻuhinga ʻeni ki ha ʻaho he kahaʻú ʻa ia ʻe fakapaleʻi ai ʻe he ʻEikí ʻa e kau faivelengá mo vaheʻi kinautolu ko ʻEne koloá.)

Fakaafeʻi e kau akó ke nau lau fakalongolongo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 101:4–5, ʻo kumi e meʻa naʻe folofola e ʻEikí ki he Kāingalotú ʻoku fie maʻu ke nau aʻusia kae lava ke nau hoko ko e “ngaahi siueli” ʻa e ʻEikí. Kole ki he kau akó ke lipooti e meʻa ʻoku nau maʻú.

  • Ko e ʻuhinga ki he hā ʻa e valokiʻí? (ʻO ka fie maʻu, fakamatalaʻi ange ko e valokiʻi ko ha “fakatonutonu pe ha tautea [ia] ʻoku fai ki ha niʻihi fakafoʻituitui pe ngaahi kulupu koeʻuhí ke tokoniʻi kinautolu ke nau fakalakalaka pe mālohi ange” [Fakahinohino ki he Ngaahi Folofolá, “Valokí, Valokiʻí,” scriptures.lds.org].)

  • ʻOkú ke pehē ko e hā hono ʻuhinga ne folofola ai e ʻEikí kau kia ʻĒpalahame ʻi Heʻene akoʻi e Kāingalotú fekauʻaki mo hono kātakiʻi ʻo e ngaahi faingataʻá? (ʻOku fakahaaʻi ʻe he tōtuʻa ʻo e ngaahi siviʻi ʻo ʻĒpalahamé ʻa e mahuʻinga ʻo e kei faivelenga he taimi ‘oku ʻahiʻahiʻi lahi ai kitautolú.)

  • Ko e hā ha tefitoʻi moʻoni te tau lava ʻo maʻu mei he veesi 5 fekauʻaki mo e meʻa ʻe hoko kapau he ʻikai ke tau kātekine e valoki ʻa e ʻEikí ʻi he faivelenga? (ʻOku totonu ke ʻilo ʻe he kau akó ha tefitoʻi moʻoni hangē ko ʻení: Kapau he ʻikai ke tau kātakina e valokí ʻi he faivelenga, he ʻikai lava ke fakamāʻoniʻoniʻi kitautolu.)

  • ʻE tokoni fēfē nai hono kātekina faivelenga e valokí mo e ngaahi faingataʻá ke fakamāʻoniʻoniʻi kitautolu?

Fakamahinoʻi ange ʻe lava ke fakaʻaongaʻi ʻe he ʻEikí ha ngaahi founga lahi ke valokiʻi ai kitautolu. ʻE lava ke hoko mai e fakatonutonú ʻo fakafou he Laumālie Māʻoniʻoní, kau taki ueʻi fakalaumālie he Siasí, pe ngaahi kaungāmeʻa pe fāmili. Ki he Kāingalotu ʻi Saioné, naʻe hoko hono valokiʻi kinautolú ʻi he taimi naʻe ʻikai taʻofi ai ʻe he ʻEikí honau fakatangaʻí.

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke ne lau leʻolahi e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 101:9. Kole ki he kalasí ke nau muimui ki ai, ʻo kumi ha pōpoaki ʻamanaki lelei naʻe fai ʻe he ʻEikí ki he Kāingalotu ko ʻení.

  • Ko e hā ha moʻoni te tau lava ʻo ʻilo mei he veesi 9 ʻe lava ʻo tokoni mai kiate kitautolu he taimi ʻoku tau foua ai e ngaahi nunuʻa ʻo ʻetau ngaahi angahalá? (Hili e tali ʻa e kau akó, hiki e tokāteline ko ʻení ʻi he palakipoé: Neongo ʻoku tau fai angahala, ka ʻoku kei manavaʻofa mai pē ʻa e ʻEikí kiate kitautolu.)

Fakamahinoʻi ange koeʻuhí ko e manavaʻofa ʻa e ʻEikí kiate kitautolú, ʻokú Ne finangalo ke tau ngāue ʻaki ʻetau tui kiate Iá mo fakatomala mei heʻetau ngaahi angahalá kae lava ke tau toe foki hake ʻo fakataha mo Ia.

  • ʻOkú ke pehē naʻe tokoni fēfē e moʻoni ko ʻení ke fakafiemālieʻi e Kāingalotu Mīsulí?

  • ʻE tokoni fēfē nai e moʻoni ko ʻení ki ha taha ʻi hotau kuongá ʻokú ne ongoʻi ʻoku ʻikai taau mo e tokoni pe ʻofa ʻa e ʻEikí?

Fakamatalaʻi fakanounou e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 101:10–21 ʻaki haʻo fakamatalaʻi ange naʻe folofola e ʻEikí te Ne tauteaʻi ʻa kinautolu ʻoku nau fakatangaʻi e Kāingalotú. Naʻá Ne talaʻofa ange foki te Ne tānaki fakataha Hono kakaí mo fokotuʻu ʻa Saione mo hono ngaahi siteikí.

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 101:22–42

ʻOku fakamatalaʻi ʻe he ʻEikí e ngaahi tūkunga ʻo e Nofotuʻí mo fakahā, ʻe hoko ʻEne kakai fuakavá ko e māsima ʻo e māmaní

Fakamatalaʻi fakanounou e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 101:22–34 ʻaki haʻo fakamatalaʻi ange naʻe faleʻi ʻe he ʻEikí e Kāingalotú ke nau fakataha mo tuʻu ʻi he ngaahi potu toputapú ʻi heʻenau teuteu ki he Hāʻele ʻAnga Ua Mai ʻa Sīsū Kalaisí. Naʻe fakamatalaʻi foki ʻe he ʻEikí ha niʻihi ʻo e ngaahi tāpuaki ʻe maʻu ʻe he kau angatonú hili ʻEne Hāʻele ʻAnga Ua Maí.

Hiki e foʻi lea Fakatangá ʻi he palakipoé. Kole ki he kau akó ke nau fakamatalaʻi e ngaahi founga ʻoku aʻusia ai ʻe he kau mēmipa ʻo e Siasí ʻa e fakatangá he ʻahó ni.

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 101:35–38 Kole ki he kalasí ke nau muimui ki ai ʻo kumi e meʻa naʻe talaʻofa ʻe he ʻEikí kiate kinautolu ʻoku nau kātakiʻi faivelenga ʻa e “fakatangá koeʻuhí ko [Hono] hingoá” (veesi 35).

  • Ko e hā ha tefitoʻi moʻoni te tau lava ʻo maʻu mei he talaʻofa ʻa e ʻEikí ʻi he veesi 35? (Tokoni ki he kau akó ke nau ʻiloʻi e tefitoʻi moʻoni ko ʻení: Ko kinautolu ʻoku nau kātakiʻi e fakatangá koeʻuhí ko e huafa ʻo Sīsū Kalaisí mo kātaki ʻi he tuí, te nau maʻu Hono nāunaú.)

  • Fakatatau ki he veesi 36–38, te tau kātakiʻi fēfē nai e fakatangá ʻi he tui?

Fakaʻaliʻali pe lau leʻolahi e ngaahi fehuʻi ko ʻení mo fakaafeʻi e kau akó ke hiki hifo ʻenau ngaahi talí. Hili hano maʻu ʻe he kau akó ha taimi feʻunga ke tohi aí, ʻe lava ke ke fakaafeʻi kinautolu ke vahevahe ʻenau ngaahi talí mo hanau hoa. Pe te ke kole ha kau ako ʻe niʻihi, ʻa ia ʻoku nau fiemālie hono fai iá, ke vahevahe ʻenau ngaahi talí mo e kalasí.

  • Ko e fē ha taimi kuó ke foua ai pe ko ha taha ʻokú ke ʻilo ha fakatanga koeʻuhí ko hoʻo tui kia Sīsū Kalaisi mo ʻEne ongoongoleleí?

  • Naʻá ke kātakiʻi fēfē nai ia, pe ko e tokotaha ʻokú ke ʻiló, ʻi he tuí?

Poupouʻi e kau akó ke tukupā ke nau kātaki ʻi he tui, ʻi he taimi ʻoku fakatangaʻi ai kinautolu koeʻuhí ko ʻenau tui kia Sīsū Kalaisí.

Fakamatalaʻi fakanounou e TF 101:39–42, ʻaki haʻo fakamatalaʻi ange naʻe ui ʻe he ʻEikí e Kāingalotú ko e “māsima ʻo e māmaní” (veesi 39). Hangē ko e mole ʻa e ifo ʻo e māsimá ʻi heʻene fefiohi mo e ngaahi meʻa kehé, ʻe lava ke taʻofi foki kitautolu mei heʻetau hoko ko ha sīpinga mo ha tāpuaki ki he niʻihi kehé ʻi he taimi ʻoku uliʻi ai kitautolu ʻe he ngaahi angahala ʻo e māmaní.

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 101:43–75

ʻOku ʻomi ʻe he ʻEikí e talanoa fakatātā ʻo e ʻeiki mo e ngaahi fuʻu ʻōlivé mo naʻinaʻi ki he Kāingalotú ke hokohoko atu ʻenau tānaki fakatahá

Fakamatalaʻi ange, naʻe fai ʻe he ʻEikí ʻa e talanoa fakatātā ʻo e ʻeiki mo e ngaahi fuʻu ʻōlivé ke tokoni ke fakamahinoʻi ki he Kāingalotú e founga ʻe huhuʻi ai ʻa Saioné, ʻo hangē ko hono lekooti he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 101:43–62.

Hiki ʻi he palakipoé pe fakaʻaliʻali e potufolofola pe ngaahi fehuʻi ko ʻení:

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 101:43–62

ʻOku fekauʻaki fēfē ʻa e ngaahi meʻa naʻe hoko naʻe fakamatalaʻi ʻi he talanoa fakatātā ko ʻení mo e meʻa naʻe hoko ki he Kāingalotu ʻi Mīsulí?

Ko e hā naʻe akoʻi ʻe he ʻEikí fekauʻaki mo e huhuʻi ʻo Saioné?

Vahe tauhoa e kau akó, pea kole ange ke nau lau e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 101:43–62 pea ke aleaʻi fakahoa e ngaahi fehuʻí. Hili ha taimi feʻunga, fakaafeʻi ha kau ako ʻe niʻihi ke nau lipooti e meʻa ne nau aleaʻí.

Fakamahinoʻi ange ʻe lava ke ʻuhinga e taua ʻi he talanoa fakatātaá ki he temipale naʻe fekau ʻe he ʻEikí e Kāingalotú ke nau langa ʻi he Vahefonua Siakisoni, Mīsulí TF 57:2–3; 84:1–5; 97:10–12). ʻI hono fakalukufuá, ʻe lava ke fakafofongaʻi ʻe he tauá ʻa Saione, ʻa ia ʻe toki lava pē ke langa ʻe he Kāingalotú ʻi he talangofua ki he fono ʻa e ʻEikí (vakai, TF 101:11–12; 105:3–6). Fakamatalaʻi ange ko e tamaioʻeiki ʻoku ʻasi he veesi 55–62 ko e Palōfita ia ko Siosefa Sāmitá (vakai, TF 103:21). Hili ha ngaahi māhina siʻi mei hono maʻu e fakahā ʻoku lekooti he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 101, naʻe fokotuʻu ʻe he Palōfitá ha kulupu ne ui ko e ʻApitanga ʻo ʻIsilelí (naʻe ui kimui ange ko e ʻApitanga ʻo Saioné) ke huhuʻi ʻa Saione mo toe fakafoki e Kāingalotú ki honau ngaahi kelekelé mo e ngaahi ʻapí (vakai, TF 103:29–40).

Fakamatalaʻi ange, hili hono tuli e Kāingalotu Mīsulí mei he Vahefonua Siakisoní, ne fifili honau niʻihi pe ʻoku totonu nai ke nau nofo pe ā ʻi he ngaahi vahefonua kehé. Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke ne lau leʻolahi e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 101:63–67. Kole ki he kalasí ke nau muimui ki ai, ʻo kumi e meʻa naʻe akoʻi ʻe he ʻEikí ki he Kāingalotú fekauʻaki mo e mahuʻinga ʻenau tānaki fakatahá.

  • Fakatatau ki he veesi 64–65, ko e hā naʻe folofola ai e ʻEikí ki he Kāingalotú ke hoko atu ʻenau tānaki fakatahá?

Fakamahinoʻi ange ʻa e kupuʻi lea “koeʻuhí ke lava ʻo maluʻi ʻa e uité ʻi he ngaahi feleokó ke maʻu ʻa e moʻui taʻengatá” ʻi he veesi 65. Fakamatalaʻi ange ʻi he kuonga ʻo Siosefa Sāmitá, naʻe tānaki e uité ki ha ngaahi feleoko, pe faʻoʻanga kēleni, ke tauhi mo maluʻi lelei ia. Naʻe akoʻi ʻe ʻEletā Tēvita A. Petinā ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ʻe lava ke fakafofongaʻi ʻe he ngaahi feleoko he folofolá ʻa e “ngaahi temipale māʻoniʻoní” (“Maʻu ha Hingoa mo ha Ongoongo ʻOku Lelei,”Ensign pe Liahona, Mē 2009, 97).

  • Ko e hā ha tefitoʻi moʻoni te ke lava ʻo ʻilo mei he veesi 65? (Tokoni ki he kau akó ke nau ʻilo ʻa e tefitoʻi moʻoni ko ʻení: ʻI heʻetau tānaki fakataha ki he ngaahi temipale māʻoniʻoní, ʻoku tau maʻu ai ha maluʻi mo teuteuʻi ai kitautolu ki he moʻui taʻengatá.)

  • ʻE teuteuʻi fēfē nai kitautolu ʻe he tānaki fakataha ki he ngaahi temipalé ke moihū, ngāue, mo maʻu e ngaah ouau fakamoʻuí, maluʻi mo teuteu kitautolu ki he moʻui taʻengatá?

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 101:76–101

ʻOku faleʻi ʻe he ʻEikí ʻa e Kāingalotú ke nau fekumi ki ha ngaahi founga ke nau toe foki ai ki honau ʻapi ʻi Mīsulí

Talaange ki he kau akó hangē ko hono lekooti he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 101:76–101, naʻe fakahā ʻe he ʻEikí kuó Ne “fokotuʻu [e] Konisitūtone ʻo e [ʻIunaiteti Siteití], ʻi he nima ʻo e kau tangata poto” (vakai, veesi 80) pea ʻoku totonu ke fakafalala e Kāingalotú ki he ngaahi fono ʻo e fonuá mo feinga ki ha “fakatonutonu” tokoni mei he puleʻangá (vakai, verse 76).

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke ne lau leʻolahi e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 101:77–78. Kole ki he kalasí ke nau muimui ki ai, ʻo kumi e ʻuhinga naʻe ueʻi fakalaumālie ai ʻe he ʻEikí hono fokotuʻutuʻu e Konisitūtone ʻo e ʻIunaiteti Siteití.

  • Fakatatau ki he ngaahi veesi ko ʻení, ko e hā naʻe ueʻi fakalaumālie ai ʻe he ʻEikí hono fokotuʻu e Konisitūtoné?

  • Ko e hā ʻoku mahuʻinga ai ʻa e tauʻatāina ke filí, pe ko e malava ke fili mo ngāue maʻatautolú, ki he palani ʻo e fakamoʻui ʻa e ʻOtuá?

  • ʻE tokoniʻi fēfē nai kitautolu ʻe he veesi 77–78 ke mahino kiate kitautolu e mahuʻinga ʻo e tauʻatāina fakalotú ʻi hono fakapapauʻi ʻe lava ke fakaʻaongaʻi ʻe he fakafoʻituituí ʻenau tauʻatāina ke fili ʻi he ngaahi meʻa kau ki he tuí?

Fakaʻosi ʻaki haʻo fakamoʻoni ki he ngaahi moʻoni ne maʻu he lēsoni ko ʻení, pea fakaafeʻi e kau akó ke nau moʻui ʻaki e ngaahi moʻoni ko ʻení.