‘Inisititiuti
Lēsoni 55: Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 137–38


“Lēsoni 55: Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 137–38,” Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá – Tohi Lēsoni ʻa e Faiakó (2017)

“Lēsoni 55,” Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá – Tohi Lēsoni ʻa e Faiakó

Lēsoni 55

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 137–38

Talateú mo e Fakahokohoko e Ngaahi Meʻa Ne Hokó

ʻI he ʻaho 21 Sānuali, 1836, naʻe fai ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá mo e kau taki kehe ʻo e Siasí ha fakataha makehe ʻi he Temipale Ketilani ne meimei ʻosí. Naʻe mamata e Palōfitá ʻi he meʻá ni ki ha meʻa-hā-mai ʻo e puleʻanga fakasilesitialé, lolotonga iá naʻe fakamatalaʻi ʻe he ʻEikí e founga te Ne fakamāuʻi ai ʻa kinautolu “kuo [pekia] ka naʻe teʻeki ai ke nau maʻu ha ʻilo ki he ongoongolelei ko ʻení” (TF 137:7). ʻOku lekooti ʻa e fakahā ko ʻení ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 137.

ʻI he ʻaho 3  ʻOkatopa, 1918, naʻe maʻu ai ʻe Palesiteni Siosefa F. Sāmita e meʻa-hā-mai naʻe lekooti ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 138, ʻa ia naʻe fakamahinoʻi lahi ange ai e tokāteline ʻo e fakamoʻui maʻá e kau pekiá. ʻI he meʻa-hā-mai ko ʻení, naʻe ʻilo ai ʻe Palesiteni Sāmita ʻi he vahaʻa e pekia mo e Toetuʻu ʻa e Fakamoʻuí, naʻá ne ngāue ki he kau māʻoniʻoni ʻi palataisi ne nau tatali ke “huhuʻi mei he ngaahi haʻi ʻo e maté” (TF 138:16). Naʻe toe mamata tonu foki ʻa Palesiteni Sāmita ki he fokotuʻu e ngāue fakafaifekaú ʻi he maama tataliʻanga ʻo e ngaahi laumālié.

19 Nōvema, 1823Naʻe pekia ʻa ʻAlavini Sāmita ʻi Palemaila, Niu ʻIoke.

Sānuali 1836Naʻe meimei ʻosi e Temipale Ketilaní.

21 Sānuali, 1836Naʻe maʻu ai ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 137.

1918Ne tāmateʻi ha kakai ʻe laui miliona fakamāmani lahi ʻi ha mahaki fakaʻauha. Naʻe ʻosi ʻi Nōvema e Tau Lahi ʻa Māmani Hono I, ʻa ia naʻe mate ai ha kakai ʻe toko 17 miliona tupu.

3  ʻOkatopa, 1918Naʻe maʻu ai ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 138.

3  ʻEpeleli, 1976Naʻe poupouʻi mo fakangofua ʻe he kāingalotu ʻo e Siasí e meʻa-hā-mai ʻa e Palōfita ko Siosefa Sāmitá ki he puleʻanga fakasilesitialé mo e meʻa-hā-mai ʻa Palesiteni Siosefa F. Sāmita ki he huhuʻi ʻo e kau pekiá, ko ha konga ʻo e folofola ʻa e Siasí. Naʻe tānaki kinautolu ki he Mataʻitofe Mahuʻingá.

Sune 1979Naʻe fanongonongo ʻe he Kau Palesitenisī ʻUluakí ko e meʻa-hā-mai ʻa Siosefa Sāmita ki he puleʻanga fakasilesitialé (ko e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 137 he taimi ní) mo e meʻa-hā-mai ʻa Siosefa F. Sāmita ki he huhuʻi ʻo e kau pekiá (ko e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 138 he taimi ní) ʻe fakakau ia ʻi he tatau 1981 ʻo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá.

Ngaahi Fokotuʻu ki hono Akoʻí

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 137:1–10

Ko e mamata e Palōfita ko Siosefa Sāmitá ki ha meʻa-hā-mai ʻo e puleʻanga fakasilesitialé

Fakaʻaliʻali e fakamatala ko ʻeni ʻa Palesiteni Henelī B. ʻAealingi ʻo e Kau Palesitenisī ʻUluakí, pea fakaafeʻi ha tokotaha ako ke ne lau leʻolahi ia. Kole ki he kalasí ke fakafanongo ki he ngaahi tūkunga ʻi he moʻui fakamatelié ʻoku ngali taʻetotonú.

ʻĪmisi
Palesiteni Henry B. Eyring

“Ko ha kiʻi konga siʻi pē ʻo e fānau ʻa e ʻOtuá ʻi he moʻui ko ʻení, ʻoku mahino kakato kiate kinautolu e palani ʻa e ʻOtuá, pea nau lava ʻo maʻu e ngaahi ouau ʻo e lakanga fakataulaʻeikí mo e ngaahi fuakava ʻe lava ke fakaʻaongaʻi lelei ai e mālohi fakalelei ʻo e Fakamoʻuí ʻi heʻetau moʻuí. ʻE lava foki ʻe kinautolu ʻoku maʻu ha mātuʻa lelei tahá ʻo moʻui faivelenga ʻo fakatatau mo e maama ʻoku nau maʻú, neongo ʻoku teʻeki ai ke nau fanongo ʻia Sīsū Kalaisi mo ʻEne Fakaleleí pe fakaafeʻi ke papitaiso ʻi Hono huafá. Kuo moʻoni ʻeni ʻi hotau kāinga ʻe lau miliona ʻi he hisitōlia ʻo e māmaní.

“Mahalo ʻe taku ʻe ha niʻihi ʻoku ʻikai totonu ʻeni. Mahalo te nau lau ko ha fakamoʻoni ia ʻoku ʻikai ha palani, pe fie maʻu makehe ki he fakamoʻuí—pea nau ongoʻi he ʻikai hanga ʻe ha ʻOtua [ʻofa ia] ʻo faʻu ha palani ʻe ʻatā pē ke maʻu ʻe ha konga siʻi ʻo ʻEne fānaú. Mahalo ʻe lau ʻe ha niʻihi ia pau pē ne ʻosi fakapapauʻi ʻe he ʻOtuá ia kimuʻa pe ko hai ʻe fakamoʻui Heʻene fānaú, peá Ne ʻai pē ke nau maʻu e ongoongoleleí, kae ʻikai pē ke ʻfili’ e niʻihi ia kuo teʻeki ai ke nau fanongo ʻi he ongoongoleleí” (Henry B. Eyring, “Ko Hono Tānaki e Fāmili ʻo e ʻOtuá,” Ensign pe Liahona, Mē 2017, 20).

  • Fakatatau ki he fakamatala ko ʻení, ko e hā naʻe ngali taʻetotonu ai e ngaahi tūkunga ʻi he moʻui fakamatelié?

  • Ko e hā ʻoku aofangatuku ʻe he kakai ʻe niʻihi kau ki he ʻOtuá ʻo fakatefito ʻi heʻenau mahino ki he ngaahi tūkunga fakamāmani pē ko ʻení?

Fakaafeʻi e kau akó ke kumi e tokāteline mo e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻi heʻenau ako e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 137–38 ʻokú ne fakatātaaʻi e ʻofa, fakamaau totonu, mo e ʻaloʻofa ʻoku fakahaaʻi ʻe he Tamai Hēvaní ki Heʻene fānaú.

Ke tokoni ke mahino ki he kau akó e puipuituʻa ʻo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 137, fakamatalaʻi ange ʻi he ʻaho 21 Sānuali, 1836, naʻe tānaki fakataha e Palōfita ko Siosefa Sāmitá mo ʻene tamaí mo e kau taki kehe ʻo e Siasí ʻi ha loki ʻi ʻolunga he Temipale Ketilani kuo mei ʻosí. Lolotonga e fakatahá, naʻe maʻu ʻe he Palōfitá ha meʻa-hā-mai.

Fakaafeʻi ha kau ako toko siʻi ke nau tau fetongi ʻi hono lau leʻolahi e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 137:1–6. Kole ki he kalasí ke muimui ki ai, ʻo kumi e meʻa ne mamata ki ai e Palōfita ko Siosefa Sāmitá ʻi he meʻa-hā-maí.

  • Naʻe fakamatalaʻi fēfē ʻe he Palōfitá e puleʻanga fakasilesitialé?

  • Ko hai naʻe mamata ki ai ʻi he puleʻanga fakasilesitialé?

  • Fakatatau ki he veesi 6, ko e hā naʻe “fifili” ai e Palōfita ko Siosefa Sāmitá ʻi heʻene mamata ki hono taʻokete ko ʻAlaviní ʻi he puleʻanga fakasilesitialé?

Ke tokoni ke mahino ki he kau akó e ʻuhinga naʻe tautefito ai e mahuʻingamālie e meʻá ni ki he Palōfitá, fakaʻaliʻali e palakalafi ko ʻení pea fakaafeʻi ha tokotaha ako ke ne lau leʻolahi ia:

ʻĪmisi
Palōfita ko Siosefa Sāmitá

ʻI hono taʻu 17, naʻe lotomamahi ʻa Siosefa Sāmita ʻi he mate fakafokifā hono taʻokete ko ʻAlaviní, ʻa ia naʻá ne ʻofeina lahí. Naʻe kole ʻe he fāmili Sāmitá “ha faifekau siasi Pelesipitiliane ʻi Palemaila Niu ʻIoké ke malanga ʻi hono meʻafakaʻeikí. Koeʻuhí naʻe teʻeki ai hoko ʻa ʻAlavini ko ha mēmipa ʻi he siasi ʻo e faifekaú, naʻe pehē ai ʻe he tangata malangá ni ʻi heʻene malangá he ʻikai ke lava ʻo fakahaofi ʻa ʻAlavini. Naʻe fakamatala ʻe he [tehina] ʻo Siosefa ko Uiliami Sāmitá ʻo pehē: ‘Naʻe mātuʻaki fakapapauʻi mālohi ʻe he [faifekaú] … kuo ʻalu ʻa [ʻAlavini] ki heli, koeʻuhí he ʻoku ʻikai ko ha mēmipa ʻa ʻAlavini ʻo e siasí’” (Ngaahi Akonaki ʻa e Kau Palesiteni ʻo e Siasí: Siosefa Sāmita [2007], 465–67).

  • Kapau naʻá ke ʻi he tuʻunga ʻo Siosefa Sāmitá, ne ke mei ongoʻi fēfē lolotonga e malanga ʻa e faifekaú ʻi he meʻafakaʻeiki ʻo ʻAlaviní? Ko e hā nai hono ʻuhingá?

  • Ne ke mei ongoʻi fēfē ʻi hoʻo mamata ki ha ʻAlavini ʻi he meʻa-hā-mai ʻo e puleʻanga fakasilesitialé?

Fakaafeʻi e kau akó ke lau fakalongolongo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 137:7–8, ʻo kumi e founga naʻe tali ʻaki ʻe he ʻEikí ki he fehuʻi ʻa e Palōfitá.

  • Fakatefito ʻi he meʻa naʻe akoʻi ʻe he ʻEikí ki he Palōfitá, ko e hā e tokāteline te tau lava ʻo ʻilo kau ki he tokotaha te ne maʻu e puleʻanga fakasilesitialé? (Tokoni ke ʻilo ʻe he kau akó ʻa e tokāteline ko ʻení: ʻE maʻu ʻe he kakai kotoa pē ʻoku mate taʻemaʻu ha ʻilo ki he ongoongoleleí, ka naʻa nau mei tali iá, ʻa e puleʻanga fakasilesitialé.)

  • Naʻe mei fakafiemālieʻi fēfē nai ʻe he tokāteline ko ʻení ʻa kinautolu kuo mālōlō ha niʻihi ne nau ʻofa ai pea teʻeki fanongo ki he ongoongoleleí?

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 137:9–10. Kole ki he kalasí ke nau muimui ki ai, ʻo kumi ha ngaahi moʻoni lahi ange naʻe fakahā ʻe he ʻEikí ki he Palōfita ko Siosefa Sāmitá. Fakaafeʻi e kau akó ke nau lipooti e meʻa ʻoku nau ʻiló. ʻI heʻenau talí, hiki e ngaahi moʻoni ko ʻení ʻi he palakipoé: ʻE fakamāuʻi kitautolu ʻe he ʻEikí ʻi heʻetau ngaahi ngāué mo e ngaahi holi hotau lotó. ʻE fakahaofi ʻa e fānau kotoa pē ʻoku mate kimuʻa pea nau haʻisiá, ʻi he puleʻanga fakasilesitialé.

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 138:1–11

Ko e fakalaulauloto ʻa Palesiteni Siosefa F. Sāmita ki he ngaahi folofolá pea mamata ki ha meʻa-hā-mai ʻo e maama tataliʻanga ʻo e ngaahi laumālié

Fakamatalaʻi ange ko e ʻaho 3  ʻOkatopa, 1918, laka hake he taʻu ʻe 82 hili hono maʻu ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ʻene meʻa-hā-mai ki he puleʻanga fakasilesitialé, naʻe maʻu ʻe Palesiteni Siosefa F. Sāmita ha meʻa-hā-mai ʻoku fakamahinoʻi ai e founga ʻe lava ke fakahaofi ai ʻa kinautolu ʻoku mate teʻeki maʻu ha ʻilo ki he ongoongoleleí. ʻOku lekooti ʻa e meʻa-hā-mai ko ʻení ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 138.

Ke tokoni ke mahino ki he kau akó ʻa e puipuituʻa ʻo e fakahā ko ʻení, fakaafeʻi ha tokotaha ako ke ne lau leʻolahi e ngaahi palakalafi ko ʻení.

“ʻOku mamahi hoku laumālié. ʻOku kafo pea ʻoku feinga ʻa hoku lotó ke moʻui! ʻA hoku foha ʻofaʻanga, ko hoku fiefiaʻanga mo ʻeku ʻamanakí! … ʻE ʻOtua, [tokoni] mai kiate au!’

“Naʻe pehē e tohi ʻa Palesiteni Siosefa F. Sāmita ʻi heʻene tohinoá ʻi he mālōlō hono foha lahi tahá, ʻa Hailame Meki Sāmita, ko e ʻAposetolo taʻu 45 naʻe mālōlō ʻi Sānuali 1918 mei he ʻapenitikí. ʻI ha māhina ʻe valu mei ai, ʻi he ʻaho 24 Sepitemá, naʻe mālōlō ai e uitou ʻo Hailamé, ʻa ʻAita Poumeni Sāmita, mei ha palopalema hono mafú, hili pē ia ha uike ʻene fāʻeleʻi ha kiʻi pēpē tamasiʻi. Ne tuku mai ʻe he ongo meʻa malí ha fānau ʻe toko nima. ʻI he taimi ko iá, naʻe kei fakamanavahē … e Tau Lahi ʻa Māmani ʻUluakí. …

“Naʻe nofo moʻoni e maté mo e taú ʻi he fakakaukau ʻa Palesiteni Sāmitá he taʻu ko iá” (George S. Tate, “I Saw the Hosts of the Dead,” Ensign, Dec. 2009, 54; vakai foki, Ngaahi Akonaki ʻa e Kau Palesiteni ʻo e Siasí: Siosefa F. Sāmita [1998], 475).

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 138:1–4. Kole ki he kalasí ke muimui ki ai, ʻo kumi e meʻa naʻe fai ʻe Palesiteni Siosefa F. Sāmita kimuʻa peá ne maʻu e meʻa-hā-mai naʻe lekooti ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 138.

  • Ko e hā e tokāteline naʻe “fakakaukau [ki] ai” ʻa Palesiteni Sāmita ʻi heʻene “fakalaulauloto ki he folofolá” (veesi 1–2)? (ʻOku totonu ke ʻilo ʻe he kau akó e tokāteline ko ʻení: ʻE lava ke fakahaofi ʻa e faʻahinga kotoa pē ʻo e tanagtá, ʻi he Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí pea ʻi he talangofua ki he ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí. Fakamahinoʻi ange ko e tokāteline ko ʻení ko ha pōpoaki tefito ia ʻo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 138.)

Fakaafeʻi ha niʻihi tokosiʻi ʻi he kau akó ke nau taufetongi hono lau leʻolahi ʻo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 138:5–10. Kole ki he kalasí ke muimui ki ai, ʻo kumi e ngaahi akonaki naʻe makehe kia Palesiteni Sāmita ʻi heʻene lau e Tohi Tapú. Kole ki he kau akó ke lipooti e meʻa ʻoku nau maʻú.

Fakaafeʻi e kau akó ke lau fakalongolongo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 138:11, ʻo kumi e meʻa naʻe hoko ʻi he fakalaulauloto ʻa Palesiteni Sāmita ki he ngaahi potufolofola ko ʻení.

  • Ko e hā naʻe hoko ʻi he fakalaulauloto ʻa Palesiteni Sāmita ki he ngaahi potufolofola ko ʻení?

  • Ko e hā ha tefitoʻi moʻoni te tau lava ʻo ʻilo mei he aʻusia ʻa Palesiteni Sāmitá fekauʻaki mo e founga ke teuteu ai ke maʻu e fakahaá? (Tokoni ki he kau akó ke nau ʻilo ha tefitoʻi moʻoni tatau mo ʻení: ʻI heʻetau lau mo fakalaulauloto ki he ngaahi folofolá, ʻoku tau teuteuʻi ai kitautolu ke maʻu e fakahaá.)

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 138:12–24

Ko e mamata ʻa Palesiteni Siosefa F. Sāmita ki he tatali ʻa e kau māʻoniʻoní ki he Fakamoʻuí ʻi he maama tataliʻanga ʻo e ngaahi laumālié

Fakaafeʻi ha niʻihi tokosiʻi ʻi he kau akó ke nau taufetongi hono lau leʻolahi ʻo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 138:12–17. Kole ki he kalasí ke muimui ki ai, ʻo kumi pe ko hai naʻe mamata ki ai ʻa Palesiteni Sāmita ʻi heʻene meʻa-hā-mai ki he maama tataliʻanga ʻo e ngaahi laumālié. Kole ki he kau akó ke lipooti e meʻa ʻoku nau maʻú.

  • Ko e hā naʻe “fonu [ai e ngaahi laumālie māʻoniʻoni ko ʻení] ʻi he fiefia mo e nēkeneka” (veesi 15)? (Mahalo te ke fie fakaafeʻi e kau akó ke nau lau e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 138:50 pea fakakaukau ke hiki ha potufolofola fakafekauʻaki ki he vēsí ni he tafaʻaki ʻo e veesi 15.)

Fakamatalaʻi fakanounou e veesi 18–24 ʻaki hono fakamatalaʻi ange naʻe mamata ʻa Palesiteni Sāmita lolotonga ʻene meʻa-hā-maí, ki hono akoʻi ʻe he Fakamoʻuí “ʻa e ongoongolelei taʻengatá” (veesi 19) ki he ngaahi laumālie māʻoniʻoni ko ʻení lolotonga e tokoto Hono sino fakatuʻasinó ʻi he fonualotó. Naʻá ne fakatokangaʻi foki naʻe ʻikai ʻaʻahi e Fakamoʻuí ki he ngaahi laumālie faiangahalá (veesi 20).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 138:25–60

Ko e ako ʻe Palesiteni Siosefa F. e founga naʻe fokotuʻutuʻu ai ʻe he Fakamoʻuí hono malangaʻi e ongoongoleleí ʻi he maama tataliʻanga ʻo e ngaahi laumālié

Hiki e ngaahi fehuʻi mo e ngaahi fakamoʻoni fakafolofola ko ʻení he palakipoé:

Ko e hā e fehuʻi naʻe maʻu ʻe Palesiteni Sāmita fekauʻaki mo e ngāue fakafaifekau ʻa e ʻEikí ʻi he maama tataliʻanga ʻo e ngaahi laumālié (TF 138:25–28)?

Ko e hā naʻe fai ʻe Sīsū Kalaisi lolotonga ʻEne ʻi he maama tataliʻanga ʻo e ngaahi laumālié (TF 138:29–32)?

Ko e hā ʻoku akoʻi ʻe he kau talafekau ʻa e ʻEikí kuo fakamafaiʻí, ʻi he maama tataliʻanga ʻo e ngaahi laumālié (TF 138:33–35)?

Vahevahe ʻa e kalasí ki ha kulupu ʻe tolu, pea vahe ki he kulupu takitaha ha taha ʻo e ngaahi fehuʻi ʻi he palakipoé. Fakaafeʻi e kau mēmipa ʻo e kulupu takitaha ke kumi e tali ki heʻenau fehuʻi ne vahe angé ʻaki hono ako e fakamoʻoni fakafolofola ʻoku ʻoatu fakataha mo iá. Hili ha taimi feʻunga, fakaafeʻi ha tokotaha ako pe kau ako tokolahi ange mei he kulupu takitaha ke lipooti e meʻa ne nau akó.

Fakamatalaʻi fakanounou e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 138:38–52 ʻaki hono fakamatalaʻi ange naʻe ʻomi ʻe Palesiteni Sāmita ha ngaahi hingoa ʻo e ngaahi laumālie “tuʻu-ki-muʻa [mo] maʻongoʻonga” naʻá ne mamata “naʻa nau fakataha mai ʻi he fuʻu haʻofanga lahi ko ʻeni ʻo e kau māʻoniʻoní” ʻo tatali ke hā mai e Fakamoʻuí hili Hono Tutukí (veesi 38). Ne kau ʻi he niʻihi ko ʻení ʻa e “Fāʻe … ko ʻIví, mo e tokolahi ʻo hono ngaahi ʻofefine angatonú” (veesi 39). ʻIkai ngata aí, naʻe mamata ʻa Palesiteni Sāmita ki ha kau palōfita tokolahi ʻo e Fuakava Motuʻá, pea pehē ki he kau palōfita ʻo e Tohi ʻa Molomoná.

Fakamatalaʻi ange naʻe mamata foki ʻa Palesiteni Sāmita ʻi he maama tataliʻanga ʻo e ngaahi laumālié ki he “ngaahi laumālie [kuo fili] naʻe fakatatali ke nau toki haʻu ʻi he kakato ʻo e ngaahi kuongá” (veesi 53). Fakaafeʻi ha niʻihi tokosiʻi ʻi he kau akó ke nau taufetongi hono lau leʻolahi ʻo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 138:53–56. Kole ki he kalasí ke muimui ki ai, ʻo kumi e founga naʻe tokoni ai e niʻihi fakafoʻituitui ko ʻení ʻi heʻenau ʻi he moʻui fakamatelié ki he fakamoʻui ʻa kinautolu ʻi he fale fakapōpula ʻo e ngaahi laumālié.

  • Kuo tokoniʻi fēfē ʻe he kau taki ʻo e Siasí ʻi he ngaahi ʻaho kimui ní, ʻa kinautolu ʻi he fale fakapōpula ʻo e ngaahi laumālié?

  • Naʻe kamata teuteu fakakū e kau takí ni ki heʻenau ngāue ʻi he māmaní?

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 138:57. Kole ki he kalasí ke muimui ki ai, ʻo kumi e meʻa naʻe ako ʻe Palesiteni Sāmita fekauʻaki mo e “kaumātuʻa angatonu ko ia ʻo e kuonga ko ʻení.”

  • Ko e hā ʻe hoko atu ke fai ʻe he kaumātuʻa angatonú hili e maté?

Fakamatalaʻi ange neongo ʻoku fakamatala pau e veesi 57 ki he kaumātuʻá, ka naʻe akoʻi foki ʻe Palesiteni Siosefa F. Sāmita ko e kakai fefine angatonu ko ia ʻo e Siasí kuo pekiá “ʻe fakamamafaiʻi mo fakamālohia kakato kinautolu ke malanga ʻaki e ongoongoleleí mo ngāue fakaetauhi ki he kakai fefine” ʻi he maama tataliʻanga ʻo e ngaahi laumālié (Gospel Doctrine, 5th ed. [1939], 461).

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 138:58–60. Kole ki he kalasí ke muimui ki ai, ʻo kumi e founga ʻe lava ai ʻo huhuʻi e ngaahi laumālie ko ia “ʻoku nau ʻi he fakapoʻulí pea nau kei haʻisia ʻi he angahalá” (veesi 57).

  • Ko e hā ha tokāteline te tau lava ʻo ʻilo mei he ngaahi vēsí ni fekauʻaki mo e meʻa kuo pau ke fai ʻe he taʻemāʻoniʻoní kae lava ʻo huhuʻí? (Tokoni ki he kau akó ke nau ʻilo e tokāteline ko ʻení: Ko e ngaahi laumālie ʻoku fakatomalá, ʻoku nau talangofua ki he ngaahi ouau ʻo e temipalé, pea fakamaʻa ʻi he Fakalelei ʻa Kalaisí, ʻe huhuʻi kinautolu pea maʻu honau palé.)

  • ʻOku fakatātaaʻi fēfē ʻe he malangaʻi e ongoongoleleí ʻi he maama tataliʻanga ʻo e ngaahi laumālié mo e huhuʻi ʻo e kau pekiá, ʻa e ʻaloʻofa ʻa e Tamai Hēvaní mo ʻEne ʻofa ki Heʻene fānaú?

Fakamanatu ange ki he kau akó te tau lava ʻo tokoni ke huhuʻi ʻa kinautolu ʻi he fale fakapōpula ʻo e ngaahi laumālié, ʻaki hono ʻiloʻi honau ngaahi hingoá ʻi he hisitōlia fakafāmilí mo e indexing pea ʻi hono fakahoko e ngaahi ouaú maʻanautolu ʻi he temipalé.

  • Kuo tāpuekina fēfē koe ʻi hoʻo kau atu ki he hisitōlia fakafāmilí mo e ngāue fakatemipalé?

Fakaʻosi ʻaki hono vahevahe hoʻo fakamoʻoní ki he ʻofa ʻa e Tamai Hēvaní ki Heʻene fānaú, naʻe hā ʻi Heʻene palani ʻo e fakamoʻuí. Fakaafeʻi e kau akó ke fakakaukau ki he meʻa te nau fai ke tokoniʻi ʻa kinautolu ʻi he fale fakapōpula ʻo e ngaahi laumālié—tautautefito ki heʻenau ngaahi kuí—ke nau maʻu e ngaahi ouau fakamoʻuí kae lava ʻo huhuʻi kinautolu.