‘Inisititiuti
Lēsoni 8: Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 19


Lēsoni 8

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 19

Talateú mo e Fakahokohoko ʻo e Ngaahi Meʻa Ne Hokó

ʻI he fakaʻosiʻosi hono liliu ʻo e Tohi ʻa Molomoná ʻi Sune 1829, naʻe totongi ai ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá mo Māteni Hālisi ʻa e tokotaha paaki ko ʻEkipeti B. Kalanitini ke ne paaki ha tatau ʻe 5,000 ʻo e Tohi ʻa Molomoná naʻe feʻunga mo e $3,000. Ka naʻe ʻikai kamata ʻe Kalanitini hono pākí kae ʻoua kuó ne fakapapauʻi ʻe totongi e ngāué. Naʻe fai ʻe Māteni Hālisi ha aleapau ke ne totongi e pākí ʻaki hano tuku nō ha konga ʻo ʻene fāmá.

Hili ha taimi mei he ʻuluaki aleapaú, naʻe hohaʻa ʻa Māteni Hālisi ki hono tuku nō ʻene fāmá. ʻI he fakahā ko ia ne lekooti ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 19, ʻa ia ʻoku ngalingali ne maʻu ʻi he faʻahitaʻu māfana ʻo e 1829, naʻe fekau ʻe he ʻEikí ʻa Māteni Hālisi ke “foaki ha konga ʻo [ʻene] koloá … [pea] totongi ʻa e moʻua kuó [ne] alea ki ai mo e tangata faipākí” (T&F 19:34–35). Naʻe fakahā foki ʻe he ʻEikí ha ngaahi moʻoni mahuʻinga fekauʻaki mo ʻEne feilaulau fakaleleí pea akoʻi fekauʻaki mo e fakatomalá.

Konga kimuʻa ʻo Sune 1829 Naʻe aleaʻi ʻe Siosefa Sāmita mo Māteni Hālisi ke pulusi ʻe ʻEkipeti Kalanitini ha tatau ʻe 5,000 ʻo e Tohi ʻa Molomoná.

1 Siulai, 1829Naʻe fakaʻosi ʻe Siosefa Sāmita hono liliu ʻo e Tohi ʻa Molomoná.

Faʻahitaʻu māfana ʻo e 1829Naʻe maʻu ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 19.

25 ʻAokosi, 1829Naʻe nō atu ʻe Māteni Hālisi ʻene fāmá ʻi ha mahuʻinga ko e $3,000 ke totongi ʻaki hono paaki ʻo e Tohi ʻa Molomoná.

26 Māʻasi, 1830Naʻe ʻatā ke fakatau atu ha ngaahi tatau ʻo e Tohi ʻa Molomoná.

Ngaahi Fokotuʻu ki hono Akoʻí

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 19:1–20

ʻOku folofola ʻa e ʻEikí ʻo fakamatalaʻi ha ngaahi nunuʻa ʻo e ʻikai fakatomalá mo fakamatalaʻi ʻEne mamahi koeʻuhí ko e angahalá

Hiki ʻeni ʻi he palakipoé kimuʻa pea kamata e kalasí: Ko e hā ha meʻa kuo kole atu ʻe he ʻEikí ʻoku faingataʻa kiate koe?

Aleaʻi nounou ʻa e fehuʻi ko ʻení fakakalasi. Fakamatalaʻi ange naʻe fehangahangai ʻa Māteni Hālisi mo ha faingataʻa peheni pea naʻe akoʻi ʻe he ʻEikí kiate ia ha ngaahi moʻoni mahuʻinga ke tataki ia. Fakaafeʻi e kau akó ke nau fekumi ki he ngaahi moʻoni ko ia naʻe akoʻi ʻe he ʻEikí kia Mātení ʻi heʻenau ako ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 19 pea fakaʻaongaʻi ia ʻi heʻenau tali ki he meʻa ʻoku finangalo ʻe he ʻEikí meiate kinautolú.

Fakamatalaʻi ange ne fakaʻosiʻosi hono liliu ʻo e Tohi ʻa Molomoná ʻi Sune 1829, naʻe aleaʻi ʻe Siosefa Sāmita mo Māteni Hālisi ʻa hono paaki ko ia ʻo ha tatau ʻe 5,000 ʻo e Tohi ʻa Molomoná ʻe he tangata faipaaki ko ʻEkipeti B. Kalanitini ʻi Palemaila, Niu ʻIoke. Naʻe fakafuofua ʻe Kalanitini mo ʻene tokotaha taipe ko Sione H. Kilipaté ʻe feʻunga mo ha $3,000 ʻa hono paaki e tatau lahi peheé. Ko ha konga ʻo e aleá, naʻe loto ai ʻa Māteni Hālisi ke ne totongi e pākí ʻaki hano nō atu ha konga lahi ʻo ʻene fāmá, ka ʻoku hangē naʻe ʻikai aleaʻi e fakaikiiki ia ʻo e totongí ʻi he taimi ko iá. Naʻe fakahā ʻe Kalanitini he ʻikai ke ne fakatau ʻa e nāunau ʻoku fie maʻú pe kamata e ngāué kae ʻoua kuo fakapapauʻi ange ʻe Māteni ʻa e totongi ki he pākí (vakai, Documents, Volume 1: July 1828–June 1831, ed. Michael Hubbard MacKay and others [2013], 86).

Hili ha taimi mei he ʻuluaki aleá, naʻe hohaʻa ʻa Māteni Hālisi ki hono tuku nō ʻene fāmá. Naʻe maʻu ʻe Siosefa Sāmita ha fakahā ʻi he faʻahitaʻu māfana ʻo e 1829 ko ha tali ki he loto-hohaʻa ʻa Mātení, ʻa ia naʻe lekooti kimui ko e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 19. ʻI hono ako ʻe he kau akó ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 19 fakaafeʻi ke nau fekumi ki he meʻa naʻe akoʻi ʻe he ʻEikí kia Māteni Hālisi ke tokoniʻi ia ke ne loto-fiemālie ke fai ha feilaulau mahuʻinga pehē.

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke ne lau leʻo lahi e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 19:1–3, pea kole ki he kalasí ke nau feinga ke ʻiloʻi e tokāteline naʻe akoʻi ʻe he Fakamoʻuí kia Māteni Hālisí.

  • Ko e hā ʻa e tokātelie naʻe akoʻi ʻe he ʻEikí fekauʻaki mo Ia ʻi he veesi 2? (Naʻe ikunaʻi ʻe Sīsū Kalaisi ʻa e finangalo ʻo e Tamaí. Mahalo te ke fie fokotuʻu ange ke fakaʻilongaʻi ʻe he kau akó ʻa e tokāteline ko ʻení.)

  • Ko e hā ha ngaahi founga naʻe ikunaʻi ai ʻe Sīsū Kalaisi e finangalo ʻo e Tamaí?

  • Fakatatau ki he veesi 2–3, ko e hā ʻa e mālohi ʻoku maʻu ʻe he Fakamoʻuí koeʻuhí ko ʻEne ikunaʻi ʻa e finangalo ʻo e Tamai Hēvaní?

  • ʻI he veesi 3, ʻoku folofola ai e Fakamoʻuí ʻo fakamatalaʻi Hono fatongia ke fakamaauʻi ʻa e faʻahinga kotoa pē ʻo e tangatá ʻi he ʻaho fakaʻosí. Fakatatau ki he Fakamoʻuí, ko e hā ʻa e meʻa ʻe makatuʻunga ai ʻEne fakamaau fakaʻosí? (ʻE fakamaauʻi kitautolu ʻo fakatatau ki heʻetau ngaahi ngāué mo e meʻa kuo tau faí.)

Ke tokoni ke mahino lelei ange ki he kau akó ʻa e founga ʻe tokoni ai ʻetau ngaahi ngāué mo e ʻulungāngá ki he anga hono fakamaauʻi kitautolú, fakaafeʻi ha tokotaha ako ke ne lau leʻo lahi ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 19:4–5. Kole ki he kalasí ke nau muimui ki ai ʻo fekumi ki ha toe ngaahi fakaikiiki naʻe akoʻi ʻe he ʻEikí fekauʻaki mo ʻEne fakamāú.

  • Fakatatau veesi 4–5, ko e hā ʻe aʻusia ʻe kinautolu ʻoku ʻikai ke nau fakatomalá? (Mahalo naʻa fie maʻu ke ke fakamatalaʻi ʻoku ʻuhinga ʻa e kupuʻi lea “ka ʻe ʻalu atu ʻa e ngaahi fakamalaʻia” ʻi he veesi 5 ki he ngaahi mamahi ʻe hoko mai kiate kinautolu ʻoku ʻikai ke nau fakatomalá.)

Hiki ʻa e tautea lauikuonga mo e tautea taʻengata ʻi he palakipoé. Fakamatalaʻi ange ʻoku faʻa fakaʻaongaʻi ʻa e ngaahi foʻi lea peheni ʻi he folofolá ke fakamatalaʻi ʻa e tautea ʻe hoko mai kiate kinautolu kotoa pē he ʻikai ke nau fakatomalá. Fakaafeʻi e kau akó ke nau lau fakalongolongo ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 19:6–12, ʻo fekumi ki he founga ʻoku fakamatalaʻi ʻaki ʻe he ʻEikí ʻa e tautea lauikuongá pe taʻengatá. Hili ha taimi feʻunga, fakaafeʻi ha kau ako tokosiʻi ke nau fakamatalaʻi e meʻa ne nau ako mei he folofola ʻa e ʻEikí ʻo fakamatalaʻi e ongo kupuʻi lea ko ʻení. (Tokoni ke mahino ki he kau akó ʻoku ʻikai ʻuhinga ʻa e ongo kupuʻi lea tautea lauikuonga mo e tautea taʻengata ki he lahi e taimi ʻe mamahi ai e kakaí maʻa ʻenau ngaahi angahalá. Ka, koeʻuhí ʻoku Lauikuonga mo Taʻengata ʻa e Fakamoʻuí, ʻoku ʻuhinga ai e ongo kupuʻi lea ko ʻení ki he tautea te Ne fakahoko ʻo fakatatau ki he fono fakalangi ʻo e fakamaau totonú.)

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke ne lau leʻo lahi ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 19:13–15, pea kole ki he kalasí ke nau fekumi ki he meʻa naʻe fekauʻi ʻe he ʻEikí kia Māteni Hālisi ke ne fai hili hono fakamatalaʻi e tautea lauikuongá mo taʻengatá.

  • Ko e hā ʻa e fakaʻuhinga naʻe ʻomi ʻe he ʻEikí ki hono fekauʻi ʻo Māteni Hālisi ke fakatomalá?

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke ne lau leʻo lahi ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 19:16–17, pea kole ki he kalasí ke nau fekumi ki he meʻa naʻe fakamoʻoni ʻe he ʻEikí ʻe hoko kiate kinautolu ʻoku nau fili ke fakatomalá mo e meʻa ʻe hoko kiate kinautolu ʻoku nau fili ke ʻoua ʻe fakatomalá.

  • Ko e hā ha ngaahi tefitoʻi moʻoni te tau lava ʻo ʻiloʻi mei he veesi 16–17 fekauʻaki mo kinautolu ʻoku nau fili ke fakatomalá mo kinautolu ʻoku nau fili ke ʻoua ʻe fakatomalá? (Hili e tali ʻa e kau akó, hiki ʻa e tefitoʻi moʻoni ko ʻení ʻi he palakipoé ʻo fakaʻaongaʻi e ngaahi fakalea ʻa e kau akó: Naʻe fuesia ʻe Sīsū Kalaisi ʻetau ngaahi angahalá koeʻuhí ke tau lava ʻo fakatomala pea ʻikai mamahi ʻo hangē ko ʻEne mamahí. Kapau te tau fili ke ʻoua te tau fakatomala, kuo pau ke tau fuesia e mamahi tatau mo ia ne fua ʻe Kalaisí.)

ʻĪmisi
Jesus praying in Gethsemane

Fakaʻaliʻali e fakatātā Ko e Lotu ʻa Sīsū ʻi Ketisemaní (Tohi Fakatātā ʻo e Ongoongoleleí [2009], fika 56; vakai foki, lds.org/media-library). Ke tokoni ke mahino ki he kau akó ʻa e lahi ʻo e mamahi ʻa e Fakamoʻuí, fakamatalaʻi ange ko e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 19:18–19 ko e potufolofola pē ia ʻe taha naʻe fakamatalaʻi ai ʻe he Fakamoʻuí ʻEne mamahí ʻi Heʻene fakalea pē ʻaʻana. Naʻe ʻomi ʻe he niʻihi kehe ʻa e ngaahi fakamatala ki he mamahi ʻa Sīsū Kalaisí lolotonga ʻEne feilaulau fakaleleí (vakai, Mātiu 26:36–39; Luke 22:39–44; Maʻake 14:32–41; Mōsaia 3:7). Fakaafeʻi e kau akó ke nau lau fakalongolongo ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 19:18–19, ʻo fekumi ki he ngaahi foʻi lea mo e kupuʻi lea naʻe fakaʻaongaʻi ʻe he Fakamoʻuí ke fakamatalaʻi ʻaki ʻEne mamahí. Fakakaukau ke fakaafeʻi e kau akó ke fakaʻilongaʻi e meʻa ʻoku nau maʻú.

  • Ko e hā e ngaahi foʻi lea pe kupuʻi lea ʻoku hā mahuʻinga kiate koé? Ko e hā hono ʻuhingá?

  • Ko e hā ʻoku akoʻi atu ʻe he ngaahi foʻi lea pe kupuʻi lea ko ʻení fekauʻaki mo e finangalo ʻa e Fakamoʻuí ke fuesia ʻetau ngaahi angahalá?

  • Ko e hā e ngaahi ongo ʻokú ke maʻu ʻi hoʻo fakalaulauloto ki hono fuesia ʻe he Fakamoʻuí hoʻo ngaahi angahalá?

Fakamatalaʻi ange ʻoku ʻuhinga ʻa e kupuʻi lea “peá u loto ke ʻoua naʻá ku inu ʻi he ipu mahí” (T&F 19:18) ki he lotu ʻa e Fakamoʻuí ʻi he Ngoue Ketisemaní ʻo pehē kapau ʻe lava, ke ʻoua naʻá Ne fuesia ʻa e faʻahinga mamahi pehē. Fakamatalaʻi ange ʻoku ʻuhinga ʻa e kupuʻi lea “ka neongo iá, … naʻá ku inu ai ʻo fakaʻosi ʻa ʻeku ngaahi teuteu ki he fānau ʻa e tangatá” (T&F 19:19) ki he neongo e mafatukituki e mamahi ʻe fehangahangai mo Iá, ka naʻe fakavaivai ʻa Sīsū Kalaisi ki he finangalo ʻo e Tamai Hēvaní ʻaki ʻEne fakahoko e Fakaleleí.

  • Ne founga fēfē nai hono tākiekina ʻa Māteni Hālisi ʻe he mahino naʻe tukulolo ʻe he Fakamoʻuí Hono finangaló ki he Tamai Hēvaní ʻi heʻene fakakaukau ke tuku nō ʻene fāmá ke totongi ʻaki hono pulusi ʻo e Tohi ʻa Molomoná?

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke ne lau leʻo lahi ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 19:20. Kole ki he kalasí ke nau muimui ki ai, ʻo fekumi ki he meʻa naʻe folofola ʻe he ʻEikí kia Māteni Hālisi hili ʻEne fakamatalaʻi ʻEne mamahi maʻá e angahalá.

  • Ko e hā naʻe toe fekauʻi ʻe he ʻEikí kia Māteni Hālisi ke ne faí? Ko e hā hono ʻuhingá?

  • ʻOkú ke pehē ko e hā naʻe fakamanatu ai ʻe he ʻEikí kia Māteni ʻa e taimi naʻe mavahe ai ʻa e Laumālié meiate iá? (Ki ha ʻilo lahi ange ki he fehuʻi ko ʻení, vakai ki he fakamatala ʻi he tohi lēsoni ʻa e tokotaha akó ki he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 19:20.)

  • ʻOku tokoni fēfē hono maʻu e mahino ki he mamahi ʻa e Fakamoʻuí ki hoʻo holi ke fakatomala mo fai ha meʻa pē ʻokú Ne fekauʻi maí, ʻo tatau ai pē pe ko e hā hono faingataʻá?

Poupouʻi e kau akó ke nau fokotuʻu ha taumuʻa ke fakalāngilangiʻi e feilaulau ʻa e Fakamoʻuí ʻaki ʻa e fakatomala maʻu pē.

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 19:21–41

ʻOku foaki ʻe he ʻEikí ha ngaahi fekau kia Māteni Hālisi, ʻo kau ai ʻa e fekau ke foaki ʻene fāmá ki hono pulusi ʻo e Tohi ʻa Molomoná

Fakamatalaʻi ange naʻe hili hono fekau ʻe he ʻEikí ʻa Māteni Hālisi ke fakatomalá, naʻe foaki ange ʻe he ʻEikí ha toe ngaahi fekau mo e faleʻi. Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke ne lau leʻo lahi ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 19:21–24, pea kole ki he kalasí ke nau fekumi ki he meʻa naʻe fekauʻi ʻe he ʻEikí ʻa Māteni Hālisi ke ne faí. Kole ki ha kau ako tokosiʻi ke nau lipooti ʻa e meʻa ne nau maʻú.

  • Fakatatau ki he folofola ʻa e ʻEikí kia Māteni ʻi he veesi 23, ko e hā ʻe pau ke tau maʻu ʻi heʻetau ako ʻia Kalaisí, fanongo ki Heʻene ngaahi leá, pea ʻaʻeva ʻi he angavaivai ʻo Hono Laumālié? ( ʻI heʻetau ako ʻia Kalaisí, fanongo ki Heʻene ngaahi leá, mo ʻaʻeva ʻi he angavaivai ʻo Hono Laumālié, te tau maʻu ai ʻa e melinó. Mahalo te ke fie maʻu ke hiki ʻa e tefitoʻi moʻoni ko ʻení ʻi he palakipoé.)

  • Ko e hā ʻe lava ke tau fai ke tau ako ai ʻia Kalaisí?

  • Ko e hā ha ngaahi faingamālie ʻoku tau maʻu ke tau fakafanongo ai ki Heʻene ngaahi leá?

  • ʻOku ʻuhinga ki he hā ke tau angavaivai? (ʻO ka fie maʻu, fakamatalaʻi ange ʻoku kau ʻi he angavaivaí ʻa e “manavahē ki he ʻOtuá, māʻoniʻoni, loto-fakatōkilalo, akoʻingofua mo e faʻa kātaki ʻi he taimi ʻo e faingataʻá. ʻOku loto-fiemālie ʻa e angavaivaí ke muimui ki he ngaahi akonaki ʻo e ongoongoleleí” [Fakahinohino ki he Ngaahi Folofolá, “Angamaluú,” scriptures.lds.org]).

  • Ko e fē nai ha taimi kuo hoko ai e ʻaʻeva ʻi he angavaivai ʻo e Laumālie ʻa e Fakamoʻuí ke ke maʻu ai ha melino ʻi hoʻo moʻuí?

  • ʻOkú ke pehē ne tokoni fēfē ʻa e muimui ki he ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 19:23 kia Māteni Hālisi ke ne fili ke tuku nō ʻene fāmá?

Fakaafeʻi e kau akó ke nau lau ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 19:25–35, ʻo fekumi ki ha toe ngaahi fekau mo ha faleʻi naʻe fai ʻe he ʻEikí kia Māteni Hālisi. Mahalo te ke fie fokotuʻu ange ki he kau akó ke nau fakaʻilongaʻi ʻa e ngaahi kupuʻi lea “ʻoku ou fekau” mo e “ʻoua naʻá ke.”) Hili ha taimi feʻunga, fakaafeʻi ʻa e kau akó ke nau vahevahe ʻa e meʻa naʻa nau maʻú.

  • Ko e hā ha fekau naʻe folofola ʻe he ʻEikí kia Māteni Hālisi fekauʻaki mo ʻene fāmá?

  • ʻE lava fēfē ʻe ha taha ʻo mānumanu ki heʻene koloa pē ʻaʻana?

  • Fakatatau ki he veesi 26–27, ko e hā naʻe fuʻu mahuʻinga ai ke paaki ʻa e Tohi ʻa Molomoná?

  • Fakatatau ki he veesi 33, ko e hā naʻe folofola ʻe he ʻEikí ʻe hoko kapau naʻe fili ʻe Māteni ke “taʻetokanga ki he ngaahi akonakí ni”?

Vahevahe tauhoa ʻa e kalasí, pea fakaafeʻi kinautolu ke nau lau fakataha ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 19:36–41, ʻo fekumi ki ha toe ngaahi tefitoʻi moʻoni naʻá ne fakaʻaiʻai ʻa Māteni Hālisi ke ne talangofua ki he ngaahi fekau ʻa e ʻEikí. Fakaafeʻi e kau akó ke vahevahe e meʻa naʻa nau maʻú.

  • Makatuʻunga ʻi he talaʻofa ʻa e ʻEikí kia Māteni Hālisi ʻi he veesi 38, ko e hā te tau maʻu kapau te tau fai ʻa e finangalo ʻo e ʻEikí? (ʻE lava ke fakaʻaongaʻi ʻe he kau akó ha fakalea kehe, ka ke fakapapauʻi ʻoku nau ʻiloʻi ha tefitoʻi moʻoni ʻoku faitatau mo ʻení: Kapau te tau fai e finangalo ʻo e ʻEikí, te tau maʻu ha ngaahi tāpuaki ʻoku hulu ange hono mahuʻingá ʻi he ngaahi koloa ʻo e māmaní.)

  • Ko e hā ha ngaahi tāpuaki ʻokú ke ongoʻi ʻoku mahuʻinga ange ʻi he ngaahi koloa ʻo e māmaní?

  • Ko e hā ha ngaahi founga ʻoku hoko ai e Tohi ʻa Molomoná ʻo mahuʻinga ange ʻi he faama ʻa Māteni Hālisí?

Fakamatalaʻi ange ʻi he ʻaho 25 ʻo ʻAokosi 1829, ne tuku nō ai ʻe Māteni Hālisi ʻa hono ʻapí, ʻi heʻene talangofua ki he fekau ʻa e ʻEikí, ke totongi ʻaki hono paaki ʻo e Tohi ʻa Molomoná. Ne pehē ʻe ʻEkipeti Kalanitini kuo kakato e totongi ki he ngāué, pea naʻe kamata leva e pākí.

Vakai ki he fehuʻi ʻi he palakipoé ne mou aleaʻi he kamataʻanga ʻo e lēsoní. Poupouʻi e kau akó ke nau talangofua ki he ʻEikí neongo ai pē pe ʻoku faingataʻa, pea fakamanatu ange ʻe lava ke nau maʻu e ngaahi tāpuaki ʻoku hulu ange hono mahuʻingá ʻi he ngaahi koloa ʻo e māmaní.