“Tunga-tungang mga Panahon sa Daan ug Bag-ong Tugon,” Mga Tabang sa Kasulatan: Bag-ong Tugon (2024)
Tunga-tungang mga Panahon sa Daan ug Bag-ong Tugon
Ang Malaquias maoy kataposang basahon sa Daang Tugon. Ang iyang panagna gipetsahan og mga 430 BC. Pagkahuman sa Malaquias, wala na kitay biblikanhong rekord gikan sa usa ka awtorisadong mapanagnaon nga tingog hangtod sa Bag-ong Tugon. Ang tunga-tungang panahon sa Daan ug sa Bag-ong mga Tugon nailhan nga panahon sa kasabotan. “Kay walay propeta, ang mga tawo sa yuta nagsugod og pagkabahin ngadto sa mga partido ug mga grupo, ang matag usa nangangkon nga may katungod sa paghubad sa kasulatan ug mogiya sa mga tawo. Ang tinuod nga kahulogan kabahin ni Jehova nawala niining mga grupoha. Usa ka taas nga dili maayong panahon sa pagkalibog ang misunod, nga natapos dihang ang Dios mipadala og bag-ong propeta, nga si Juan Bautista, sa pagsugod og bag-ong dispensasyon.”
Ang pagsabot sa panahon tali sa Daan ug Bag-ong mga Tugon makatabang nga atong mas masabtan ang panghitabo sa mortal nga pagpangalagad sa Manluluwas.
Sa unsang paagi ang mga eskriba misulbong ngadto sa impluwensiya ug gahom?
Niadtong 597 ug usab sa 587 BC, ang mga sundalong taga-Babelonia misulong sa Jerusalem ug midala nga bihag sa elitistang mga Judeo sa Babelonia. Gidala nila ang mga sakop sa parianon ug halangdong mga pamilya, mga panday, mga hanas sa pamuo, ug lig-ong mga tawo sa gubat. Ang mga mag-uuma ug kadtong anaa sa mga balangay ug mga kabaryohan sa lungsod nagpabilin.
Ang mga gipanghinginlan naningkamot nga makapadayon sa ilang relihiyoso og kultural nga kailhanan bisan kon naimpluwensiya sila sa kultura sa Babelonia. Gisagop nila ang kalendaryo sa Babelonia, ug ang Aramaic nga pinulongan mipuli sa Hebreohanon sa ilang inadlaw-adlaw nga pagpakigsulti. Ang mga gipanghinginlan nagpundok sa lokal nga mga kongregasyon samtang ang pagsimba sa sinagoga sa mga Judeo nagkadaghan.
Mga 538 BC, si Haring Cirus sa Persia mibuntog sa Babelon. Gitugotan niya nga ang mga gihinginlang mga Judeo makabalik sa ilang yutang gipuy-an aron matukod og balik ang templo. Sa gihapon daghan ang mipili nga magpabilin sa Babelon. Hapit usa ka siglo human sa mando ni Cyrus, ang usa ka eskriba ug pari nga ginganlan og Esdras mibiyahe kauban sa pundok sa mga gipanghinginglan ngadto sa Jerusalem. Kauban ni Nehemias, gitudloan niya ang mga tawo sa higpit nga pagtuman sa balaod ni Moises. Si Esdras mitabang sa pagpahimutang sa bag-ong panahon nga naghatag og importansiya sa dayag nga pagbasa sa kasulatan.
Si Esdras Gitawag isip Eskriba, ni Robert T. Barrett
Gisundog gikan ni Esdras, usa ka bag-ong pundok sa mga eskriba mitumaw nga mahimong mga impluwensiyal nga tigtudlo sa balaod. Ang mga eskriba edukadong mga tawo nga nabuhi pinaagi sa pagkatigtipig sa mga rekord ug tigkopya sa mga kasulatan. Gitun-an nila sa makugihong paagi ang mga teksto aron masabtan ang kahulogan niini ug makit-an ang mga sayop nga pagkasulat. Nanghatag usab sila og mga kopya sa mga kasulatan ngadto sa nagkadaghan nga sinagoga. Ang mga eskriba nahimong mga eksperto sa paghubad sa balaod ni Moises.
Usa sa mahinungdanong butang nga nakaangkon og gahom ang mga eskriba mao ang pagbalhin sa nag-unang pinulongan sa katawhan gikan sa Hebreohanon ngadto sa Aramaic. Bisan may koneksiyon ang mga sinultihan, ang mga pinulongan may igong pagkalahi diin ang mga Judeo nga makasulti lamang og Aramaic naglisod sa pagsabot sa mga kasulatan nga Hebreohanon. Mao nga ang mga tawo nagsalig sa mga eskriba nga maoy mobasa, mohubad, ug mopasabot niini.
Dili ikatingala nga paglabay sa panahon ang nagkalainlaing grupo mihubad sa mga kasulatan sa managlahi nga paagi. Kay walay propeta nga mogiya kanila, ang katilingban sa mga Judeo misamot sa pagkabahinbahin ug kamabingkilon. Ang tinuod nga katuyoan sa balaod ni Moises nawala, mao usab ang eksaktong pagsabot sa pag-anhi sa Mesiyas.
Sa unsang paagi ang Griyego nga kultura nakaimpluwensiya sa mga Judeo?
Sa ikaupat nga siglo BC, mitumaw ang mga Griyego isip bag-ong gahom sa kalibotan. Si Alexander the Great nangulo sa iyang kasundalohan sa pagpildi sa Imperyo sa Persia. Gikan didto dali ra kaayo niyang giharos ang tibuok Middle East, mibuntog sa tanang nasod nga nag-atubang kaniya, lakip ang Judea.
Sa kapanahonan ni Alexander nangabot ang Griyego nga mga langyaw, lakip ang mga negosyante, mga hanas sa pamuo, ug mga mamumuo. Gisulayan ni Alexander ang paghiusa sa iyang imperyo pinaagi sa pagpakuyanap sa Griyego nga kultura ug pinulongan. Ang mga librarya sa Griyego, mga gymnasyum, mga eskwelahan sa pilosopiya, ug kamadanihon pinaagi sa pagsulti o pagsulat, mga teyatro, ug mga konseho sa lungsod mitumaw sa mga siyudad sa tibuok imperyo. Kining pagkuyanap sa Griyego nga kultura usahay tawagon og Helenismo.
Pipila sa mga Judeo andam kaayong misagop sa pamaagi sa kinabuhi sa mga Griyego. Ang uban nagpanuko ug mituo nga ang paghimo niana nagpahuyang sa kailhanan sa mga Judeo. Atol niini nga panahon, daghang Judeo ang mibiya sa Judea aron mamuyo sa ubang mga Griyego nga siyudad, nagpadayon ang pagkatibulaag sa mga Judeo. Ang mga komunidad sa mga Judeo ug mga sinagoga sa tibuok kalibotan sa Mediterania sa ngadto-ngadto nagpasiugda sa pagkuyanap sa Kristiyanidad.
Ang pagkuyanap sa Hellenismo misangpot sa usa ka bag-ong hubad sa mga kasulatan nga Hebreohanon ngadto sa Griyego. Ang kinaunhang nagpabilin nga hubad sa Griyego mao ang Steptuagint nga gihimo sa Alexandria, Egypt. Kini nga hubad nahimong kasulatan nga gigamit sa kadaghanan sa nag-unang mga Kristiyano sa pagpakuyanap sa ebanghelyo sa gawas sa Palestina.
Sa unsang paagi ang Maccabean nga pagrebelde nakaimpluwensiya sa mga katawhang Judeo?
Human sa pagkamatay ni Alexander the great, ang iyang imperyo gibahinbahin ngadto sa iyang mga heneral. Usa sa iyang mga heneral nga ginganlan og Seleucus mipahimutang og kaugalingon niyang imperyo. Niini nga panahon, ang mga tigmando sa Seleucid miadto aron magmando sa Palestina. Pagka 167 BC, ang usa niining mga tigmando misulay nga ipugos ang Griyego nga kultura ug relihiyon ngadto sa mga Judeo. Gilungkab nila ang templo sa Jerusalem. Naghalad sila og mga baboy, mga hayop nga gikonsiderar nila nga hugaw ubos sa balaod ni Moises, diha sa altar sa templo. Ang pagbalaan sa Igpapahulay sa mga Judeo, mga pagsaulog, ug mga pagtuli gidili.
Kini nga mga aksiyon ug mga restriksyon nakapanamastamas sa komunidad sa mga Judeo. Agig tubag, usa ka pari nga ginganlan og Mattathias ug iyang lima ka anak nangulo sa usa ka pag-alsa. Sa kadugayan ang iyang anak nga si Judas nahimong lider sa rebelyon. Gitawag siya sa ngalan nga Maccabaeus, nagpasabot nga “tig-atake.”
Ang mga sundalong Maccabean mibawi sa Jerusalem ug mipahinungod og usab sa templo. Ang Kasaulogan sa Pagpahinungod (Hanukkah) nagsaulog niining mahinungdanong hitabo. Ang mga Maccabean nga lider nagmalamposon sa pag-establisar og independente nga estado sa mga Judeo sa unang higayon sulod sa kapin 400 ka tuig. Si Simon Maccabeus, anak ni Matatias, nahimong halangdong pari ug gobernador sa Judea, sa ingon niana miestablisar sa Hasmonean nga dinastiya.
Kinsa ang mga Pariseo?
Duha ka impluwensiyal nga mga grupo mitumaw sa ikaduhang siglo BC: ang mga Pariseo ug mga Saduceo.
Ang mga Pariseo mao ang usa ka grupo sa makidiosnong mga Judeo kansang pangalan posibleng nagpasabot nga “separatista.” Posibleng nagpasabot kini sa ilang pagsupak sa lagda sa Hasmonea. Posibleng nagpasabot usab kini sa ilang mga paningkamot nga ibulag ang ilang mga kaugalingon gikan sa pagkadili putli sa mga hentil. Aron mabatokan ang mga impluwensiya sa mga Griyego, ang mga Pariseo determinadong higpit nga mosunod sa balaod ni Moises. Ang ilang kasibot alang sa ritwal nga kalunsay naghatod kanila sa paghimaraot kang bisan kinsa nga wala mahiuyon sa ilang mga lagda ug mga tradisyon. Sa kinatibuk-an, ang mga Pariseo mao ang dakong tinubdan sa pagbatok kang Jesukristo.
Agig dugang sa nahisulat nga balaod ni Moises, gisunod sa mga Pariseo ang wala mahisulat nga balaod, o tradisyon. Ang wala mahisulat nga balaod milatid og mga paagi aron magamit ang balaod ni Moises. Naglangkob kini sa mga balaod ug mga diskusyon kon unsaon sa pagsunod ang balaod sa Dios. Ang mga Pariseo nangangkon nga kini nga mga balaod ug mga pagtulun-an gipasa sa sulti-sulti lang gikan ni Moises ngadto kang Josue, nga mao ang mipasa niini ngadto sa mga elder sa Israel, nga mao dayon ang mipasa niini ngadto sa mga propeta. Ang mga Pariseo mituo nga kining sulti-sulti lang nga tradisyon kaparehas ra sa awtoridad sa nakasulat nga kasulatan. Ang ilang mga pagtulun-an sa kasagaran nagpaus-os sa relihiyon ngadto sa usa ka hugpong sa mga balaod nga sundon. Sa ubang higayon, ang mga Pariseo nakigsumpaki kang Jesus bahin sa sulti-sulti ra nga balaod o “tradisyon sa mga katigulangan.”
Ang mga Pariseo mituo sa kinabuhi human sa kamatayon, mga anghel ug mga espiritu, sa personal nga pagkabanhaw, ug sa kataposang paghukom.
Kinsa ang mga Saduceo?
Samtang ang mga Pariseo sa sinugdanan naggikan sa komon nga katawhan, ang mga Saduceo mga mas labaw nga matang sa halangdong mga tawo [aristocrat]. Sa kasagaran nagrepresentar sila sa adunahang klase nga midawat sa kultura sa Griyego. Ang relihiyoso nilang partido sa kasagaran gilangkoban og mga pari nga nagserbisyo sa templo.
Dili maseguro ang ilang gigikanan. Ang pipila sa mga iskolar mituo nga ang pulong nga Saduceo naggikan sa usa ka pulong nga nagpasabot og “matarong.” Busa, ang maong ngalan nagpasabot nga “usa nga matarong.” Ang uban nagtuo nga ang Saduceo naggikan sa ngalan nga Zadok, ang halangdon nga pari sa kapanahonan ni Hari David ug ni Hari Solomon. Ang mga Saduceo tingale mikonektar sa ilang mga kaugalingon ngadto sa pamilyang Zadok aron lig-onon ang ilang pagpangangkon sa gahom ug pagkontrolar sa templo.
Ang mga Saduceo nagatuo lamang sa sinulat nga balaod nga anaa sa Torah (ang unang lima ka basahon sa Daang Tugon). Gisalikway nila ang pagtuo og mga anghel ug mga espiritu, ang Pagkabanhaw, ug ang kinabuhi human sa kamatayon. Ilang gihatagan og importansiya nga ang mga ritwal ug mga pagsakripisyo sa templo mahinungdanon alang sa padayon nga pakigrelasyon sa Dios. Gisupak nila ang gihimo ni Jesus nga paglimpyo sa Iyang templo, diin nakita nila isip usa ka hagit sa ilang awtoridad.
Sa unsang paagi ang pamalaod sa Taga-Roma ug kang Bantogang Herodes nakaapekto sa mga Judeo didto sa Judea?
Ang pagkagawasnon sa mga Judeo wala molungtad og dugay. Dihang miulbo ang sibil nga gubat tali sa nagkompetensiyaay nga mga tigmando sa Judea, misalga ang mga Romano. Niadtong 63 BC, ang taga-Roma nga si heneral Pompey misulong sa Jerusalem, ug nahimo na usab ang Judea nga usa ka nabuntog nga yuta. Sa kataposan ang Roma mipili ni Bantogang Herodes nga mangulo sa Judea.
Ang mga Romano nahimuot kang Herodes kay nagpatuman siya og mando sa probinsya nga nailhang samokan. Si Herodes maantigo nga tigdumala. Napalapdan niya ug napalig-on ang mga utlanan sa Judea. Pinaagi sa iyang tabang ug impluwensiya, ang mga Judeo nahatagan og kagawasan sa pagsimba sa tibuok Romano nga Imperyo. Gipaayo usab ni Herodes ug gipalapdan ang templo sa Jerusalem, nga kini nailhan niadtong tungora nga templo ni Herodes.
Si Herodes nailhan usab sa iyang kabangis. Duna siyay halangdon nga pari, nga igsoon usab sa iyang asawa, gilumsan aron makapili siya og bag-ong halangdon nga pari. Sanongon niya sa mapugsanong paagi ug kabangis ang mga taho ni bisan kinsa nga nagplano sa pagpalagpot kaniya. Puno sa pagsuspetsa, iyang gipapatay ang iyang asawa nga si Mariamne. Sa wala madugay, iya usab nga gipapatay ang iyang duha ka anak nga lalaki. Nahulga tungod sa balita bahin sa pagkatawo sa Mesiyas, gimando niya nga ipapatay ang mga bata nga nanag-edad og duha ug mas ubos pa didto sa Betlehem.
Human sa kamatayon ni Herodes sa tuig 4 BC, ang iyang gingharian nabahin ngadto sa tulo niya ka anak nga lalaki. Usa kanila, si Herodes Antipas, midumala sa Galilea. Siya mao ang Herodes nga kasagarang mahisgotan atol sa kapanahonan sa pagpangalagad ni Jesukristo.
Ang kagubot sa Judea naghimo sa emperador sa Roma nga tangtangon ang anak ni Herodes nga si Archelaus isip tigmando sa Judea. Sugod sa AD 6, ang Roma nagsugod sa pagpili og mga gobernador nga modumala sa probinsya sa Judea. Si Ponso Pilato gipili nga gobernador niadtong A.D. 26.
Kinsa ang mga Herodian ug ang mga Zealots?
Usa ka pundok sa mga Judeo nga mipabor sa paghari ni Herodes Antipas ug miawhag sa mga tawo sa pagsuporta kaniya. Niana nga rason gitawag sila og mga Herodian. Sa kasagaran isanib nila ang pwersa ngadto sa mga Pariseo sa pagsupak kang Jesus kay ilang nakita nga Siya usa ka hulga sa politikanhon nilang mga tumong.
Agi og pagsupak ngadto sa mga Herodian anaa ang mga Zealot. Supak sila sa pamalaod sa Romano ug nagtinguha og kagawasan sa mga Judeo. Ang pipila sa mga Zealot nangatarongan nga ang kabangis nahatagan og kaangayan sa tinguha nga mabuntog ang Roma. Human sa pagkamatay ni Jesus, ang mga Zealot mao ang nangulo sa pagrebelde batok sa Roma nga misangpot sa pagkagun-ob sa Jerusalem niadtong AD 70.
Magkat-on pa og Dugang
-
S. Kent Brown and Richard Neitzel Holzapfel, “The Lost 500 Years: From Malachi to John the Baptist,” Ensign, Dec. 2014, 56–60