Akonaki ʻa e Kau Palesitení
Vahe 9: Ko Hotau Fatongia Fakafaifekaú


Vahe 9

Ko Hotau Fatongia Fakafaifekaú

ʻOku ʻalu atu ʻa e kau faifekaú ki māmani ke fakamoʻoniʻi ʻa Sīsū Kalaisi pea mo tūtuuʻi ʻa e tenga mahuʻinga ko ia ʻo e moʻui taʻengatá.

Mei he Mo’ui ‘a Siosefa F. Sāmitá

Ne hili pē ha taimi nounou mei heʻene tūʻuta hifo ki Hauaiʻi he ʻaho 20 ʻo ʻOkatopa 1854, ne fai leva ha tohi ʻe Siosefa F. Sāmita ki ha taha ne tokoua ʻaki ʻe heʻene tamaí ko Siaosi A. Sāmitá, ʻa ia ko ha mēmipa ia ʻo e Kōlomu ʻo e Toko Hongofulu Mā Uá naʻá ne fakanofo ia ko e kaumātuʻá. Naʻe tukupā ai ʻe he talavoú ni ia ki he ngāue ʻa e ʻEikí ʻo ne pehē, “ ʻOku ou fiefia ke u tala atu kuó u mateuteu ke u tuiaki ʻi he taimi faingamālié pea mo e faingatāmakí ʻi he ngāue ko ʻeni ʻoku ou faí; pea ʻoku ou fakaʻānaua moʻoni mo lotu te u lava ʻo fai velenga ʻo aʻu ki he ngataʻangá.” 1 Naʻe teu foki ke siviʻi tātuʻolahi ʻene tuí.

ʻI ha taimi ʻe taha ne vela ai ʻo ʻosiʻosingamālie ʻene kiʻi ʻū meʻá kotoa, kau ai hono “valá, ngaahi tatau ʻo e Tohi ʻa Molomoná ʻi hono fuofua pulusi ʻi he (Lea Faka-ʻIulopé), Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá, ʻa ia naʻe ʻoange ko ha meʻaʻofa kia Pēteliake Hailame Sāmita. Naʻe faʻo ʻe ʻEletā Siosefa F. Sāmita ʻi ha taha ʻo e ngaahi tohi ko ʻení e tohi fakamoʻoni hono vaheʻi ia ko e Faifekaú. Pea ʻi he taimi ne ʻauha fakataha ai e falé mo e meʻa kotoa naʻe ʻi aí, ʻa e puha vala ʻa ʻEletā Sāmitá, ʻo efuefu ʻa e meʻa kotoa tukukehe pē ʻene tohi fakamoʻoni ngāue fakafaifekaú. Ko ha mana fakaofo hono fakahaofí, he naʻe māngia takatakai hono ngaahi tapá, ka naʻe ʻikai ha foʻi lea ʻe taha ʻe vela neongo ne vela ʻo ʻosiʻosi ʻa e tohi naʻe faʻo aí. Naʻe ʻikai ngata pē ʻi heʻene ʻauha ʻa e ngaahi tohí ka ne vela ai foki mo e tohinoa ʻa ʻEletā Sāmitá, ʻa ē ne siʻi faitōnunga ʻi hono hikí.”

Naʻe tupu mei heni ha meʻa fakaoli, ka naʻe ongovivili ia he taimi ko iá. Naʻe ʻauha kotoa e vala ʻo e ongo faifekaú, ko ia naʻe fetongitongi ai ʻa Siosefa F. Sāmita mo hono hoá ha foʻi suti pē ʻe taha ʻi ha kiʻi vahaʻa taimi nounou. Naʻe pau ke nofo ai ha taha ʻia kinaua ʻi ʻapi kae tui ʻe he tokotaha ko ʻeé ʻa e sutí ʻo ʻalu ki he ngaahi fakatahá Hili iá, ne na fetongi leva ʻo nofo ʻa e tokotaha ne ʻalú ʻi hona ʻapí kae tui ʻe he tokotaha naʻe nofó ʻa e sutí ʻo ʻalu ia ki he ngaahi fakatahá. “Neongo naʻe ʻikai fuoloa fēfē fau ʻena fakahoko ʻení, ka ne hoko ia ko ha talanoa fakaoli ne toutou fai ʻi he ngaahi taʻu ki mui maí, ʻi he taimi ne mavahe ai siʻi ongo ʻEletā faingataʻaʻiá ni mei he feituʻu ko ʻeni ne na mā mo faingataʻaʻia aí.” 2

Ngaahi Akonaki ‘a Siosefa F. Sāmitá

ʻOku totonu ke moʻui ʻa e kau faifekaú ʻi ha faʻahinga founga ko ē te nau lava ai ke feohi maʻu pē mo e Laumālie ʻo e ʻOtuá.

Ko e taha ʻo e ngaahi meʻa mahuʻinga ʻoku fie maʻu mei he kau ʻeletā ʻoku ō atu ki māmani ke malangá ʻa e anga fakatōkilaló, ʻa e angavaivaí mo e ʻofa taʻe mālualoí, koeʻuhí ko e lelei mo e fakamoʻui ʻo e fāmili ʻo e tangatá, pea mo e fakaʻamu ke fokotuʻu ʻa e melinó mo e angatonú ʻi māmani he lotolotonga ʻo e tangatá. He ʻikai ke tau lava ʻo malangaʻi e ongoongolelei ʻo Kalaisí taʻe kau ai ʻa e laumālie ko ʻeni ʻo e anga fakatōkilaló, angavaivaí, tui ki he ʻOtuá pea mo e falala ki heʻene ngaahi talaʻofa mo ʻene folofola kia kitautolú. ʻE lava pē ke ke ako ʻa e ngaahi poto kotoa ʻo e tangatá, ka he ʻikai ke ke feʻunga ai koe ke ke fakahoko ʻa e ngaahi meʻá ni ʻo hangē ko ia ʻe lava ʻe he ivi tataki anga fakatōkilalo ʻo e Laumālie ʻo e ʻOtuá. “ ʻOku muʻomuʻa ʻa e fie lahí ʻi he fakaʻauhá, pea mo e loto angahikí ʻi he hoko ʻa e hingá” [Lea Fakatātā 16:18].

ʻOku mahuʻinga ai ke ako ʻe he kau ʻeletā ʻoku ō atu ki māmani ke malangá, ke nau vakaiʻi fakaʻāuliliki ʻa e laumālie ʻo e ongoongoleleí, ʻa ia ko e laumālie ia ʻo e anga fakatōkilaló, ko e laumālie ʻo e angavaivaí pea mo e līʻoa moʻoni ki he taumuʻa kuo piki ki ai ho nimá pea mo ke fakakaukau ke ke fakahokó. Kapau ko e taumuʻá ke malangaʻi ʻa e ongoongoleleí, pea ta ʻoku totonu ke tau līʻoa kitautolu ki he ngaahi ngafa ʻo e ngāué, pea ʻoku totonu ke tau fāifeinga ʻaki hotau ivi taupotu tahá ke tau feʻunga ke fakahoko ʻa e ngāue pau ko iá, pea ko e founga ke fakahoko aí ko haʻatau moʻui ʻi ha tuʻunga ʻe lava ai ʻa e laumālie ʻo e ʻOtuá ʻo feohi mo nofoʻia kitautolu ke ne tataki kitautolu he mōmēniti mo e houa kotoa ʻo e ngāué, pea ʻi he pō mo e ʻaho kotoa pe.3

ʻE hoku ngaahi tokoua, ko e ngāue ʻa e ʻOtuá ʻoku mou faí; ʻoku mou ngāue mālohi; pea ʻoku mou maʻu ai ʻi ha tuʻunga māʻolunga ʻa e Laumālie ʻo e Ongoongoleleí koeʻuhí he ʻoku mou kau moʻoni ki ai. Ko e kau faifekau kimoutolu ʻo e fuakava taʻengatá. ʻOku mou lotu; ʻoku ʻikai pē ngalo ʻia kimoutolu hoʻomou ngaahi lotú. ʻOku ʻikai totonu ke ngalo ʻi ha ʻEletā ʻene ngaahi lotú; ʻoku ʻikai totonu ke ngalo ai ʻa e ʻEikí; te ne manatuʻi moʻoni ia ʻo kapau ʻokú ne fakahoko moʻoni hono fatongiá. Kapau te ne fokotuʻu ia ʻi ha faʻahinga tuʻunga ko ē te ne lava ia ʻo fakahoko lahi taha ʻa e leleí, he ʻikai teitei ngalo ai ʻa e ʻEikí ʻi he pongipongí, hoʻataá mo e efiafí. ʻE lotu ki he ʻEikí, pea mo fakamoʻulaloaʻi ia ʻi hono ʻaó mo fakaʻapaʻapaʻi ia. Kapau ʻokú ke ʻi he tuʻunga ko ʻení pea ta ʻokú ke maʻu hono Laumālié.4

ʻOku totonu ke maʻu ʻe he faifekaú ʻi hono lotó haʻane fakamoʻoni ki he Laumālie ʻo e ʻOtuá—ʻa e fakamoʻoni ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní…. ʻOku ʻikai fakaului ʻa e tangatá ia ʻaki e leʻo afeá pe pōtoʻi leá; ka ʻoku nau tui ʻi he taimi ʻoku nau falala ai kuó ke lea ʻaki e moʻoní pea mo e Laumālie ʻo e ʻOtuá.5

ʻOku totonu ke faitotonu, angatonu mo tauhi faivelenga ʻa e kau faifekaú ki heʻenau ngaahi fuakavá.

ʻOku pehē tokua ʻoku ʻikai taau ke fekauʻi atu ha kau tangata ki māmani ke nau talaʻofa ʻaki ha meʻa ki he kakaí ʻo ka nau ka talangofua ki he ongoongoleleí, kae hili iá, ʻoku teʻeki ke nau maʻu ʻekinautolu ʻa e meʻa ko iá. ʻOku pehē pē mo ʻene taʻe taau ke fekauʻi atu ha kau tangata ke nau liliu kinautolú. Tuku muʻa ke nau muʻaki liliu ʻe kinautolu ʻa kinautolu ʻi honau ʻapí kapau ne ʻikai ke nau tauhi fakamātoato e ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá. ʻOku ʻuhinga tatau pē ʻeni ki he Lea ʻo e Potó pea mo e ngaahi fono kehe kotoa ʻo e langí. ʻOku ʻikai ha lau ia heni ki he kau tangata ne uiuiʻi ka naʻe tautungaki mo faikehe ʻenau moʻuí ʻi he konga ki muʻá, kapau ne nau moʻui ʻi ha tōʻonga moʻui faka-ʻOtua ʻi he ngaahi taʻu ki muí pea nau ʻomai ai ʻa e ngaahi fua mahuʻinga ʻo e fakatomalá. 6

ʻOku tau fie maʻu ʻa e kau talavou … ne nau tauhi kinautolu ʻo ʻikai fakameleʻi ʻe māmaní, ʻa ē te nau lava ʻo ō ki he ngaahi puleʻanga ʻo māmaní ʻo pehē ki he tangatá, “Muimui ʻiate au, ʻo hangē ko ʻeku muimui ʻia Kalaisí.” Pea ʻoku tau fie maʻu foki ke nau poto ʻi he hivá, pea mo e lotú. ʻOku tau fie maʻu ke nau faitotonu, angatonu, mo faivelenga ki heʻenau ngaahi fuakavá ʻo aʻu ki he maté, ʻo faivelenga ki honau kāingá, ki honau uaifí, ki heʻenau tamaí mo ʻenau faʻeé, ki honau ngaahi tokouá mo e tuofāfiné, kia kinautolu pea mo e ʻOtuá foki. Ko e fē pē ha feituʻu te ke maʻu ai ha kau tangata peheni ke nau malangaʻi ʻa e ongoongoleleí ki māmani, ʻe tatau ai pē pe ʻoku nau ʻiloʻi ha meʻa feʻunga ke nau kamata ʻaki pe ʻikai, ʻe tuku ʻe he ʻEikí hono Laumālié ki honau lotó, pea te ne fakakalauni ʻaki kinautolu ʻa e ʻilo mo e mālohi ke fakahaofi e ngaahi laumālie moʻui ʻo e tangatá. Koeʻuhí he ʻoku ʻiate kinautolu ʻa e kamataʻanga ʻo e moʻuí. Naʻe teʻeki ke uesia pe fakakoviʻi; pea kuo teʻeki ke tuli meia kinautolu.7

ʻOku ʻikai ko ha meʻa ia ʻoku fie maʻu ke ʻilo ʻe hotau kakai kei tupu haké ʻa e ngaahi faiangahala ʻoku hoko ʻi ha faʻahinga feituʻu. He ʻoku ʻikai langaki moʻui ʻa e faʻahinga ʻilo ko iá, pea ʻoku ngalingali ʻe tokolahi hake ʻi he talavou ʻe tokotahá, te ne lava ʻo fakatotoloʻi ko e ʻuluaki sitepu ʻo ʻene toó ne tupu ia mei he fie ʻiló ʻo ne iku taki ai ia ki ha ngaahi feituʻu ʻoku fehuʻia. Tuku muʻa ki he kau talavou ʻo Saioné, tatau ai pē pe ʻoku nau lolotonga ngāue fakafaifekau pe ʻoku nau kei ʻi ʻapi pē, ke nau fakaʻehiʻehi mei he ngaahi feituʻu ʻoku koví. ʻOku ʻikai fie maʻu ia ke nau ʻilo pe ko e hā ʻa e ngaahi meʻa ʻoku hoko ʻi he ngaahi feituʻu peheé. ʻOku ʻikai ha tangata ia ʻoku lelei pe mālohi feʻunga ke ne feia ʻa e faʻahinga ʻilo ko iá. Tuku muʻa ke nau manatuʻi ko e “ ʻilo ʻo e angahalá ʻokú ne fakataueleʻi ia ke ne fakahoko,” pea ke nau fakaʻehiʻehi mei he ngaahi fakatauele ko ia ʻe tuʻu fakatuʻutāmaki ki heʻenau moʻui angamaʻá pea mo honau tuʻunga ʻi he Siasi ʻo Kalaisí he kahaʻú.8

Ko e ngaahi ʻulungaanga ʻeni ʻo ha faifekau lelei: Ko ha tangata ʻoku feohi—ko ʻene anga fakamahení ʻoku pau mo fiefia—te ne lava ʻo tohoakiʻi e falala mo e saiʻia ʻa e kakai ʻoku ʻi he fakapoʻulí. He ʻikai ke lava ʻeni ia ʻo fakahoko taʻe fai ha teuteu. Kuo pau ke ke maheni mo ha taha, feinga ke ke ʻiloʻi ia pea mo ʻai ke falala mai kia koe mo ne ongoʻi pea mo ʻilo ko e meʻa pē ʻokú ke fie maʻú ke fai ha lelei maʻana pea mo tāpuakiʻi ia; te ke toki lava leva heni ke fakahā ange hoʻo pōpoakí, mo ʻoange ʻa e ngaahi meʻa lelei kuó ke teuteu maʻaná, ʻi he founga angaʻofa pea mo e ʻofa. Ko ia ai, ko hono fili ko ia ʻo e kau faifekaú, fili ʻa e faʻahinga ko ē ʻoku lava ʻo feohí, ʻa kinautolu ʻoku anga fakamaheni kae ʻikai tāufehiʻa ki he kakaí; pea kapau ʻoku ʻikai ke ʻi ai ha faʻahinga pehē ʻi homou uōtí, akoʻi pea mo ʻai ke feʻunga ha kau talavou ki he ngāué ni.9

Kuo pau ke akoʻi ʻe he kau faifekaú ʻa e ongoongolelei ʻo e moʻuí ʻaki ʻa e Laumālié pea mo mahino ngofua.

ʻOku fakahinohinoʻi heni ʻetau kau ʻeletaá, pea ʻoku akoʻi hake kinautolu mei heʻenau kei siʻí, ʻoku ʻikai ko haʻanau ō atu ke fakatupu tau ki he ngaahi tui fakalotu ʻo māmaní ʻi he taimi ʻoku ui ai kinautolu ke nau ō ʻo malangaʻi e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisi, ka ke nau ō pea ʻave mo kinautolu ʻa e pōpoaki ne tuku kiate kitautolu ʻo meʻangāue ʻaki e Palōfita ko Siosefá, ʻi he kunga fakakosipeli ki mui ní, koeʻuhí ke ʻilo ai ʻe he tangatá ʻa e moʻoní, ʻo ka ʻoku nau loto ki ai.

ʻOku fekauʻi atu kinautolu ke nau ʻoatu ʻa e vaʻa ʻōlive ʻo e melinó ki māmani, ke foaki ʻa e ʻilo kuo toe folofola ʻa e ʻOtuá ki heʻene fānau ʻi māmaní; kuo toe fakafoki mai ʻe he ʻOtuá ki māmani ʻi heʻene ʻaloʻofá, ʻa e kakato ʻo e ongoongolelei ʻa hono ʻAlo pē Taha ne Fakatupu ʻi he kakanó, kuo ʻosi fakahā mo fakafoki mai ʻe he ʻOtuá ki he faʻahinga ʻo e tangatá ʻa e mālohi mo e mafai fakalangí meiate ia, ʻa ia ʻoku fakaʻatā mo fakamafaiʻi ai kinautolu ke nau fakahoko ʻa e ngaahi ouau ʻo e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí, ʻoku fie maʻu ki honau fakamoʻuí; pea ko ʻenau fakahoko ʻo e ngaahi ouaú ni kuo pau ke ʻi ha tuʻunga taau ia ke tali ai ʻe he ʻOtuá, ʻa ē ne ne foaki kia kinautolu ʻa e mafai ke fakahoko ai e ngaahi ouaú ʻi hono huafá.

ʻOku fekauʻi atu ʻetau kau ʻeletaá ke nau malangaʻi ʻa e fakatomala mei he angahalá, ke nau malangaʻi ʻa e angatonú, ke nau malangaʻi ki māmani ʻa e ongoongolelei ʻo e moʻuí, ʻo e feohí, pea mo e anga fakakaumeʻa ʻi he faʻahinga ʻo e tangatá, ke nau akoʻi ʻa e tangatá mo e fefiné ke nau fakahoko ʻa ia ʻoku tonu ʻi he ʻao ʻo e ʻOtuá pea mo e ʻao ʻo e tangata kotoa pē, ke akoʻi kia kinautolu ʻa e foʻi moʻoni ko ia kuo ʻosi fokotuʻu hono Siasí, ʻa e Siasi ko ē, ko ia pē naʻá ne faʻu mo fokotuʻú.10

Ko e fehuʻi ʻeni ʻoku faʻa ake ʻi he fakakaukau ʻa e kau talavou ʻoku nau toki fakatokangaʻi ʻoku nau ʻi he malaʻe ʻo e ngāue fakafaifekaú, “Ko e hā e meʻa te u lea ʻakí?” Pea ʻoku toe tuli mui mai ai pē mo e taha, “ ʻE founga fēfē haʻaku lea ʻaki ia?” … Neongo he ʻikai lava ʻo ʻoatu ha tuʻutuʻuni pau, ka kuo tau ako mei he taukei fakangāué ko e founga mahino ngofua tahá, ko e lelei tahá ia. Hili ʻetau ʻiloʻi ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí, ʻi he laumālie ʻo e faʻalotu pea mo e ako fakamātoató, ʻoku totonu ke hoko mai ʻeni ki he tangatá ʻi he anga fakatōkilalo, ʻi he faʻahinga lea ʻoku mahino ngofua tahá, ʻo ʻikai ʻi he fakaʻiloʻilongaua pe fie poto ka ʻi he laumālie ʻo e misiona ʻo Kalaisí. He ʻikai ke lava ʻo fakahoko ʻeni ia kapau e fakamoleki ʻe he faifekau kei talavoú ia hono taimí ʻi he fie hā mo feinga ke hoko ko ha punake lea ʻoku papūnoa. Ko e meʻa mahuʻinga ʻeni ʻoku ou fie fakamamafaʻi ki he kau ʻeletaá, pea mo faleʻi atu ke fakangatangata ʻa e ngaahi feinga punake lea kotoa pē ki he taimi mo e feituʻu totonu. ʻOku ʻikai ko e malaʻe ʻo e ngāue fakafaifekaú ia ko ha feituʻu ki ha faʻahinga meʻa pehē. He ko e ongoongoleleí ʻoku ʻikai ola lelei hono akoʻí ʻoʻona ʻaki ha fie hā ʻi he leá pe fakafekikí, ka ʻoku fakahaaʻi ia ʻi he ngaahi kupuʻi lea ʻoku fakatōkilalo, ʻuhinga pea mo mahinongofua ai hono moʻoní, ʻo leaʻaki ʻi ha faʻahinga founga ʻe ala ongo ki he lotó mo fakamānako foki, ki he ʻuhingá pea mo ongotonu.

… Kuo pau ke tomuʻa ʻi he faifekaú ʻa e laumālié, kapau te ne fie maʻu ke ola lelei ʻene fakaake ʻa e ngaahi talí ʻi he kakai ʻoku nau fanongo kiate iá; pea ʻoku moʻoni ʻeni ʻo tatau ai pē pe ʻoku fakahoko ʻene leá ʻi ha pōtalanoa, tokoua pē, pe ʻi ha fakatahaʻanga kakai. He ʻikai teitei fakahaaʻi ʻe he laumālié ia, ʻi ha taha ʻoku fakamoleki hono taimí ke ne fakahā e meʻa ʻoku tonu ke ne lea ʻakí ʻi ha ngaahi lea fie hā pe fie punake lea. He ʻoku feinga ia ke ne fakatōliʻa ʻi tuʻa, kae ʻikai ʻi he founga lelei ʻi he lotó.11

He ʻikai ha tangata ia te ne lava ʻo malangaʻi e Ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí ʻiate ia pē; he ko e ngaahi meʻa ʻa e ʻOtuá ʻoku ʻikai ke ʻilo ia ʻe ha tangata ka ʻi he Laumālie pē ʻo e ʻOtuá ʻai a ʻoku ʻiate iá [vakai, 1 Kolinitō 2:11]. Ka ʻi ai ha tangata ʻe feinga ke ne malangaʻi e folofola ʻa e ʻEikí ʻi hono poto mo ʻene ʻilo pē ʻaʻaná, ko ha fakaoli ʻataʻatā pē ia. He ʻikai lava ʻe ha tangata ke ne malangaʻi ʻa e ʻOtuá mo e ʻulungaanga faka-ʻOtuá pea mo e moʻoní ʻo hangē ko ia ʻoku ʻia Kalaisi Sīsuú, tukukehe pē ka ueʻi ia ʻe he Laumālie Māʻonʻoní. Naʻe ʻaʻeva mo fefolofolai ʻa e kau ākonga ʻo e kuonga muʻá mo e Fakamoʻuí ʻi he lolotonga ʻo ʻene ngāue ʻi he lotolotonga ʻo e fānau ʻa e tangatá, ka naʻe … fekau ke nau tatali ʻi Selusalema ʻo ʻoua naʻa ō atu ke malanga kae ʻoua kuo fakakoloaʻi kinautolu ʻaki ha mālohi mei ʻolunga; ko hono fakalea ʻe tahá, kae ʻoua kuo lilingi mai ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní kiate kinautolu ʻa ia ʻe fakaake ai honau ʻatamaí, fakalahi mo ʻenau mahinó, tō mo e fakamoʻoni kia Sīsū Kalaisí ʻi honau lotó, ke nau lava ʻo fakamoʻoni kia kinautolu ʻoku totonu ke nau haʻú.12

ʻOku meimei ke tuku ʻa e ʻeletaá ʻi ha meʻa lahi, ke tataki ʻe he laumālie ʻo hono uiuiʻí, ʻa ia ʻoku totonu ke ne ʻosi maʻu ʻi hono lotó. Kapau he ʻikai ke ne lava ʻo tanumaki ʻa e laumālie ko iá, ko e laumālie foki ia ʻo e iví mo hono fakaʻaongaʻí, ʻe ʻikai hano taimi kuo hōloa, fakapikopiko pea mo ʻikai fiefia. ʻOku totonu ke feinga ʻa e faifekau kotoa pē ke ne ngāueʻaki ha konga ʻo e ʻaho kotoa pē ke ne ako mo fakakaukau ai ʻi he faʻa lotu ki he ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí pea mo e ngaahi meʻa ʻo e Siasí. ʻOku totonu ke laukonga mo fakakaukau pea mo lotu. Ko e moʻoni, ʻoku ʻikai ke tau poupouʻi hano teuteu ʻo ha ngaahi malanga pau ke fai ʻi ha fakakaukau ke tohoakiʻi ʻaki e taukei fakapunake leá pe fakahāhā ʻo pōtoʻi leá; ka ʻi he taimi ʻoku tuʻu ai ha ʻeletā ke lea ki ha haʻofanga kakai ʻi hono fonuá pe ʻi muli, ʻoku totonu ke mateuetu kakato ki heʻene malangá. ʻOku totonu ke ʻosi fakafonu hono ʻatamaí ʻaki e ngaahi fakakaukau ʻoku mahuʻinga ke leaʻakí, ʻaonga ke fanongo ki aí, mo ʻaonga ke manatuʻí, pea ʻe toki ʻomi leva ʻe he laumālie ʻo e fakahaá ʻa e ngaahi moʻoni ʻoku fie maʻu ʻe hono kau fanongó, mo fakamoʻoniʻi ʻene ngaahi leá.13

ʻOku fokotuʻu fakamoʻomoʻoni atu ki he kau ʻeletā ʻoku ngāue fakafaifekau ʻi tuʻapuleʻangá, pea pehē ki he Kāu Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní fakakātoa, ke mou fakaʻehiʻehi mei he fakafetauʻi leá mo e fakafekiki pe tipeiti fekauʻaki mo e ngaahi kaveinga fakatokāteliné. ʻOku ʻikai fie maʻu ʻe he ongoongoleleí ia ke fakafalala ki hano aleaʻi fefeka; he ko e pōpoaki ʻo e moʻoní ʻoku ola lelei ange hono ʻoatu ʻi he lea mahino mo e ʻofa.

… ʻOku mahulu hake ʻa e fakamoʻoni ki he moʻoní ʻi ha kihiʻi fakakaukau pē ʻo e ʻatamaí, he ko ha fakapapau ia ʻo e lotó, ko ha faʻahinga ʻilo ʻokú ne fakafonu ʻa e laumālie ʻo e tokotaha ʻokú ne maʻú.

ʻOku ʻoatu ʻa e kau faifekaú ke nau malangaʻi mo akoʻi ʻa e ngaahi ʻuluaki tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí, ʻa Kalaisi mo hono tutukí, pea ʻoku ʻikai ke faʻa toe laka atu ai ia mei he founga tokāteline fakalotú (theological doctrine). ʻOku ʻikai fekakuʻi atu kinautolu ke nau fakamatalaʻi ʻenau ngaahi fakakaukaú ʻi ha ngaahi fehuʻi fakafihi fekauʻaki mo e tui fakalotú, pē ke toʻoa e loto ʻo e kakai ʻoku fanongo kia kinautolú ʻaki haʻanau fakahaaʻi e lahi ʻo ʻenau ʻiló. Ko e kau faiako kinautolu pea kuo pau ke nau fai ia, pea kapau te nau aʻusia ha faʻahinga tuʻunga ʻa e ngaahi fatongia ʻo honau uiuiʻi māʻolungá; ka kuo pau ke nau faiako fakatatau mo e founga ʻa e ʻEikí, ʻi he lelei taha te nau lavá—ʻo feinga ke taki ʻi he ʻofa ki honau kaungā tangatá, ʻi he fakamatala mahino ngofua mo fakalotoʻi; kae ʻikai feinga ke fakalotoʻi ʻi he fakamālohi.

Siʻi ngaahi tokoua, tukunoaʻi ʻa e ngaahi kaveinga ko ʻeni ʻoku ʻikai fai ha tupulaki ʻi hono aleaʻí; tauhi maʻu mo ofi ki he ngaahi akonaki ʻo e folofola kuo ʻosi fakahaá, ʻo hangē ko ia ʻoku fakamahinoʻi ʻe he ngaahi folofola ʻoku ngāueʻaki ʻe he Siasí pea mo e ngaahi lea ʻa e kau palōfita moʻuí; pea ʻoua naʻa tuku hoʻomou tokangá ki he ngaahi fakakaukau ʻoku faingataʻa fakatokāteliné, telia naʻa mou moveuveu ai ʻo mavahe mei he Laumālie ʻo e ʻEikí.14

ʻOku mahuʻinga tatau pē ʻa e ngāue fakafaifekau ʻi heni pea mo muli.

Ko ha meʻa ongo moʻoni ia ʻene hili ʻo e ō atu haʻatau fānau tangata toko lahi ki muli ʻo fakahoko ha ngāue fakafaifekau lelei ai pea nau foki mai, ʻoku ʻikai totonu ke siʻaki pe fakaliʻeliʻaki leva kinautolu ʻe he kau maʻu mafai pule ʻo e Siasí mo tuku ke nau hē atu ʻo taʻetokanga mo angaanganoa mahalo, ʻo fāifai pē ʻo nau hē ʻaupito mei honau ngaahi fatongia faka-Siasí. ʻOku totonu ke pukepuke kinautolu ke nau ngāue, pea ʻoku totonu ke ʻai ke nau femoʻuekina ʻi he ngāue fakafaifekaú, ʻi ha ngaahi founga ko ē, te nau lava ai ʻo tauhi lelei ange ʻa e laumālie ʻo e ongoongoleleí ʻi heʻenau fakakaukaú pea mo honau lotó pea ʻaonga ai ʻi ʻapi pea mo muli foki.

ʻOku ʻikai toe fehuʻia ʻa e foʻi moʻoni ko ia ʻoku fie maʻu ʻa e ngāue fakafaifekaú pea ʻoku mahuʻinga ʻi Saione, pe ʻi heni, ʻo hangē pē ko ia ʻi mulí. Kuo tau mamata ʻi ha fānau tangata tokolahi fau kuo nau tō ki ha ngaahi ngaahi founga taʻe tokanga, pea ka ʻikai ka ʻoku nau tō ki ha ngaahi ngaahi founga mo ha ngaahi ʻulungaanga fakatuʻutāmaki. Ko e tamasiʻi faifekau kotoa pē ʻoku foki mai mei heʻene ngāue fakafaifekaú ʻoku mohu ʻi he tuí ha holi lelei, ʻoku totonu ke ne pehē ʻiate ia pē ke ne hoko ko ha fakamoʻui ki hono kaungā tangata kei talavou mo teʻeki fakapotopoto ʻoku ʻi ʻapí. Ka sio ha tamasiʻi ʻosi faifekau ki ha tamasiʻi ʻoku tō atu ki he ngaahi tōʻonga ʻoku koví mo angaʻaki ʻa e ngaahi ʻulungaanga koví, ʻoku totonu ke ne ongoʻi ko hono fatongia ke ne puke mai ia, ʻi haʻanau fengāueʻaki mo e kau maʻu mafai lakanga fakataulaʻeiki ʻo e siteikí pe ko e kolo ʻoku nofo aí, pea fakaʻaongaʻi ki ai ʻa e ngaahi mālohi mo e ngaahi ivi kotoa te ne ala fakahokó ki hono fakamoʻui ʻo e talavou ko ia kuo fehālaakí he ʻoku teʻeki ke ne maʻu ʻa e taukei kuo ʻosi maʻu ʻe heʻetau kau ʻeletā ʻoku ʻi mulí, pea ʻoku nau hoko ai ko ha ngaahi founga ki hano fakamoʻui ʻo ha tokolahi pea mo fokotuʻu maʻu ange kinautolu ʻi he moʻoní.15

Ko e ngāue ko ia ʻa ha taha ʻi he malaʻe ʻo e ngāue fakafaifekaú ʻokú ne fakalahi ai ʻe ʻene vīsoné, fakaleleiʻi ange mo hono iví, fakalahi mo ʻene malava ke fakahoko ʻa e ngāue leleí ʻi ha faʻahinga tafaʻaki pē pea ngaohi ai ia ʻi he tapa kotoa ko ha tangataʻi fonua mālohi mo ʻaonga ange, pea hoko ko ha mēmimpa līʻoa ange ʻo e Siasí. ʻI he lolotonga ʻo e femoʻueikna ʻa e faifekaú ʻi he malaʻé, ʻoku totonu ke ne hoko kakato ko ha faifekau, ʻo foaki ʻa e lelei taha ʻo hono iví ki he ngaahi fatongia mahuʻinga makehe kuo tuku ki aí. ʻI heʻene foki ki hono koló, ʻoku kei hoko pē ko e faifekau ʻi hono fakalūkufuá; ka kuo pau ke ne manatuʻi kuó ne toe foki ki hono tuʻunga ʻi he lotolotonga ʻo kinautolu ʻoku ngāué, ke maʻu ʻene maá ʻi he kakava ʻo hono matá…. Ko e kau ʻosi faifekaú ʻoku totonu ke fiemaʻua kinautolu ʻi he ngaahi fetuʻu ʻoku fie maʻu ai ʻa e loto toʻá, ʻatamai māsilá pea mo e nima fie tokoní. Ko e fakapotopoto ʻo e ongoongoleleí ʻoku ʻikai ko e pulia ʻa e koví kae lelei ʻataatā peé—pe ko e ʻikai fehangaghangai mo ha koví; ka ʻokú ne taukaveʻi hano fakaʻaongaʻi fakatahataha ʻo ha ivi mālohi, ki ha lelei—ko hono fakanounoú, ki he ngāué.16

ʻI heʻetau hoko ko e kakai ʻoku poupouʻi mo lulu ʻa e tenga ʻo e moʻui taʻengatá, tuku muʻa ke fenāpasi ʻetau moʻouí mo e ngāue ko ia ʻoku tau faí, ke tatau ʻetau leá mo e moʻoni ʻoku tau ʻavé, pea ke tatau ʻetau ngāué mo e finangalo ko ia ʻo e ʻOtuá kuo fakahā maí; he [ka ʻikai] faaitatau ʻi ha faʻahinga tuʻunga ʻa e ngaahi fuá ni mo ʻetau ngāue ʻi he tuí, ʻoku tau fakafeʻātungiaʻi ai ʻe kitautolu, ʻo tatau ai pē pe ko e Kaumātuʻa, pe ko ha ngaahi fakatūkiaʻanga ki he kakai ʻatamai fifilí, pea ʻoku ʻikai ngata pē ʻi he ʻikai ke tau tokoniʻi ʻa e faingamālie ki he fakamoʻui ʻo e kakai kehé, ka ʻoku tau toe fokotuʻu ai mo hoʻotautolú, ʻi ha tuʻunga fakatuʻutāmaki.17

Ngaahi Fokotu’u ki he Akó

  • Ko e hā ʻoku hoko ai ʻa e “loto fakatōkilaló, angamaluú pea mo e ʻofa taʻe mālualoí” ko ha ngaahi meʻa ʻoku fie maʻu pau ʻi he kau faifekaú? Ko e hā mo ha ngaahi ʻulungaanga kehe ʻe tokoni ki he kau ʻeletaá mo e kau sisitaá ke nau hoko ko ha kau faifekau lelei? (Vakai foki, T&F 4.) ʻE tokoniʻi fēfeeʻi kitautolu ʻe he ngaahi ʻulungaanga peheé ke tau hoko ko ha kāingalotu ngāue fakafaifekau lelei?

  • Ko e hā ʻoku mātuʻaki mahuʻinga ai ke tauhi ʻe he kau faifekaú kinautolu ke nau “taʻe ha mele ʻi māmaní”? ʻOku tāpuakiʻi fēfeeʻi ʻe he ʻEikí ʻa e kau faifekau ko ia ʻoku nau fakahoko ʻení?

  • Te tau maʻu fēfē ʻa e falala ʻa hotau ngaahi kaungā-meʻa mo hotau kaungā-ʻapi teʻeki Siasí pea mo tau tokoni ai ke nau ʻiloʻi ko hotau lotó pē “ke fai ha lelei mo tāpuakiʻi [kinautolu]”? ʻE anga fēfē haʻatau lava ʻo fakahoko lelei ange ʻa e ongoongoleleí ki hotau ngaahi kaungā-meʻa teʻeki Siasí?

  • Ko e hā ʻa e ngaahi moʻoni ʻoku totonu ke teuteu ʻa e kau faifekaú ke nau akoʻí?

  • Ko e hā hano fakatuʻutāmaki ke ngāue ʻaki ʻe he kau faifekaú ʻa e fakafekikí, tipeití, mo e ngaahi talanoa taʻe ʻaongá ʻi heʻenau akoʻi ʻo e ongoongoleleí? Ko e hā ʻoku mālohi ange ai hono akoʻi pē ʻi he Laumālié? (Vakai, T&F 100:5–8.)

  • ʻE lava fēfē ʻe ha faifekau ʻo tanumaki “ ʻa e laumālie ʻo hono uiuiʻí”? ʻE lava fēfē ʻe kitautolu kāingalotú, ʻo maʻu pea mo tanumaki ʻa e “laumālie ʻo e ivi pea mo hono fakahokó” ʻi hono malangaʻi ʻo e ongoongolelí?

  • ʻE anga fēfē ha lava ke nofo maʻu ʻa e kau ʻosi faifekaú ʻi he “ngāué ni”? Ko e hā ha meʻa ʻe lava ke fakahoko ʻe he kau taki mo e kāingalotu ʻo e Siasí ke tokoniʻi e kau ʻosi faifekaú ke nau kei “mālohi ai pē ʻi he ngāue ʻo e Siasí”? Ko e hā ha ngaahi founga ʻe lava ai ha taha ʻosi faifekau ʻo “hoko ko ha founga ke fakahaofi ai ha tokolahi pea mo fokotuʻu maʻu kinautolu ʻi he moʻoní”?

Ngaahi Ma’u’anga Fakamatalá

  1. George Albert Smith Papers, 1834–75, Historical Department Archives, Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní, 3; ne fai ha fakatonutonu ʻo e sipelá mo e ngaahi fakaʻilonga leá.

  2. Life of Siosefa F. Sāmita, comp. Joseph Fielding Smith (1938), 183–84.

  3. Gospel Doctrine, 5th ed. (1939), 356.

  4. ”Discourse by President Joseph F. Smith,” Millennial Star, 25 Oct. 1906, 674.

  5. Gospel Doctrine, 357.

  6. Gospel Doctrine, 355.

  7. Gospel Doctrine, 356.

  8. Gospel Doctrine, 373–74.

  9. Gospel Doctrine, 356–57.

  10. Gospel Doctrine, 357; ne toki fakapalakalafi pē.

  11. Gospel Doctrine, 358–59.

  12. ”Discourse by President Joseph F. Smith,” Millennial Star, 19 Sept. 1895, 593.

  13. Gospel Doctrine, 363.

  14. Gospel Doctrine, 364.

  15. Gospel Doctrine, 369.

  16. ”Counsel to Returning Missionaries,” Millennial Star, 2 Oct. 1913, 646–47.

  17. Life of Joseph F. Smith, 231–32.

ʻĪmisi
Joseph F. Smith

Ko Siosefa F. Sāmita ʻi hono taʻu 19 nai, ʻi heʻene toki foki mai mei he Misiona Hauaiʻi he 1858.