Akonaki ʻa e Kau Palesitení
Vahe 20: Ko e Feohi Taʻengata ʻa e Husepānití mo e Uaifí


Vahe 20

Ko e Feohi Taʻengata ʻa e Husepānití mo e Uaifí

Ko e tangata mo e fefine kuo silaʻi ki ʻitāniti ʻi he mafai ʻo e lakanga fakataulaʻeiki māʻoniʻoní ʻe lava, ʻi heʻena faivelengá, ʻo na maʻu ʻa e hākeakiʻí ʻi he puleʻanga fakasilesitiale ʻo e ʻOtuá.

Mei he Moʻui ʻa Siosefa F. Sāmitá

ʻI he lolotonga ʻo ʻene hoko ko e Tokoni kia Palesiteni Sione Teilá, ne folau heni ʻa Siosefa F. Sāmita ki Hauaiʻi mo hono uaifi ko Sulianá, ʻa ia naʻá ne pehē ko ha taha “tuitala ʻo hangē ha ukameá; mo tuʻu maʻu hangē ko e fetuʻu ʻo e polé, pea faivelenga ʻo hangē ko e taimí mo lelei ange ʻi he koulá.” 1 Ne puke ʻi Hauaiʻi ʻa Palesiteni Sāmita ʻi ha mahaki fakatuʻutāmaki pea ne tauhi ia ʻe Suliana ʻo toe sai. Hili mei ai ha ngaahi māhina siʻi, ʻi Māʻasi 1887, ne fie maʻu ai ʻa Suliana mo e fānaú ke nau foki ki fonua lahi kae kei nofo atu pē ʻa Siosefa F. ʻi he ʻotu motú ni.

ʻI Māʻasi ʻaho 15 ne ne hiki ai ʻi heʻene tohinoá: “Ne tukuange ʻa e maea ʻo e vaká ʻi he taimi 12 P.M. pea ʻi he taimi 12:15 totonu ne mavahe atu leva mei he taulangá; ne u sio fakaʻosi ki he fakapulipuli atu e fōtunga ʻo hoku ʻofaʻangá mo ʻema fānaú kae ʻoua kuo finangalo ʻa e ʻOtuá ʻi heʻene ʻaloʻofá ke mau toe feʻiloaki. ʻI he fakapulipuli atu ʻa e vaká ʻo ʻikai keu toe sio ki aí, ne u fakavave leva [ki ha feituʻu maʻolunga ange] … ke u toe sio ki he vaka oma ko ʻeni ko e ʻAositelēliá (Australia) mo ʻene ngaahi koloa mahuʻinga mo toputapú kae ʻoua kuo pulia ʻi he Moʻunga Tumuʻaki Taiamoní (Diamond Head). ʻI he taimi ne u toe tokotaha ai peé, ne lōmekina hoku laumālié ʻe he loʻimatá peá u tangi ʻo aʻu ki he ʻosi hoku loʻimatá mo ongoʻi ʻa e ngaahi fakanonoa mo e mamahi ʻi he māvae mo e ngaahi koloa lelei taha he māmaní ʻa hoku mafú.” 2

Neongo ʻa e mamahi ʻi he ngaahi māvae peheé, ka ne ʻiloʻi ʻe Palesiteni Sāmita ʻa e mālohi mo e talaʻofa ʻo e tefitoʻi moʻoni ne fakahā ki māmani ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá: “Ko e hā ia? Ko e feohi ʻa e husepānití mo e uaifí ki taimi mo ʻitānití…. He ko hai ne mahino ki ai ʻa e fatongia ne toka ʻi he feohi ʻa e husepānití mo e uaifí, ka ne taʻe ʻoua hono fakahā mahino mo faingofua ʻe Siosefa Sāmita ki he māmaní? … Kuó ne fakaʻaaki hoku matá. Kapau ʻoku ʻi ai ha faʻahinga meʻa he māmaní ne ne ʻai au ke u hoko ko ha tangata lelei ange, pe ko ha husepāniti lelei ange, … ko e tefitoʻi moʻoni ia kuo ʻosi fakahā ʻe he ʻEikí, ʻa ia ʻokú ne fakahā mai hoku ngaahi fatongia ʻoku ou haʻisia ki aí.3

Ngaahi Akonaki ʻa Siosefa F. Sāmitá

Naʻe fokotuʻu ʻe he ʻOtuá ʻa e malí maʻa hotau nāunau mo hotau hākeakiʻi taʻengatá.

Naʻe fokotuʻu ʻe he ʻOtuá ʻa e malí ʻi he kamataʻangá. Naʻá ne fakatupu ʻa e tangatá ʻi hono tataú mo hono ʻīmisí, ko e tangata mo e fefine, pea ʻi hona fakatupú naʻe faʻufaʻu ai ke na fakataha ʻi he ngaahi haʻi toputapu ʻo e nofomalí, pea he ʻikai ha taha ʻe haohaoa ʻiate kinaua taʻe kau ai ʻa e tokotaha ko ʻeé.4

ʻOku hoko hono fakatahaʻi fakalao ʻo e tangatá mo e fefiné [ko e] founga ia te na lava ai ʻo ʻilo ʻena ngaahi fakaʻānaua māʻolunga mo māʻoniʻoni tahá. Pea ki he Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní, naʻe ʻikai faʻu ʻa e malí ia ʻe heʻetau Tamai Fakahēvaní ke hoko pē ko ha feohi fakamāmani, ka ko ha meʻa te ne matuʻuaki ʻa e ngaahi faingataʻa ʻo taimí, pea tuʻu loa ʻo aʻu ki ʻitāniti, ʻo ne ʻomi ʻa e lāngilangí mo e fiefiá ki māmani, mo e nāunaú pea mo e moʻui taʻengatá ʻi he maama ka haʻú.5

ʻOku ʻave ʻe he [ongoongoleleí] ʻa e tangatá mo e fefiné ʻo fakatahaʻi ʻa kinaua ʻi ha fuakava taʻengata ʻo e malí, ʻa ia ʻoku māʻoniʻoni mo maʻa, pea ne foaki ʻe he ʻOtuá, pea ʻokú ne ʻomi ʻa e ngaahi meʻa ʻaongá mo feau ʻa e ngaahi fakaʻamu haohaoa taha mo mālohi taha ʻo e laumālié. ʻOkú ne ʻai ke kakato ʻa e tangatá mo e fefinéʻa e ngaahi husepānití mo e ngaahi uaifí ki taimi pea mo ʻitāniti kotoa. He toki fakakaukau nāunauʻia moʻoni ʻeni! 6

Naʻe ʻikai ngata pē ʻi hono fakaongoongoleleiʻi ʻe he ʻOtuá ʻa e malí ka naʻá ne toe tuʻututuʻuni foki ia. ʻI he lolotonga ʻo e kei taʻe faʻa-mate ʻa e tangatá, pea teʻeki ke hū mai ʻa e angahalá ki māmaní, ne fakahoko ʻe heʻetau Tamai fakahēvaní ʻa e fuofua malí. Naʻá ne fakatahaʻi ʻetau ʻuluaki ongomātuʻá ʻi he ngaahi haʻi ʻo e mali māʻoniʻoní, mo tuʻutuʻuni kiate kinaua ke na fakafanafanau mo fakatokolahi ʻa māmani. Kuo teʻeki liliu ʻa e fekaú ni, pe fakataʻeʻaongaʻi; ka kuo hokohoko mālohi mai pē ʻi he ngaahi toʻu-tangata kotoa ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá.7

ʻOku fakaʻau ke fakafonu lahi ange ʻa e kakaí ʻaki ʻa e fakakaukau taʻe fakaʻOtua ko ia ko e malí ʻoku hala pea ko ha meʻa fakamā ʻa e fānaú. ʻOku fehangahangai ʻeni ia mo e fakakaukau, tui, meʻa ʻoku falala ki ai, mo ia ʻoku akoʻi ko e moʻoni ʻo e ongoongoleleí ʻi he Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní, ʻa ia ko e fuofua fekau maʻongoʻonga fakafolofola ʻa e ʻOtuá ki he tangatá: “Fanafanau, mo fakatokolahi, mo fakakakai ʻa māmani, pea pule ki ai.” [Sēnesi 1:28.]

… Naʻe tuʻutuʻuni, fakamafaiʻi pea mo fokotuʻu ʻe he ʻOtuá ʻa e fetuʻutaki ʻo e malí. Naʻe fakamahinoʻi moʻoni ʻeni ʻi he fakahā ʻa e ʻOtuá ki he Palōfita ko Siosefa Sāmitá, ʻo hoko ʻa e leá ni mei he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá ko ha fakamoʻoni, vahe 49:15: “Pea ko e tahá, ʻoku ou toe pehē kiate kimoutolu, ʻilonga ia ʻoku fekau ke ʻoua naʻa malí, ʻoku ʻikai ke tuʻutuʻuni ia ʻe he ʻOtuá, he kuo tuʻutuʻuni ʻe he ʻOtuá ʻa e nofomalí ki he tangatá.” 8

Ko e malí… ko ha tefitoʻi moʻoni pe ko ha ouau ia ʻo e ongo-ongoleleí, ʻoku mātuʻaki mahuʻinga ki he fiefia ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá, neongo pe ko e hā hono lahi ʻo ʻene hā ngali taʻe mahuʻinga, pe lau ko e muna ʻe ha kakai tokolahi. ʻOku ʻikai ke ʻi ai ha tefitoʻi moʻoni ia ʻe taʻeʻaonga pe ʻikai mahuʻinga ʻi he palani ʻo e moʻuí, pea ʻoku ʻikai ke ʻi ai ha tefitoʻi moʻoni ʻe toe mahuʻinga ange pe toe fie maʻua ange ki he fiefia ʻa e tangatá,ʻo ʻikai ngata pē heni, ka ʻi he moʻui ka hoko maí, ʻi he malí.9

Ko ha faingamālie nāunauʻia ke fakatahaʻi ko ha tangata mo hano uaifi ki taimi mo ʻitāniti.

Ko ha faingamālie nāunauʻia ke fakangofua ke hū ki he Temipale ʻo e ʻOtuá ʻo fakatahaʻi ai ko e tangata mo e uaifi ʻi he ngaahi haʻi māʻoniʻoni ʻo e malí ki taimi mo ʻitāniti, ʻe he mafai ʻo e Lakanga Fakataulaʻeiki Māʻoniʻoní, he ko e mālohi ia ʻo e ʻOtuá, he ko kinautolu ʻoku fakatahaʻí, “he ʻikai lava ʻe ha tangata ke ne fakamāvae,” he ko e ʻOtuá naʻá fe fakatahaʻi kinauá.10

Ko e tangata mo e fefine ko ē ʻokú na fakahoko ʻa e ouau ko ʻeni ʻo e malí ʻokú na fakahoko ha faʻahinga meʻa ʻoku mahulu atu hono ʻulungāangá, pea ʻoku pehē fau hono mahuʻingá, ʻoku fakafuofua mei ai ʻa e moʻuí mo e maté, pea mo e fakalakalaka taʻengatá. Ko ia ʻoku fakafalala ki ai ʻa e fiefia taʻengatá, mo e mamahi taʻengatá.11

Ko e hā naʻe akoʻi mai ai ʻe he [ʻOtuá] ʻa e tefitoʻi moʻoni ʻo e feohi taʻengata ʻa e tangatá mo hono uaifí? … Koeʻuhí ke maʻu ʻe he tangatá ʻa hono uaifí ʻi he mālohi ʻo e ʻOtuá, ki taimi mo ʻitāniti, peá ne maʻu mo e totonu ke maʻu ai pea mo ia ke ne maʻu hono husepānití, ʻi he maama kahaʻú.12

ʻE lava ke fakahaofi fakatāutaha pē ʻa e kakai tangatá mo e fefiné, ka he ʻikai ke lava ʻo hākeakiʻi māvahevahe kinaua. Kuo pau ke haʻi fakataha kinautolu ʻi ha feiohi ko ia ne ʻosi fakahā mai ʻi he kuonga fakakosipeli maʻongoʻonga ki mui ní. ʻOku ʻikai ke ʻi ai ʻa e tangatá taʻe kau ai ʻa e fefiné ʻi he ʻEiki, pe ko e fefiné ʻo taʻe kau ai ʻa e tangatá ʻi he ʻEikí. Tatau ai pē pe ko e hā ha lau ʻa e tangatá pe ko e fefiné fekauʻaki mo ʻeni, ka he ʻikai ke nau lava ʻo maʻu ʻa e hākeakiʻi ʻi he puleʻanga ʻo e ʻOtuá tokotaha, pe ʻiate ia pē …

Kuo tau omi ki hení ke fakafeʻungaʻi kitautolu ki he ʻīmisi ʻo e ʻOtuá. Naʻá ne fakatupu kitautolu ʻi he kamataʻangá ʻi hono tataú mo hono fōtungá, pea naʻá ne fakatupu kitautolu ko e tangata mo e fefine. Naʻe ʻikai ke tau mei ʻi he tatau ʻo e ʻOtuá, kapau naʻe ʻikai ke ʻi ai ha tangata mo ha fefine ʻia kitautolu… .ʻI heʻetau hoko ʻo tatau mo iá te mou ʻilo heni ʻe fokotuʻu kitautolu ʻi hono ʻaó ʻi he tuʻunga naʻe fakatupu ai kitautolú, ko e tangata mo e fefine. He ʻikai ʻalu tokotaha pē ʻa fafine ki ai, pea he ʻikai ʻalu tokotaha pē ʻa tangata ki ai, ke maʻu ʻa e hākeakaiʻí. ʻE malava pē ke nau maʻu ha faʻahinga tuʻunga ʻo e fakamoʻuí fakatāutaha, ka ʻi he taimi ʻe hākeakiʻi ai kinautolú kuo pau ke hākeakiʻi ʻo fakatatau mo e fono ʻo e puleʻanga fakasilesitialé. He ʻikai ha founga ke he ia ke hākeakiʻi ai kinautolu.13

He ʻikai ha feohi ia ʻi taimi mo ʻitāniti ʻe lava ʻo fakahaohaoaʻi ʻo mavahe mei he fono ʻa e ʻOtuá, pea mo e fokotuʻutuʻu ʻo hono falé. ʻE lava pē ʻo feinga ki ai ʻa e tangatá, ʻe lava ke nau foua ia, ʻi he moʻuí ni, ka he ʻikai hano ʻaonga kae ʻoua kuo fakahoko mo fakamāʻoniʻoniʻi ia ʻe ha mafai fakalangi, ʻi he huafa ʻo e Tamaí mo e ʻAló pea mo e Laumālie Māʻoniʻoní.14

ʻOku mali ʻa e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní ki he moʻuí ni pea mo ʻitāniti, kae ʻikai ke aʻu pē ki hono fakamāvae ʻo e husepānití mo e uaifí ʻe he maté. Ko e ngaahi mali ko ē ʻoku fakahoko ʻi he lao fakapuleʻangá ʻe he kau faifekau ʻo e ngaahi tui fakalotú ʻoku lau pē ia ʻoku tali mo ʻaonga ʻi heʻene fekauʻaki pē mo e moʻui ko ʻení, ka koeʻuhí ke ʻaonga ʻi he moʻui ka hoko maí, kuo pau ke fai ʻa e ngaahi fuakava ko iá ke aʻu ki ʻitāniti, ko e ngaahi fakatahaʻi pe feohi ko iá kuo pau ke faʻu ʻo fakatatau ki he fono ʻa e ʻOtuá pea mo hono mafaí, he ka ʻikai he ʻikai hano mālohi pe ʻaonga ʻi he hili ʻo e moʻui ní. Ko e fāmilí, ko e fakavaʻe ia ʻo e nāunau taʻengatá, ko e uho ʻo e puleʻanga ʻoku ʻikai hano ngataʻangá. ʻE maʻu ai ʻe he husepānití ʻa hono uaifí, pea mo e uaifí ʻa hono husepānití, ʻo taʻengata, kae kehe pē ke fakahoko ia ʻi he founga ne tuʻutuʻuni ʻe ia naʻá ne maʻu ʻa e totonu ke ne puleʻi ʻa e ngaahi meʻa kotoa fekauʻaki mo hono puleʻangá.15

Mali ʻi he loto Siasí, ʻi he taimi totonu, pea ʻi he fale ʻo e ʻEikí.

ʻOku tau tala ki heʻetau fānaú, mou mali, pea mou mali totonu. Mali ʻi he Siasí, pea tuku ke fakahoko ʻa e ouau ʻo e malí ʻi he feituʻu kuo fokotuʻu ʻe he ʻOtuá. Mou moʻui koeʻuhí ke mou taau mo e tāpuaki ko ʻení.16

ʻOku ou fie maʻu ʻa e kau talavou ʻo Saioné ke nau ʻiloʻi ko e faʻunga ko ʻeni ʻo e malí ʻoku ʻikai ʻa e tangatá ia. ʻOku ʻa e ʻOtuá ia. ʻOku fakaʻeiʻeiki… . ʻOku ʻikai faʻufaʻu ia ki he fiemālie ʻataʻatā pē ʻa e tangatá, ke feʻunga mo e anga ʻo ʻene vakaí, pea mo ʻene fakakaukaú; ke mali pea toe vete, ke ne tali peá ne toe liʻaki, ʻo fakatatau mo hono lotó. ʻOku ʻi ai ha ngaahi nunuʻa lahi ʻoku fekauʻaki mo ʻeni, ko ha ngaahi nunuʻa ʻoku tolonga ʻo fakalaka atu ʻi he moʻui ko ʻení, ʻo aʻu ki ʻitāniti, he ko ia kuo fanauʻi ai ʻa e ngaahi laumālié ki māmaní, pea maʻu ai ʻe he kakai tangatá mo e kakai fefiné ʻa honau tuʻunga kakató ʻi he māmaní. ʻOku hoko ai ʻa e malí ko hano fakatolonga ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá. Ka ne taʻe ʻoua ia, he ʻikai lava ʻa e ngaahi taumuʻa ʻa e ʻOtuá; fakaʻauha mo e ngaahi anga haohaoá kae fetongi ia ʻe he fai hiá mo e anga koví, pea ʻe fuofuonoa leva mo lala ʻa e māmaní.17

ʻOku fakahū ʻe he taʻe mali ʻa e houʻeiki tangatá pea mo e fāmili tokosiʻí ki he ʻatamai taʻe aʻusiá ʻa e fakakaukau, ʻo pehē ʻoku lelei ange ia pe fiemaʻua koeʻuhí he ʻoku siʻisiʻi ange ai e ngāue ke faí. Ko e laumālie ko ē ʻoku kalo mei he fatongiá ʻoku kalo ai pē mei ha faʻahinga ngāue. ʻOku fetongi leva ai ʻe he nofonoá mo e kumi fiemālié ʻa e moʻumoʻuá mo e ngāue ʻosikiavelengá. ʻOku hanga ai ʻe he manako ke fakafiefiemālié pea mo e kumi ki he moʻui faingofuá ʻo fakafaingataʻaʻiaʻi ʻa e kau talavou ʻoku ʻikai ke nau lau ʻa e malí pea mo e fakatokolahi ʻo e fāmilí ko ha fatongia toputapú… .

… Ko e mole ko ʻeni ʻi he ʻapí ko ha mole ia kuo pau ke ongoʻi ʻe he fonuá, ʻi he fakalau mai ʻo e ngaahi taʻú. ʻE fakamoʻoniʻi ai ʻe taimi ʻa e ngaahi fono ʻa e ʻOtuá pea mo e moʻoni ko ia, ko e fiefia fakafoʻituitui ʻa e tangatá ʻoku toki maʻu pē ia ʻi hono fatongiá kae ʻikai ko e fiemālié mo e tauʻatāina mei he fetongiá.

Ko e faʻahinga loto ko ʻeni ʻo e māmaní ʻoku pipihi. He ʻikai ke tau lava kitautolu ʻo nofo ʻi he lotolotonga ʻo ha faʻahinga tūkunga fakasōsiale pehē ʻo taʻe uesia ʻi hono ngaahi fakatauelé. ʻE ʻahiʻahiʻi hotau toʻutupú ke nau muimui ki he ngaahi sīpinga ʻa māmani ʻoku ʻākilotoa kinautolú. Kuo ʻosi ʻi ai foki ha ngaahi manuki lahi fekauʻaki mo e ngaahi tufakanga ke malí. Kuo fokotuʻu mo ha ngaahi fakaʻānaua ʻo e lotó ke hoko ko ha ʻuhinga ke toloi ai mo e malí kae ʻoua kuo aʻusia ha ngaahi kaveinga pau. ʻOku ʻi ai mo ha niʻhi ʻo ʻetau kau talavou ʻiloá kuo nau holi ke tomuʻa ʻosi haʻanau faʻahinga ako ʻi honau fonuá pe ʻi muli. ʻI heʻenau hoko fakanatula ko e kau taki ʻi honau sōsaietí ʻoku fakatuʻutāmaki ai ʻenau faʻahinga sīpingá pea ʻoku fehuʻia mo e totonu ʻo ʻenau ʻuhingá. Naʻe mei lelei ange ki ha tokolahi ʻo e kau talavou ko iá kapau naʻe ʻikai faifaiangé pea nau hū ki he ʻunivēsití ʻi haʻanau iku ngā- ueʻaki ʻa e tūkunga moʻui fakaʻunivēsití ko ha ʻuhinga ia ke fakatoloi ai ʻa e malí ʻo fakalaka atu ʻi he taʻu totonú.18

ʻOku holi e kau talavoú ke nau maʻu ha ngaahi ʻapi lalahi, kuo ʻosi fakanāunau lelei, ʻo fakaonopooni tatau mo e ha toe ʻapi pē ka nau toki mali. Te u pehē ko ha fehālaaki ʻeni. ʻOku ou tui ʻoku totonu ke loto ʻa e kau talavoú mo e kau finemuí, pea naʻa mo e ʻahó ni, mo e tuʻunga lolotongá, ke nau fakahoko ʻa e ngaahi haʻi toputapu ʻo e malí, fakataha pea nau toki tuiaki fakataha atu ai ki ha tuʻunga ʻoku lelei, ʻo fehangahangai fakataha mo hona ngaahi ʻahiʻahí mo hona ngaahi faingataʻaʻiá, ka ke na kei fetākinima pē, ʻo fepoupouaki ʻi hona ngaahi fatongia fakaetuʻasinó, koeʻuhí ke na ikuna. Te na ako ai ke na feʻofaʻaki ʻo lahi ange, pea te na uouangataha lahi ange ai ʻi heʻena moʻuí, pea ʻe tāpuekiina lahi ange ai kinaua ʻe he ʻEikí.19

ʻOku totonu ke akoʻi ʻe he kau maʻu mafai ʻo e Siasí mo e kau faiakó ʻa e toputapu ʻo ʻetau feohí, pea mo akoʻi mo e fatongia ʻo e nofomalí ʻo hangē ko hono fakahā mai ʻi he ngaahi ʻaho ki mui ní. ʻOku totonu ke fakatupu ha …faʻahinga loto ʻokú ne tali ʻa e mali ʻoku fakaʻeiʻeikí, pea te ne maluʻi ai ha talavou pe ha finemui pē ʻoku Siasi, mei haʻane mali, tukukehe pē ka toki fakahoko ia ʻe he mafai kuo ʻosi fakangofua ʻe he ʻOtuá.20

Ko e malí ʻoku totonu ke langa ia ʻi he tefitoʻi moʻoni ʻo e ʻofá pea mo e fakatapui moʻoni.

ʻOku ʻikai totonu ke faingataʻa hano pukepuke ʻo e ʻapí ʻi he tuʻunga molumalu tahá pea mo e fakakaukau taupotu tahá, kapau ʻe lava ʻo langa ʻi he ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e maʻá, ʻofa moʻoní, pea ʻi he angatonú mo e fakamaau totonú. Ko e tangata ko ē mo hono uaifi ʻokú na fefalalaʻaki moʻoní, pea ʻokú na fakapapau ke na muimui ʻi he ngaahi fono ʻa e ʻOtuá ʻi heʻena moʻuí mo fakahoko kakato hona misioná ʻi māmaní, he ʻikai, pea ʻe ʻikai ke teitei lava, ke na fiemālie taʻe ʻi ai ha na ʻapi. Ko hona lotó, ʻe na ngaahi ongó, ʻe na fakakaukaú, pea mo ʻena fakaʻānauá, ʻe fakanatula pē ke na nofotaha ki hano langa ha na ʻapi mo ha fāmili pea mo ha na puleʻanga ʻo kinaua pē; ke fakatoka ha fakavaʻe ʻo ha fakalakalaka taʻengata ʻi he mālohí, nāunaú, hākeakiʻí, pe mo e pule, ki ha ngaahi māmani ʻoku ʻikai hano ngataʻanga.21

ʻOku ʻikai hoko ha ʻapi ia ko ha ʻapi, ʻo fakatatau mo e ongo-ongoleleí, kae ʻoua kuo ʻi ai ha fefalalaʻaki haohaoa mo ha ʻofa ʻi he husepānití mo e uaifí. Ko ʻapí ko ha feituʻu ia ʻo e maau, ʻo e ʻofa, ʻo e uouangataha, ʻo e mālōlō, ʻo e fefalalaʻaki, pea mo e falala kakato; ʻa ia ʻoku ʻikai lava ke toe hū ki ai ha kihiʻi huʻuhuʻu ʻi ha taʻe anganofo; pea ʻoku maʻu ai ʻe he fefiné mo e tangatá ha fefalalaʻaki moʻoni ʻi hona ngeiá mo ʻena moʻui maʻá.22

ʻOku ʻikai ko Saioné, ko ha feituʻu ke fepaki ai ʻa e tangatá mo e fefiné. He naʻe fakataumuʻa kinaua ʻe he ʻOtuá ke na taha, pea ne ne ʻosi fakahā ia. ʻOku ʻikai ko ʻene ngāue ʻaʻana ke fakamāvahevaheʻi, pe ko ha ʻai ke na mavaeua ʻo fehangahangai ʻena ngaahi fiemaʻú, pe ko ʻene kaveingá ke nā mavahevahe, ʻo ʻikai fakataha, he ko e kaveinga hona fakatupú ke na taha.23

Ko e fē leva ʻa e ʻapi ʻoku fie maʻú—ʻa e ʻapi ʻoku hoko ko e sīpingá, ʻa ē ʻoku totonu ke feinga ʻa e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní ke langá … ? Ko e ʻapi ko ē ʻoku fika ua ai ʻa e ngaahi meʻa fakamāmani kotoa peé. ʻA ē ʻoku līʻoa ai ʻa e tamaí ki hono fāmili kuo tāpuekina ʻaki ia ʻe he ʻOtuá, mo lau kinautolu ko e mahuʻinga tahá, pea ʻoku nau lava ai ʻo tukulotoʻi ia ʻi heʻenau moʻuí. Ko ha ʻapi ʻoku ʻi ai ʻa e falalá, ʻa e uouangatahá, ʻa e ʻofá, ʻa e felīʻoa ʻaki toputapu ʻi he vā ʻo e tamaí mo e faʻeé pea mo e vā ʻoe fānaú mo e mātuʻá. Ko ha ʻapi ʻoku fiefia ai ʻa e faʻeé ʻi he fānaú, pea poupouʻi ʻe he tamaíʻoku nau moʻui angamaʻa, hao-haoa, mo manavahē ki he ʻOtuá.24

ʻOku totonu ke feʻofaʻaki mo fefakaʻapaʻapaʻaki ʻa e … mātuʻá, pea ke na anga fefakaʻapaʻapa ʻaki, ʻi heʻena ngaahi tōʻongá pea mo fefakaʻatuʻiʻaki ʻi he taimi kotoa pē. ʻOku totonu ke fakaʻatuʻi moʻoni mo fakaʻapaʻapaʻi ʻe he husepānití ʻa hono uaifí ki he taupotu tahá. ʻOku ʻikai totonu ke faifaiangé pea fakatupu mamahi kiai, ʻoku ʻikai totonu ke ne fai ha faʻahinga talanoa fakamaʻamaʻaʻi ia, ka ʻoku totonu ke ne fakahīkihikiʻi maʻu pē ia ki he taupotu tahá ʻi honau ʻapí, ʻi he ʻao ʻo ʻena fānaú…. ʻOku totonu foki ke fakaʻapaʻapaʻi moʻoni ʻe he uaifí ʻa hono husepānití pea mo fakaʻatuʻi ia ki he taupotu tahá…. He ʻoku totonu ke hoko ʻa e uaifí ko ha fiefia ʻanga ki hono husepānití, pea ʻoku totonu ke ne moʻui pea mo fakatonutonu ia ʻi he ʻapí, koeʻuhí ke hoko ʻa ʻapi ko e feituʻu fiefiaʻanga lahi taha ia, pea mo e feituʻu mohu tāpuekina taha ʻi he māmaní ki hono husepānití. ʻOku totonu ko e tuʻunga ʻeni ke ʻi ai ʻa e husepānití, uaifí, ʻa ia ko e tamai mo e faʻeé, ʻi he ʻātakai toputapu mo māʻoniʻoni ko ʻeni ʻo e ʻapí.25

ʻE hoku ngaahi tokoua mo e tuofāfine, ʻoku ʻikai totonu ke fakangofua ha faʻahinga meʻa ke tuʻu ʻi homo vahaʻáko e tamaí mo e faʻeé, ko e husepānití mo e uaifí; ʻoku ʻikai totonu ke faifaiangé pea maluʻaki mai ha faʻahinga kehekehe ʻi homo lotó; ʻoku ʻikai totonu ke faifaiangé pea mo tuku ke tuʻu ha faʻahinga meʻa ʻi homo vaá ke fakamavaheʻi ai kimoua; ʻoku totonu ke ʻoua naʻá mo tuku ke hoko ʻeni. ʻOku mahuʻinga ʻeni ki hoʻomo leleí pea mo hoʻomo fiefiá kae ʻumaʻā ʻa e feohi ʻoku totonu ke ʻi homo ʻapí. ʻOku ʻi ai hotau ngaahi vaivai mo haʻatau ngaahi tōnounou. ʻI ha ngaahi taimi ʻe niʻihi ʻoku fakatokangaʻi ai ʻe he husepānití ha tōnounou ʻi hono uaifí, peá ne tafuluʻi ai ia. Pea ʻi he taimi ʻe niʻhi ʻoku ongoʻi aiʻe he uaifí ʻoku ʻikai fakahoko ʻe hono husepānití ʻa e meʻa ʻoku totonú, peá tafulu atu ki ai. Ko e hā ha lelei ʻe maʻu ai? ʻIkai ʻoku lelei ange ʻa e fakamolemolé? ʻIkai ʻoku lelei ange ʻa e ʻofa fakaKalaisí? ʻIkai ʻoku lelei ange ʻa e ʻofá? ʻIkai ʻoku lelei ange ke ʻoua naʻa tau lau ʻene fehālaakí, ʻo ʻoua naʻa tau fakalahi ki hono vaivaí ʻaki hano toutou taʻaki hake? ʻIkai ʻoku lelei ange ia? pea hono ʻikai ko e feohi ko ia kuo fokotuʻu maʻu ʻi homo vaá pea mo hono fanauʻi ʻo hoʻomo fānaú pea mo e haʻi ʻo e fuakava foʻou mo taʻengatá, ʻe toe mālohi ange ʻi he taimi te mo fakangaloki ai ke ʻoua naʻá mo toe leaʻaki ʻa e ngaahi vaivaí pe ngaahi fehālaaki ʻa e tokotaha ko ʻeé? ʻIkai ʻoku lelei ange ke tukunoaʻi pea ʻoua naʻa toe fai ha lau ki aitanu ia ka mo lau pē ʻa e lelei ʻokú mo ʻilo mo ongoʻí, ʻo mo fakatou tanu ai hoʻomou ngaahi fehālaakí ʻo ʻikai fakatupu ke toe lahi ange; ʻikai ʻoku lelei ange ia? 26

Ko e hā ha meʻa ʻe toe fakafiefia ange ke te fakakaukau ki ai ʻi he foʻi moʻoni ko ia ko e [tangata] ʻoku ʻofa ʻi hono uaifí pea ʻoku ʻofa mo hono uaifí ʻi aí, pea ne na feanganofo ʻaki ʻi he ngaahi ʻaho kotoa ʻo ʻena feohí, ʻi heʻene hoko ko e uaifi mo e faʻeé, te na lava ʻo toetuʻu mai ʻi he ʻuluaki toetuʻú kuo fakakofu ʻaki kinaua ʻa e moʻui taʻe faʻamaté mo e moʻui taʻengatá, pea toe hoko atu ʻena feohi ne na maʻu ʻi he moʻui ko ʻení, ʻa ia ko e fetuʻutaki ʻa e husepāniti mo e uaifi, ko e tamai mo e faʻē, ko e mātuʻa mo e fānau, ne na ʻosi fakatoka ʻa e fakavaʻe ʻo e nāunau taʻengatá pea mo e hākeakiʻi taʻengata ʻi he puleʻanga ʻo e ʻOtuá!27

Ko e mali, ne fakangofua mo fakamāʻoniʻoniʻi ʻe he ʻOtuá, pea ʻoku langa ai ʻa e ngaahi ʻapi ʻoku fakaʻeiʻeikíʻokú ne tāpuakiʻi, fakafiefiaʻi, hākeakiʻi, pea mo fakaiku ki he feohi pea mo ʻetau mātuʻa fakalangí, pea mo ha moʻui ʻoku taʻengata mo fakataha, pea mo fakalakalaká.28

Ngaahi Fokotuʻu ki he Akó

  • Ko e hā ʻa e ngaahi taumuʻa ne fokotuʻu ai ʻe he ʻOtuá ʻa e malí? ʻOku fakafaingamālieʻi fēfeeʻi ʻe he mali taʻengatá kitautolu ke tau ʻilo hotau “tuʻunga māʻolunga tahá pea mo ʻetau fakaʻānaua māʻoniʻoni tahá”?

  • Ko e hā ʻoku “mātuʻaki mahuʻinga ai ʻa e malí ki he fiefia ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá”? Ko e hā ʻoku lau ai ʻe ha niʻihi ia ʻoku ʻikai mahuʻingá?

  • ʻOku fakafalala fēfē ʻa e fakalakalaka mo e fiefia taʻengatá ki he feohi taʻengata ʻa e tangatá mo hono uaifí? Ko e hā ha faʻahinga ongo ʻokú ke maʻu ʻi hoʻo ʻiloʻi te ke toe maʻu pē ho husepānití pe uaifí ʻi ʻitānití?

  • Ko e hā ʻoku totonu ai ke tau feinga ke mali ʻi he temipalé?

  • Ko e hā ha faʻahinga nunuʻa ʻe hoko kia kitautolu mo ha niʻihi kehe ʻi hano maumauʻi ʻa e haʻi ʻo e fuakava foʻou mo taʻengata ʻo e malí?

  • Ko e hā ha ngaahi fakatauele pe takihala te ne ala taki ha niʻihi ke toloi pe fakaʻehiʻehi mei he malí? Te tau ʻilo fēfē ʻa e taimi totonu ke tau mali aí?

  • Naʻe kikiteʻi ʻe Palesiteni Siosefa F. Sāmita ko e kalo mei he ngaahi fatongia ʻo e malí ʻoku hoko ia ko ha “mole ʻe ongoʻi ʻe he fonuá, ʻi he fakalau mai ʻo e ngaahi taʻú.” ʻOku fēfē hono ongoʻi ʻe he fonuá ʻa e mole ko ʻení he taimí ni?

  • ʻE lava fēfē ʻe he fuakava foʻou mo taʻengatá ʻo fakamālohia ha ongomeʻa mali ʻi he taimi ʻokú na fehangahangai ai “mo ʻena ngaahi palōpalemá pea mo hona ngaahi faingataʻaʻiá”?

  • Ko e hā ʻoku mahuʻinga ai ʻa e “falala moʻoní” ʻi he vā ʻo e husepānití mo e uaifí? Ko e hā mo ha ngaahi ʻulungaanga lelei kehe ʻoku totonu ke tanumaki ʻi he vā ʻo e husepānití mo e uaifí? ʻOku anga fēfē hono hanga ʻe he ngaahi ʻulungaanga kovíhangē ko e fakaangá, manukí, ʻikai fakamolemoleʻí, mo e hīkisiáʻo holoki ʻa e vā ʻo e nofo malí?

  • ʻOku ʻuhinga fēfē ke taha ʻa e husepānití mo e uaifí? Ko e hā ha ngaahi feilaulau ʻe fie maʻu ke fai ʻe ha ongo meʻa mali ka na lava ʻo taha? Ko e hā mo ha ngaahi meʻa kehe ʻe lava ke fai ʻe he ongomeʻa malí ke fakamālohia ai ʻena feohi taʻengatá?

Ngaahi Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. Life of Joseph F. Smith, comp. Joseph Fielding Smith (1938), 453.

  2. Quoted in Francis M. Gibbons, Joseph F. Smith: Patriarch and Preacher, Prophet of God (1984), 153.

  3. In Conference Report, Oct. 1911, 8.

  4. Gospel Doctrine, 5th ed. (1939), 272.

  5. In James R. Clark, comp., Messages of the First Presidency of The Church of Jesus Christ of Latter-day Saints, 6 vols. (1965–75), 4:147.

  6. “Discourse by Palesiteni Joseph F. Smith,” Millennial Star, 15 Feb. 1900, 98.

  7. Gospel Doctrine, 274.

  8. “Editorʻs Table: Marriage God-Ordained and Sanctioned,” Improvement Era, July 1902, 713; paragraphing altered.

  9. Gospel Doctrine, 105.

  10. Deseret News: Semi-Weekly, 10 Sept. 1878, 1.

  11. Gospel Doctrine, 273.

  12. Gospel Doctrine, 277.

  13. Deseret News: Semi-Weekly, 28 June 1898, 1.

  14. Gospel Doctrine, 272.

  15. In Messages of the First Presidency, 4:250.

  16. Gospel Doctrine, 275.

  17. Gospel Doctrine, 272.

  18. Gospel Doctrine, 281.

  19. Gospel Doctrine, 278.

  20. Gospel Doctrine, 273.

  21. Gospel Doctrine, 304.

  22. Gospel Doctrine, 302.

  23. “Editorial Thoughts: The Righteousness of Marriage, and Its Opposite,” Juvenile Instructor, 1 July 1902, 402.

  24. Gospel Doctrine, 302–3.

  25. In Conference Report, Apr. 1905, 84–85.

  26. “Sermon on Home Government,” Millennial Star, 25 Jan. 1912, 49–50.

  27. Gospel Doctrine, 458.

  28. “Editorʻs Table: Marriage God-Ordained and Sanctioned,” 717–18.

ʻĪmisi
Rebekah at the Well

Ko Lepeka ʻi he Vaitupú, tā ʻe Michael Deas. Ne kumi ʻe he tamaioʻeiki ʻa ʻĒpalahamé ha uaifi moʻó foha ʻo ʻĒpalahame ko ʻAisaké, mei he kakai fuakava ʻo e ʻEikí. Ne ʻutu ai ʻe Lepeka ha vai mei he vaitupú ke fakainu ʻaki e fanga kāmeli ʻa e tamaioʻeikí, ʻo fakahoko ai e lotu ne fai ʻe he tamaioʻeikí, ke taki muʻa ia ki ha finemui angatonu.