Akonaki ʻa e Kau Palesitení
Vahe 40: Ko e Tamaí mo e ʻAló


Vahe 40

Ko e Tamaí mo e ʻAló

ʻOku akoʻi kitautolu ʻe he fakahā ʻo onopōní ha ngaahi moʻoni kāfakafa mo taʻengata ʻo kau ki heʻetau Tamai ʻi Hēvaní pea mo Hono ʻAlo ko Sīsū Kalaisí.

Mei he Moʻui ‘a Siosefa F. Sāmitá

Naʻe faʻa fai maʻu pē ʻe Palesiteni Siosefa F. Sāmita ha fakamoʻoni mālohi ʻo kau ki he Tamai Hēvaní mo Hono ʻAlo ko Sīsū Kalaisí, ʻa ia ko kinaua ʻa e tumutumu ʻo e taumuʻa ʻo ʻetau tuí. Naʻá ne pehē, “ ʻOku ou tui ʻaki hoku lotó kotoa ki he ʻOtua ko e Tamaí pea mo hotau ʻEiki mo e Fakamoʻui ko Sīsū Kalaisí.”1 ʻI he lolotonga ʻo ʻene hoko ko e Palesiteni ʻo e Siasí, naʻá ne feinga ke fakamahinoʻi ʻa e tuʻunga pea mo e ngaahi ngāue ʻa e Tamaí pea mo e ʻAló, tautautefito ʻeni he ʻoku lave ʻa e ngaahi potu folofola ʻe niʻihi kia Sīsū Kalaisi ʻo pehē ko e Tamaí ia. ʻI ha feinga ke tokoni ki he Kāingalotú ke toe mahino lelei ange ʻa e ngaahi potu folofola ko ia ʻoku kau ki he Tamaí mo e ʻAló, naʻe hanga ai ʻe he Kau Palesitenisī ʻUluakí mo e Kōlomu ʻo e Toko Hongofulu Mā Uá ʻo tuku mai ha fakamatala fakatokāteline ʻi he ʻaho 30 ʻo Sune 1916, naʻe ui “Ko e Tamaí pea mo e ʻAló.” Naʻe fakamoʻoniʻi mai ʻi he fanongonongo ko ʻení ʻa e taha ʻa e ʻOtua ko e Tamaí pea mo Hono ʻAlo ko Sīsū Kalaisí, pea fakamahinoʻi ai ʻa ʻena ngaahi tefitoʻi ngāué takitaha ʻi he palani ʻo e fakamoʻuí. Naʻe toe fakamatalaʻi foki ai ʻa e ngaahi ʻuhinga ʻoku fakatou fakaʻaongaʻi ai ʻa e lea Tamaí he folofolá ki heʻetau Tamai Hēvaní pea mo Sīsū Kalaisí.

ʻOku fakamatala ʻa e vahé ni ki ha ngaahi meʻa kuo toʻotoʻo mei he fanongonongó ni fakataha mo ha ngaahi akonaki kehe pē ʻa Palesiteni Sāmita, ʻa ia naʻá ne fakapapauʻi mai ai ko e lēsoni ʻuluaki mo e fakamuimui taha ʻo e moʻuí…. ko hono “ ʻiloʻi ʻa e ʻOtuá pea mo hono ʻAlo ko Sīsū Kalaisí.” 2

Ngaahi Akonaki ‘a Siosefa F. Sāmitá

Ko e moʻui taʻe ngatá ko hono ʻiloʻi ʻo e ʻOtuá pea mo Sīsū Kalaisi.

Ko ha moʻoni fakafolofola ʻa e pehē ko ia, “pea ko ʻeni ʻa e moʻui taʻe ngatá, ko hono ʻiloʻi ʻa e ʻOtua moʻoni mo moʻui pē ʻe tahá pea mo Sīsū Kalaisi ʻa ia kuó ke fekaú” [vakai, Sione 17:3]. ʻOku ou tui ʻoku lava ʻe he Kāingalotu ʻo e Siasí ke ako ki he ʻOtua moʻoni mo moʻuí pea ʻiloʻi ia mo hono ʻAlo kuó ne fekauʻi mai ki he māmaní, ʻa ia ko e moʻui taʻengatá, ʻa hono ʻiloʻi ʻo Kinauá, pea ʻoku tuʻunga ʻeni ʻi he ngaahi fakahā kuo fakahoko mai kiate kinautolu ʻi he leʻo ʻo e Palōfita ko Siosefa Sāmitá.3

ʻOku ʻikai ngata pē ʻi hono fie maʻu ʻo e tui ki he ʻOtuá, ka kia Sīsū Kalaisi foki ko hono ʻAló, ko e Fakamoʻui e faʻahinga ʻo e tangatá pea mo e Fakalaloa ʻo e Fuakava Foʻoú; kae pehē foki ki he Laumālie Māʻoniʻoní, ʻa ia ʻokú ne fakamoʻoniʻi ʻa e Tamaí mo e ʻAló, “ ʻOkú na tatau ʻi he toʻu tangata kotoa pē ʻo taʻe ngata.”4

Ko e Tamai ʻo hotau ngaahi laumālié ko ha tokotaha taʻengata ia ʻokú ne maʻu ʻa e sino ʻo e kakano mo e hui.

ʻOku maʻu ʻe he ʻOtuá ha sino ʻo e kakano mo e hui. Ko ha tangata ia kuo fakatupu ʻo hangē pē ko kitautolú, ʻa ia ʻoku tau ʻi he kakanó he taimí ni….Ko e fānau kitautolu ʻa e ʻOtuá. Ko ha tokotaha ia ʻoku taʻe ngata, ʻo ʻikai ha kamataʻanga ʻo hono ngaahi ʻahó pe ngataʻanga ʻo hono ngaahi taʻú. Naʻe ʻi ai maʻu ai pē ia, pea ʻokú ne ʻi ai, pea te ne ʻi ai maʻu ai pē.5

ʻOku ʻikai ke u tui au ki he tokāteline ko ia ʻoku tui ki ai e kakai ʻe niʻihi tokua ko e ʻOtuá ko ha Laumālie pē, pea ko hono angá ʻokú ne fakafonu ha fuʻu vahaʻa ʻatā lahi, pea ʻoku ʻi he feituʻu kotoa pē ia ʻi he sinó, pe ʻi tuʻa ʻi he sinó, he ʻoku ʻikai ke u lava au ʻo fakakaukau atu ʻe lava ke pehē ko ha tangata ʻa e ʻOtuá kapau ʻokú ne fakafonu ʻe ia ha fuʻu ʻatā lahi pea ʻi he feituʻu kotoa pē ʻi he taimi tatau. ʻOku taʻe ʻuhinga fakamāmani pea mo taʻe falalaʻia fakafolofola ke u fakakaukau atu ʻe lava ke ʻi ha feituʻu kehekehe ʻe ua ha taha ʻi he taimi tatau pē, ʻo aʻu ai pē ki he ʻOtua ko e Tamai Taʻengatá. ʻOku ʻikai ke lava ia. Ka ʻoku lava pē hono mālohí ke aʻu atu ki ha ngaahi feituʻu kehekehe. ʻOku aʻu ʻa hono mālohí ki he ngaahi meʻa kotoa pē kuó ne fakatupú mo mākupusi ʻe he ʻilo ʻokú ne maʻú ʻa kinautolu kotoa, pea ʻokú ne puleʻi mo ʻafioʻi kotoa kinautolu.6

Ko e ʻOtua ko e Tamai Taʻengatá, ʻa ē ʻoku tau ui ʻaki ʻa hono huafa hakeakiʻi ko “ ʻElohimí”, ko e Tamai moʻoni ia ʻa hotau ʻEiki mo e Fakamoʻui ko Sīsū Kalaisí, pea mo e ngaahi laumālie ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá. Ko ʻElohimi ʻa e Tamai ki he meʻa kotoa pē ne tuʻunga ai hono fakanofo ʻo Sīsū Kalaisí, pea ʻoku mahino ʻaupito ko e Tamai ia ʻa e ngaahi laumālié.

ʻOku [tau] lotu ki he Tamai ʻa hotau ʻEiki mo e Fakamoʻui ko Sīsū Kalaisí, ʻa ia ʻoku fakatupu kitautolu pea ʻoku tau ʻi hono tataú mo hono ʻīmisí, kuo fanauʻi kitautolu ki māmani, he ko e fānau kitautolu ʻa e ʻOtuá, pea ʻi heʻene peheé, kuo pau ke tau faitatau mo hono ʻAló, ʻi he fōtunga pea mo e laumālié foki ʻo kapau te tau talangofua ki he ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongolelei ʻo e moʻoni taʻe ngatá. He naʻe tomuʻa fakanofo ʻa kitautolu…. ke tau hoko ʻo tatau mo ia ʻi haʻatau fakaʻaongaʻi fakapotopoto mo totonu ʻa ʻetau tauʻatāina ke filí.8

ʻOku manatuʻi maʻu pē kimoutolu ʻe he ʻOtua ko e Tamaí. ʻOkú ne tokanga mai ki hono kakai ʻi fonuá ni kotoa, pea te ne fakapaleʻi ʻa kimoutolu ʻo fakatatau ki hoʻomou faivelenga ʻi hono tauhi ʻo e ngaahi fono ʻo e anga māʻoniʻoní pea mo e moʻoní.9

Ko e Tupuʻanga ʻo e ʻOtua ko ʻetau Tamai Hēvaní.

Ko e ʻEiki Māfimafí ʻa e Tupuʻanga ʻo māmaní, ko e Tamai ia ʻo hotau ngaahi laumālié. ʻOkú ne maʻu ʻa e totonu ke ne tala mai ʻa e meʻa ʻoku totonu ke tau faí, pea ko hotau fatongiá ia ke talangofua, pea ʻaʻeva ʻo fakatatau ki heʻene ngaahi tuʻutuʻuní. ʻOku fakanatula pē ʻeni ia pea ʻoku mātuʻaki faingofua ʻaupito ke mahino kiate kitautolu.10

ʻOku toutou fakapapauʻi mahino mai ʻe he folofolá ko e ʻOtuá naʻá ne fakatupu ʻa e māmaní mo langi pea mo e ngaahi meʻa kotoa pē ʻi aí. ʻO hangē ko ia kuo ʻosi lau ki aí, ko e Tupuʻangá (Creator) naʻe Fai Fokotuʻutuʻú (Organizer). Naʻe fakatupu ʻe he ʻOtuá ʻa e māmaní ko ha maama kuo fokotuʻutuʻu maau; ka naʻe ʻikai te Ne fakatupu ia ʻo hangē ko Haʻane faʻu ʻa e ngaahi ʻelemēniti (tefitoʻi meʻa) ko ia naʻe ngaohi mei ai ʻa e ngaahi meʻa kehekehe ʻo e māmaní, he ko e “ngaahi ʻelemēniti (tefitoʻi meʻa) ia ʻoku taʻengata” (T.& F. 93:33).11

ʻOku moʻua ʻa e [tangatá] ki he ʻEiki Māfimafí ʻi he ʻatamai poto pea mo e ngaahi meʻa kotoa pē ʻokú ne maʻu; he ʻoku ʻa Sihova ʻa e fonua kotoa pē mo hono mahu ʻo iá [vakai, Saame 24:1]. Naʻe fakatupu mo palani ʻe he ʻOtuá ʻa e ngaahi meʻa kotoa pē.12

Vakai telia ʻa e kau tangata … te nau fakatupu haʻamou fakakaukau pe ongoʻi ʻoku fakangatangata ʻa e pule ʻa e ʻEiki Māfimafí, ʻa ia naʻá ne ngaohi ʻa e langí mo e māmaní mo fakatupu ʻa e ngaahi meʻa kotoa pē, pea fakangatangata ʻene puleʻi e ngaahi meʻa fakaemāmaní ki he ngaahi meʻa ʻoku lava ʻe he tangata faka-matelié.13

Ko Sīsū Kalaisi ʻa e ʻUluaki Fānau fakalaumālié pea ko e ʻAlo Ia ʻe Taha ʻo e ʻOtuá naʻe Fakatupu ʻi he kakanó.

ʻI he fānau fakalaumālie ʻa ʻElohimí, ko Sihova pe Sīsū Kalaisi ʻa e ʻuluaki fānaú, ʻa ia ʻoku siʻi hifo ʻiate Ia ʻa e niʻihi kehe kotoa pē.14

ʻOku ʻikai ko Sīsū Kalaisi ʻa e Tamai ʻo e ngaahi laumālie ko ia kuo nau ʻosi maʻu pe teu ke nau maʻu sino ʻi he māmaní, he ko e taha pē Ia ʻo kinautolu. Ko e ʻAló ia, ʻo hangē pē ko ʻenau hoko ko ia ko e ngaahi foha pe ngaahi ʻofefine ʻo ʻElohimí.15

ʻOku lahi ange ʻa [Sīsū Kalaisi] ʻi ha toe taha pea ʻi he tokotaha kotoa pē, ʻaki ʻa e ʻuhinga ko ʻení (1) ko hono tuʻunga ko e Lahi pē ʻuluaki-fānaú; (2) Hono tuʻunga taʻe fakatataua ʻi he kakanó heʻene hoko ko ia ko e fānau ʻa ha faʻē fakamatelie pea mo ha Tamai taʻe-faʻa-maté, pea kuo ʻosi toetuʻu mo nāunauʻiá; (3) ʻaki hono fili pea tomuʻa fakanofo Ia ke ne hoko ko e Huhuʻi mo e Fakamoʻui pē ʻe taha ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá; pea (4) ʻaki ʻa e ʻikai ke ʻi ai Haʻane angahalá.16

ʻOku ʻikai ha toe veiveiua ia ʻi he fakakaukau ʻa e Kāingalotu ʻo e Siasí ʻo fekauʻaki mo e moʻui pea mo e sino mavahe ʻa e ʻEiki ko e ʻOtua Māfimafí, ʻa ia ko e Tamai ʻa hotau ʻEiki mo e Fakamoʻui ko Sīsū Kalaisí. ʻOku ʻikai ha toe veiveiua ia ʻi he fakakaukau ʻa e Kāingalotu ʻo e Siasi ko Sīsuú ko e ʻAlo Ia ʻo e ʻOtuá, ʻa ia naʻe fakatupu ʻe he Tamaí ʻi he kakanó.17

Ko Sīsū Kalaisí ko e ʻAlo ia ʻo ʻElohimi, ko e fānau fakalaumālie pea ʻi he sinó fakatouʻosi, ʻi heʻene peheé, ko ʻElohimí ko e Tamai moʻoni ia ʻa e laumālie ʻo Sīsū Kalaisí pea mo e sino naʻá Ne fakahoko ʻaki ʻa ʻene misiona ʻi he kakanó, ʻa e sino naʻe pekia ʻi he kolosí pea maʻu hake ʻe he toetuʻú, pea ʻoku hoko he taimi ni ko e sino taʻe faʻa mate ʻo e laumālie taʻengata ʻo hotau ʻEiki mo hotau Fakamoʻuí.18

Naʻe fanauʻi ʻa Sīsū Kalaisi ʻe heʻene faʻeé ko Mele. Naʻá ne maʻu ha sino ʻo e kakano. Naʻe kalusefai ia ʻi he kolosí; pea naʻe toetuʻu ʻa hono sinó mei he maté. Naʻá ne veteange ʻa e ngaahi haʻi ʻo faʻitoká, peá ne toe tuʻu mai ʻi he moʻui foʻoú ko ha laumālie moʻui, ko ha tangata moʻui, ko ha tangata ʻoku ʻi ai hono sino,mo hono ngaahi kupu pea mo hano laumālie–pea fakataha ʻa e laumālié mo e sinó ʻo na hoko kinaua ko ha laumālie moʻui mo taʻe-faʻa-mate.19

Ko e ʻOtua ko e Tamaí…ko e Tamai ia ʻo hotau ngaahi laumālié, pea… ko e Tamai ia ʻi he kakanó ʻa hono ʻAlo pē Taha Naʻe Fakatupú, ʻa Sīsū Kalaisi, ʻa ia naʻá ne fakatahaʻi ʻa e moʻui taʻe faʻa mate faka-ʻOtuá mo e moʻui fakamatelié, ʻo ne fakahoko ʻa e fetuʻutaki ʻi he vā ʻo e ʻOtuá mo e tangatá, ʻo ne ʻai ke lava ʻe he ngaahi laumālie ʻo e tangatá, ʻa ia ko honau ikuʻangá ko e maté, ʻo maʻu ʻa e moʻui taʻengatá ʻo fakafou ʻi haʻanau talangofua ki heʻene ngaahi fonó. Ko ia ai, tuku ke tau fekumi ki he moʻoní mo tau ʻaʻeva ʻi he māmá ʻo hangē ʻoku ʻi he māmá ʻa Kalaisí, koeʻuhí ke tau feohi mo ia, pea tau fefakafeohiʻaki pea fakamaʻa kitautolu ʻe hono taʻataʻá mei he angahala kotoa pē.20

ʻOku taha pē ʻa e Tamaí mo e ʻAló.

“… ʻOku ou ʻi he Tamaí, pea ʻoku ʻiate au ʻa e Tamaí, pea ko au mo e Tamaí ʻokú ma taha.” [3 Nīfai 11:27.] ʻOku ʻikai ke u fakakaukau atu ʻe ʻi ai ha taha ʻatamai lelei te ne fakaʻuhingaʻi ʻa e ngaahi foʻi lea ko ʻení ke pehē ʻoku sino taha pē ʻa Sīsū mo ʻene Tamaí, ka ʻoku ʻuhinga ia ʻokú na taha ʻi he ʻilo, moʻoni, poto, mahino, pea mo e ngāue; ʻo tatau tofu pē ʻeni mo e naʻinaʻi ʻa e ʻEiki ko Sīsuú ki heʻene kau ākongá ke nau taha pē mo iá, pea ke nau ʻiate Ia pea ke Ne ʻiate kinautolu foki. Ko e ʻuhinga ʻeni ia ʻoku mahino kiate au fekauʻaki mo e ngaahi lea ko ʻení, kae ʻikai ko ia ʻoku pehē ʻe ha kakai ʻe niʻihi ko Kalaisi mo ʻene Tamaí ko ha tangata pē ʻe toko taha. ʻOku ou pehē kiate kimoutolu, ʻoku ʻikai ko ha toko taha pē kinaua, ka ko ha ongo tangata ʻe toko ua, ko ha sino ʻe ua ʻoku mavahevahe mo kehekehe, pea hā mavahevahe ʻo hangē ko ha tamai mo hano fohá.21

ʻOku taha pē [ʻa e Tamaí pea mo e ʻAló]–ʻi he ngaahi ʻulungāanga ʻokú na maʻú. ʻOkú na taha ʻi he ʻofa, ʻilo, ʻaloʻofa, mālohi, pea ʻi he ngaahi meʻa kotoa pē ʻokú ne ngaohi kinaua ke na faaitaha mo mālohí, nāunauʻia mo maʻongoʻongá, he ʻoku fakahaohaoaʻi ʻiate kinaua ʻa e moʻoni, anga-lelei pea mo e māʻoniʻoni kotoa pē.22

ʻOku ui ʻa Sīsū Kalaisi ko ha Tamai.

Ko e hingoa “Tamaí” ʻo hangē ko hono fakaʻaongaʻi ki he ʻOtuá ʻi he ngaahi folofola toputapú, ʻoku kehekehe hono ngaahi ʻuhingá.23

Ko Sīsū Kalaisi ʻa e Tamai ʻo langi pea mo māmaní.

ʻOku ui ʻa Sihova, ʻa ko Sīsū Kalaisi ko e ʻAlo ʻo ʻElohimí, ko e “Tamai,” ʻio, “ko e Tamai taʻengata moʻoni ʻo e langí pea mo e māmaní” [vakai, Mōsaia 15:4; 16:15; ʻAlamā 11:38–39; ʻEta 4:7]. Ko e ʻuhinga tatau mo ʻeni ʻoku ui ai ʻa Sīsū Kalaisi “Ko e Tamai Taʻengatá” (Īsaia 9:6; fakafehoanaki mo e 2 Nīfai 19:6)…

… Ko Sīsū Kalaisí, ʻa ia ʻoku toe ʻiloa kia kitautolu ko Sihová, ʻa e meʻangāue ʻa e Tamai ko ʻElohimí, ʻi he ngāue ʻo e fakatupú… pea ʻi he hoko ʻa Sīsū Kalaisi ko e Tupuʻangá, ʻoku faʻa ui ai pē ia ko e Tamai ʻa langi mo māmaní…; pea koeʻuhí ʻoku taʻengata ʻa ʻene ngaahi fakatupú, ʻoku totonu ai pē hono ui Ia ko e Tamai Taʻengata ʻa e langí mo e māmaní.24

Ko Sīsū Kalaisi ʻa e Tamai ʻa kinautolu ʻoku nau tali mo talangofua ki Heʻene ongoongoleleí.

Ko e ʻuhinga [ʻe taha] ʻoku ui ai ʻa Sīsū Kalaisi ko e “Tamaí” ʻoku fekauʻaki ia mo hono vā fetuʻutaki mo kinautolu ʻoku tali ʻa ʻEne Ongoongoleleí pea nau hoko ai ko ha kau ʻea hoko ki he moʻui taʻengatá….

ʻOku pehē ʻi he ngaahi fakahā lahi kuo foaki mai ʻi he kuonga lolotonga ní, ʻoku tupu mei he talangofua ki he Ongoongoleleí ʻa e lava ke hoko ʻa e tangatá ko ha ngaahi foha ʻo e ʻOtuá, ko ha ngaahi foha ʻo Sīsū Kalaisi, pea ʻiate Ia, ʻoku nau toe hoko ai ko ha ngaahi foha ʻo ʻEne Tamaí [vakai, T&F 11:28–30; 34:1–3; 35:1–2; 39:1–4; 45:7–8]….

Naʻe fai ʻe ʻApinetai ha fakamatala mahino ʻaupito he ngaahi senituli lahi ki muʻa pea toki ʻaloʻi mai ʻa hotau ʻEikí ʻi he kakanó ʻo fekauʻaki mo e fetuʻutaki ko ʻeni ʻa Sīsū Kalaisi heʻene hoko ko e Tamaí mo kinautolu ʻoku nau tauhi ki he ngaahi meʻa ʻoku fie maʻu ʻe he Ongoongoleleí ʻo nau hoko ai ko ʻene fānaú:

“ ….Pea ko hai te ne hoko ko hono [ʻo Kalaisi] hako? Vakai, ʻoku ou pehē kiate kimoutolu, ʻilonga ia kuó ne fanongo ki he ngaahi lea ʻa e kau palōfitá,… mo tui ʻe huhuʻi ʻe he ʻEikí ʻa hono kakaí, pea nau ʻamanaki ki he ʻaho ko ia ke maʻu ha fakamolemole ʻo ʻenau ngaahi angahalá; ʻoku ou pehē kiate kimoutolu, ko hono hako ʻa kinautolu, pe ko e kau hoko ʻa kinautolu ki he pule- ʻanga ʻo e ʻOtuá… “ (Mōsaia 15:10–13)….

ʻE lava ke hoko ʻa e tangatá ko ha fānau ʻa Sīsū Kalaisi ʻi hono fanauʻi foʻou kinautolú– ʻo fanauʻi ʻi he ʻOtuá, hangē ko e fakamatala ʻa e folofolá [vakai ki he 1 Sione 3:8–10].

Ko kinautolu ko ia kuo fanauʻi ki he ʻOtuá ʻo fakafou ʻi heʻenau talangofua ki he Ongoongoleleí, te nau lava ke maʻu ʻa e hakeakiʻí ʻi heʻenau mateakiʻi loto-toʻa ʻa e māʻoniʻoní pea aʻu pē ki haʻanau hoko ko ha ʻOtua [vakai, T&F 76:58; 132:17, 20, 37]….

ʻI he fanauʻi foʻou ʻi he vaí mo e Laumālié—ʻe lava ke hoko ai ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá ko ha fānau ʻa Sīsū Kalaisi, pea ʻiate ia, pea meiate Ia hono “fakatupu ʻo e ngaahi foha mo e ngaahi ʻofefine ki he ʻOtuá” [T&F 76:24; vakai foki, 1 Kolinitō 4:15; T&F 84:33–34; 93:21–22]….

Kapau ko e meʻa totonu ke lau ʻa kinautolu ʻoku nau tali pea talangofua ki he Ongoongoleleí ko ha ngaahi foha mo ha ngaahi ʻofefine ʻo Kalaisi–pea ʻoku fakamatalaʻi papau mai ʻi he folofolá ʻa e meʻá ni pea ʻikai lava ke pehē ʻoku taʻe totonu pe fakaʻikaiʻi ia–ta ʻoku totonu tatau pē ke lau ʻa Sīsū Kalaisi ko e Tamai ʻa e kakai māʻoniʻoní, ʻi heʻenau hoko ko ʻEne fānaú pea hoko mo Ia ko ʻenau Tamaí ʻo fou ʻi he fanauʻi ʻangaua–ko e fanauʻi foʻou ʻi he papitaisó.25

Ko [Sīsū Kalaisí] ko e makatuʻunga mo e makatuliki mahuʻinga ia ʻo ʻetau tui fakalotú. ʻOku ʻaʻana kitautolu ʻi he ohi, ʻi he tanu fakataha mo Kalaisi he papitaisó, ʻi he fanauʻi foʻou ki māmani he vai pea mo e laumālié, ʻi he ngaahi ouau ʻo e ongoongolelei ʻo Kalaisí, pea ko ia kuo tau hoko ai ko e fānau ʻa e ʻOtuá, ko e kau ʻea hoko ʻo e ʻOtuá pea kaungā ʻea mo Kalaisi ʻo fakafou ʻi hono ohi kitautolú pea pehē foki ki heʻetau tuí.26

Kapau ʻoku ʻikai ha fakatomala, papitaiso pea mo hano maʻu ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní, ʻa ia ko e ngaahi meʻa ia ʻo e fanauʻi foʻoú, ta ʻoku ʻikai ʻo e fāmili ʻo Kalaisí ʻa kitautolu, ka ko ha kau ʻāunofo pē kuo fakamavahe mei he ʻOtuá mo ʻene ngaahi fonó, pea te tau nofo ai pē ʻi he tuʻunga tō-ki-lalo ko ʻení mei he taimí ni ʻo aʻu ki ʻitāniti, ʻo tatau pē ʻi he sinó pe laumālié, kae ʻoua pē kuo tau talangofua ki he palani naʻe faʻufaʻu ʻi he langí ki hono huhuʻi pea mo hono fakamoʻui ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá.27

ʻOku ou ʻiloʻi te u toki lava pē ʻo maʻu ʻa e [fakamoʻuí] ʻo fakafou he talangofua ki he ngaahi fono ʻa e ʻOtuá, tauhi ʻo e ngaahi fekaú, fakahoko ʻa e ngaahi ngāue ʻo e māʻoniʻoní, molomolomuivaʻe ki hotau takí, ʻa Sīsū ko e Faʻifaʻitakiʻanga mo e ʻUlu ki he kakai kotoa peé. Ko Ia ʻa e Hala ʻo e moʻuí, Maama ʻo māmaní, pea mo e Matapā kuo pau ke tau fou atu ai kae toki lava ke tau maʻu ha nofoʻanga mo ia ʻi he puleʻanga fakasilesitiale ʻo e ʻOtuá.28

He ʻoku ʻikai ke tuku mo ha hingoa kehe ʻi he lalo langí ke fakamoʻui ai ʻa kimoutolu pe ke hakeakiʻi ai kimoutolu ʻi he Puleʻanga ʻo e ʻOtuá ka ko e huafa pē ʻo Sīsū Kalaisí.29

ʻOku hoko ʻa Sīsū Kalaisi ko e Tamai ʻi he mafai kuo foaki fakalangi kiate ia ʻe he ʻOtuá.

ʻI hono kotoa ʻo e ngaahi fengāueʻaki ʻa Sīsū ko e ʻAló mo e faʻahinga ʻo e tangatá, naʻá ne fakafofongaʻi pea te Ne kei fakafofongaʻi pē ʻa ʻElohimi ko ʻEne Tamaí, ʻa Ia ʻokú ne maʻu ʻa e mālohí mo e mafaí. Ko e moʻoniʻi meʻa ʻeni ʻo kau kia Kalaisi ʻi Heʻene kei ʻi he maama fakalaumālié, ki muʻa peá ne toki haʻu ki he māmaní pe teʻeki ai ke ne maʻu ha sinó, ʻa ia naʻe ʻiloa ai ia ko Sihova; pea lolotonga foki ʻEne maʻu ʻa e sino ʻo e kakanó; pea lolotonga ʻEne ngaahi ngāue ʻi he nofoʻanga ʻo e kakai pekiá ko ha laumālie kuo mavahe mei hono sinó; pea talu mei he taimi naʻá ne toetuʻu aí [vakai, Sione 5:43; 10:25, 30; 14:28; 17:11, 22; 3 Nīfai 20:35; 3 Nīfai 28:10; T&F 50:43]. Ko ia naʻe ʻoange ai ʻe he Tamaí ʻa Hono huafá ki hono ʻAló; pea naʻe folofola mo malanga ʻa Sīsū Kalaisi ʻi he huafa ʻo e Tamaí; pea ko ʻEne ngaahi folofolá mo ʻene ngaahi ngāué naʻe hoko ia, pea ʻoku hoko ia, ko e ngaahi folofola mo e ngaahi ngāue ʻa e Tamaí, ʻo Ne maʻu ʻa e mālohí, mafaí, pea mo e tuʻunga faka-ʻOtuá….

Ka neongo ʻeni, he ʻikai pē ke lava ʻe ha taha ʻo e ngaahi meʻa ko ʻeni kuo lau ki aí ʻo liliu siʻi ʻa e foʻi moʻoni molumalu ʻo e fetuʻutaki ʻi he vahaʻa ʻo ʻElohimi mo Sīsū Kalaisí, ko e fetuʻutaki ʻa e Tamaí mo Hono ʻAló.30

ʻE hoku ngaahi tokoua mo e tuofāfine, ʻoku ou ʻiloʻi ʻoku moʻui ʻa hoku Huhuʻí. ʻOku ou ʻiloʻi, ʻo hangē pē ko ʻeku ʻiloʻi ʻoku ou moʻuí, naʻá ne hā tonu mai pē ki ha tangata ʻi hotau kuongá ni mo hotau ʻahó ni, pea ko e taimi ní ʻoku ʻikai ke tau kei fakafalala ʻataʻatā pē ki ha hisitōlia ʻo e kuohilí ke maʻu mei ai ʻa e ʻilo ʻoku tau lolotonga maʻú, ʻa ia ko ha lekooti kuo lilingi ʻi he Laumālie ʻo e ʻOtuá ki he loto ʻo e kakai kotoa pē ʻoku nau kau ki he fuakava ʻo e ongoongolelei ʻo Kalaisí. Ka ʻoku tau maʻu ʻa e fakamoʻoni foʻou mo fakamuimuitaha ʻo kau ki he ngaahi meʻa hā mai fakalangi pea mo e ʻaʻahi mai ʻa e ʻOtua ko e Tamaí mo Kalaisi ko Hono ʻAló ki he māmaní ko ʻení, ʻa ia ko hono tuʻungavaʻé; pea naʻá na fakahā tonu mai pē ʻokú na moʻui, ko e tangata kinaua, peá na fakahā mahino mai ʻa hona nāunaú. Kuo fakamafao mai hona toʻukupú ke fakaʻosi ʻa ʻena ngāué–ʻa e ngāue ʻa e ʻOtuá kae ʻikai ko e ngāue ʻa e tangatá … Ko ʻeku fakamoʻoni ʻeni kiate kimoutolu ʻe hoku ngaahi tokoua mo e tuofāfine, pea ʻoku ou fakamoʻoniʻi ia ʻi he huafa ʻo e ʻEiki ko Sīsū Kalaisí.31

Ngaahi Fokotu’u ki he Akó

  • Ko e hā hono ʻuhinga ʻoku moʻui taʻengata ai ʻa hono ʻiloʻi ʻo ʻetau Tamai ʻi Hēvaní pea mo Sīsū Kalaisí? ʻOku kaunga fēfē ʻetau maʻu ha mahino kau kiate kinauá ki he anga hotau vā mo kinauá?

  • Ko e hā hono ʻuhinga ʻoku mahuʻinga ai ke tau ʻiloʻi ko ʻetau Tamai Hēvaní ko ha tokotaha taʻengata ia pea ʻokú ne maʻu ʻa e sino nāunauʻia mo toetuʻu ʻo e kakanó mo e huí?

  • ʻOku tāpuekina fēfē kitautolu ʻi heʻetau ʻiloʻi ko ia ko e Tamai Hēvaní ʻa e Tamai ʻo hotau ngaahi laumālié?

  • Ko e hā hono ʻuhinga ʻo e fakamatala ko ʻeni ʻoku pehē, “ko e Tupuʻangá naʻe Fai Fokotuʻutuʻú”?

  • Ko e hā ha ngaahi founga ʻoku matuʻaki makehe ai ʻa Sīsū Kalaisi ʻi he ngaahi fānau fakalaumālie ʻa e Tamai Hēvaní? Ko e hā naʻe malava ke fai ʻe he Fakamoʻuí koeʻuhí ko hono ʻaloʻi mai ia ʻi he māmaní ko e ʻAlo pē Taha ʻo e Tamaí naʻe Fakatupu ʻi he kakanó?

  • Ko e hā ha founga ʻoku taha ai ʻa e Tamai Hēvaní mo Sīsū Kalaisi? Te tau lava fēfē ke taha mo e Tamaí pea mo e ʻAló? (Vakai foki, Sione 17:22–24.)

  • Ko e hā hono ʻuhinga ʻoku fakatou ui ai ʻa e Tamaí pea mo e ʻAló ko e Tupuʻangá? (Vakai foki, Mōsese 1:32–33.)

  • ʻOku tau hoko fēfē ko ha ngaahi foha mo ha ngaahi ʻofefine ʻo Kalaisí? (Vakai foki, Mōsaia 5:5–8.) Ko e hā ha meʻa te tau lava ʻo fai ke tau “tali mo talangofua ai ki he Ongoongoleleí ʻi heʻetau hoko ko ia ko ha ngaahi foha mo ha ngaahi ʻofefine ʻo Kalaisí”? (Vakai foki, 1 Sione 2:3; 1 Sione 4:7–8.)

  • Ko e hā nai hono ʻuhinga ʻoku folofola ʻaki ai ʻe Sīsū Kalaisi ʻa e ngaahi folofola ʻa e Tamaí ʻo hangē pē ko e Tamaí Ia? Ko e hā e meʻa ʻoku tala mai heni ʻo kau ki he anga ʻo e fetuʻutaki ʻa e Tamaí pea mo e ʻAló?

Ngaahi Ma’u’anga Fakamatalá

  1. Gospel Doctrine, 5th ed. (1939), 5.

  2. In Brian H. Stuy, comp., Collected Discourses Delivered by President Wilford Woodruff, His Two Counselors, the Twelve Apostles, and Others, 5 vols. (1987–92), 2:354.

  3. In Conference Report, Apr. 1916, 4.

  4. Gospel Doctrine, 100.

  5. Gospel Doctrine, 64.

  6. Gospel Doctrine, 55–56.

  7. “The Father and the Son: A Doctrinal Exposition by the First Presidency and the Twelve,” Improvement Era, Aug. 1916, 934.

  8. Gospel Doctrine, 57–58.

  9. Gospel Doctrine, 53.

  10. Gospel Doctrine, 80.

  11. “The Father and the Son,” 934.

  12. Gospel Doctrine, 62.

  13. Gospel Doctrine, 56.

  14. Gospel Doctrine, 70.

  15. Gospel Doctrine, 69.

  16. “The Father and the Son,” 941–42.

  17. Gospel Doctrine, 4–5.

  18. “The Father and the Son,” 935.

  19. Gospel Doctrine, 64.

  20. Gospel Doctrine, 28.

  21. Gospel Doctrine, 68.

  22. In Collected Discourses, 4:66.

  23. “The Father and the Son,” 934.

  24. “The Father and the Son,” 935.

  25. “The Father and the Son,” 936–39.

  26. Gospel Doctrine, 138.

  27. Gospel Doctrine, 90–91.

  28. Gospel Doctrine, 262.

  29. Gospel Doctrine, 3.

  30. “The Father and the Son,” 939–40.

  31. Gospel Doctrine, 505–6.

ʻĪmisi
stained-glass window

ʻOku fakamatalaʻi mai ʻe he matapā sioʻata ko ʻeni naʻe tā fakalanulanu he 1913 moʻó e falelotu ʻo e Uooti ʻĀtama ʻi Losi ʻEnisilesi ʻi Kalefōniá, ʻa e hā ʻa e ʻOtua ko e Tamaí mo Hono ʻAlo ko Sīsū Kalaisí kia Siosefa Sāmitá.