Akonaki ʻa e Kau Palesitení
Vahe 4: Ko e Mālohi (Influence) ʻo e Ngaahi Faʻeé


Vahe 4

Ko e Mālohi (Influence) ʻo e Ngaahi Faʻeé

Ko e ngaahi faʻē ʻoku ʻi honau lotó ʻa e ongoongoleleí te nau taki ʻenau fānaú ʻi he ngaahi hala ʻo e māʻoniʻoní mo e moʻoní.

Mei he Mo’ui ‘a Siosefa F. Sāmita

Ne maʻu ʻe Palesiteni Siosefa F. Sāmita ʻa e faʻahinga fakalāngilangi maʻolunga taha ki he ngaahi faʻeé. Naʻe hoko tonu pē ʻene faʻeé ko e sīpinga ia ʻo e tuí ki ai pea ne ne fakapapauʻi ia. ʻI heʻene fakamatalaʻi hono mālohi fakaʻeiʻeikí, ne ne pehē ai: “ ʻOku ou kei lava pē ʻo manatuʻi ʻeku faʻeé ʻi he ngaahi ʻaho ʻi Nāvuú [1839–46]. ʻOku ou manatuʻi haʻaku mamata ki hono ʻoatu fakavave ia mo siʻene fānau faingataʻaʻiá ki ha vaka lafalafa mo e fanga kiʻi meʻa pē koē naʻe lava ke ne toʻo mei honau falé ʻi he kamata ko ia hono pomu e kolo ko Nāvuú ʻe he kau fakatangá. ʻOku ou manatuʻi e faingataʻaʻia ʻa e Siasí ʻi aí pea ʻi he fononga ki he Ngaahi Nofoʻanga ʻi he Faʻahitaʻu Momokó (Winter Quarters), ʻi he vaitafe Misulí, pea mo e anga ʻo siʻene lotua ʻa siʻene fānaú mo hono fāmilí ʻi he fononga fakaongosiá ni…. ʻOku ou kei lava pē ʻo manatuʻi ʻa e ngaahi faingataʻa ne hoko ʻi heʻemau feinga ke hiki fakataha mo e Nofoʻanga ʻo ʻIsilelí (Camp of Israel), ʻo hiki mai ki he ngaahi teleʻa ʻo e ʻotu moʻungá ni, taʻe ʻi ai ha fanga pulu toho feʻunga ke nau toho ʻa e ngaahi salioté; pea ʻikai foki ʻi ai ha faʻahinga founga ia ne mei lava ke maʻu ai e fangapulu toho ko ia ne fie maʻú, naʻá ne fakaʻioke fakataha ai ʻa e fanga pulu fefiné mo e fanga kiʻi ʻuhikiʻi pulú, haʻi fakataha ha ongo saliote, pea kamata fononga mai ki ʻIutaá ni ʻi he tuʻunga kovi mo paea ko ia, ka ne pehē mai ʻe heʻeku fineʻeikí—’ʻE fakaava ʻe he ʻEikí ʻa e halá;’ ka ʻe anga fēfē ke Ne fakaʻava ʻa e hala ʻoku ʻikai ʻilo ʻe ha tahá….

“ ʻOku mou pehē ʻoku ʻi ai ha ivi ʻo e meʻá ni ki he ʻatamaí? ʻOku mou pehē ʻe toe lava ʻo ngalo ʻiate au e sīpinga ʻa ʻeku faʻeé? He ʻikai; ʻe maʻuiʻui maʻu ai pē ʻa ʻene tuí mo ʻene sīpinga leleí ʻi heʻeku manatú. Ko e hā leva haʻaku fakakaukau! ʻI he heʻaki kotoa ʻo ʻeku mānavá, pea mo e ongo kotoa ʻi heʻeku moʻuí, ʻoku ʻalu hake ia ki he ʻOtuá ʻi he fakafetaʻi kiate Ia ʻi he hoko ʻa ʻeku faʻeé ko ha Tokotaha Māʻoniʻoní, ʻi heʻene hoko ko ha fefine mei he ʻOtuá, ʻo haohaoa mo faivelenga, pea mo ʻene loto ke fekuki mo e maté kae ʻoua naʻá ne lavakiʻi ʻa e falala ne fai kiate iá; ʻa ʻene fie fekuki mo e masiva mo e faingataʻaʻia ʻi he toafá kae kei feinga pē ke ne pukepuke fakataha hono fāmilí ʻo ʻikai nofo ʻi Pāpilone. Ko e faʻahinga laumālie ia naʻá ne nofoʻia ia mo siʻene fānaú. ʻIkai ʻe taʻe taau ʻene fānaú ke maʻu ha faʻe pehē ʻo kapau ne ʻikai ke nau tokanga ki ai mo muimui ʻi heʻene sīpinga leleí? Ko ia ʻoku ou pehē ai ʻofa ke tāpuakiʻi ʻe he ʻOtuá ʻa e ngaahi faʻē ʻo ʻIsilelí.” 1

Ngaahi Akonaki ‘a Siosefa F. Sāmita

ʻOku tolonga ʻa e mālohi (influence) ʻo e faʻeé mei he toʻu tangata ki he toʻu tangata.

Hono ʻikai ke u saiʻia mo fakamahuʻingaʻi ʻa e tuʻunga fakafaʻē moʻoní! ʻOku ʻikai ha faʻahinga meʻa ia ʻe toe maʻulalo ange ʻi he puleʻanga fakasilesitialé ʻe laka hake ʻi heʻeku ʻofa taʻe tūkua ʻi he laumālie fakaʻofoʻofa, moʻoni, mo fakaʻeiʻeiki ne ne fanauʻi aú—ʻa ia ko ʻeku faʻeé tonu pē ia! He toki taha lelei moʻoni ia! Ko ha taha moʻoni! Naʻe haohaoa! Ko ha Tokotaha Māʻoniʻoni moʻoni ia! Ko ha faleʻalo fefine ia ʻo e ʻOtuá! ʻOku ou moʻua ai kiate ia ʻi heʻeku moʻuí pea pehē ki heʻeku lavameʻa ʻi he moʻuí, fakataha mo e angalelei mo e ʻaloʻofa ʻa e ʻOtuá!2

ʻOku hoko ko ha fono ke hoko ʻa e ngaahi faʻē ʻi Saioné, ʻa e ngaahi faʻē ʻo ʻIsilelí, ko e kau fefine lelei taha ke moʻui ʻi māmani, ko e lelei taha ʻe lava ke maʻu ʻi ha feituʻu…. ʻOku hangē ʻa e mālohi lelei ʻo ha faʻē ki heʻene fānaú ko ha meʻa fakatupu kuo lilingi ki ha fua mahoaʻa, ʻa ia te ne fakatupu ʻa e takaongá kotoa; pea fakatatau mo e mafola ʻo hono mālohí, ʻo ʻikai fakangatangata pē ki heʻene fānaú, ka kia kinautolu ʻoku feohi mo ʻene fānaú, ʻoku ongoʻi, pea ko hono olá pē ko e lelei.

Pea, ʻe ngaahi tuofāfine, ʻoku ʻikai ke mou lavelaveʻiloa ʻe kimoutolu e lahi homou mālohí. Ko e faʻē ko ē ʻoku ola lelei ʻene ohi hake ha kiʻi tamasiʻi lelei, pe kiʻi taʻahiné, ke ne faʻifaʻitaki ʻene sīpinga leleí pea mo muimui ʻi heʻene ngaahi fakakaukaú ʻi he moʻui ní kotoa, ʻokú ne lulu ʻa e tenga ʻo e angamaʻá, lāngilangí mo e ngeiá pea mo e angatonú ʻi honau lotó pea ʻe ongoʻi ia ʻi heʻenau ngaahi ngāue kotoa he moʻuí; pea ko e fē pē ha feituʻu ʻa ʻalu ai ʻa e kiʻi tamasiʻí pe ko e kiʻi taʻahiné, ʻi haʻane hoko ko ha tangata pe fefine, pea ʻi ha faʻahinga sōsaieti pē te nau feohi ai, ʻe ongoʻi ai ʻa e ola ʻo e mālohi lelei ʻo e sīpinga ʻa ʻenau faʻeé; pea he ʻikai pē ke toe mole ia, koeʻuhí he ʻe hoko atu ia meia kinautolu ki heʻenau fānaú pea mei he toʻu tangata ki he toʻu tangata. Kae tautautefito he ʻoku tau fakaʻānaua ki he meʻa ko ʻení ʻi he Ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisi.3

ʻI heʻeku kei siʻi haké … Naʻe hīnoiʻi au ke u tui ki hono fakalangi ʻo e misiona ʻo Sīsū Kalaisí. Naʻe akoʻi au ʻe heʻeku fineʻeikí, ko ha tokotaha māʻoniʻoni foki ia — ko Sīsū Kalaisí ko e ʻAlo ia ʻo e ʻOtuá; pea ʻoku ʻikai ko ha toe taha kehe ia ka ko e ʻAlo pē Taha ne Fakatupu ʻo e ʻOtuá ʻi he kakanó, pea ʻi heʻene peheé ʻoku ʻikai mo ha toe taha kehe ka ko e ʻOtua pē ko e Tamai taʻengatá ʻa ʻene Tamaí pea mo e tupuʻanga ʻo ʻene moʻui ʻi māmaní. Naʻe akoʻi ia kiate au ʻe heʻeku tangataʻeikí, pea mei he Palōfita ko Siosefa Sāmitá, ʻo fakafou mai ʻi heʻeku fineʻeikí ʻa ia naʻá ne pukenimā ʻa e ongoongoleleí, tuʻunga ʻi heʻene tui ki he fakamoʻoni ʻo Siosefa Sāmitá, mo ʻene tui ki he lāngilangí, ngeia mo e faitotonu ʻa e husepānití; pea kuó u pīkitai ai ʻi he ngaahi ʻaho ʻo ʻeku kei siʻí kotoa pea mo hoku ngaahi taʻu kotoa ʻi māmaní ki he tui ko iá; naʻe ʻikai moʻoni pē ke teitei toe ʻi ai ha veiveiua ʻi heʻeku fakakaukaú, ʻo aʻu ai pē ki he taimi ʻo ʻeku kei siʻí.4

ʻOku hilifaki ha fatongia lahi ki he ngaahi faʻē ʻi ʻIsilelí.

ʻOku toka ʻa e tuʻunga fakafaʻeé ʻi he fakavaʻe ʻo e fiefia ʻi he ʻapí, pea mo e tuʻumālie ʻi he puleʻangá. Kuo ʻosi tuku ʻe he ʻOtuá ki he tangatá mo e fefiné ha ngaahi ngafa toputapu fekauʻaki mo e tuʻunga fakafaʻeé.5

Te u pehē ko e ngaahi faʻē lelei taha ʻi māmaní ʻoku totonu ke maʻu ia, pea mo toutou maʻu maʻu pē, ʻi he lotolotonga ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní. Te u pehē ko e ngaahi uaifi lelei taha ʻi māmaní ʻoku maʻu ia ʻi he lotolotonga ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní. ʻOku ʻikai ke u ʻilo ʻe au mo ha toe kakai fefine ʻi māmani ʻoku nau maʻu ha faʻahinga mahino tatau ki he tuʻunga fakauaifí mo e tuʻunga fakafaʻeé ʻo hangē ko ia ʻoku maʻu ʻe he Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní. Ko ʻe-tau feohí ʻoku ʻikai fakataumuʻa taha pē ia ki he moʻuí ni pē…. He ʻoku tau moʻui ʻi taimi pea mo ʻitāniti. ʻOku tau faʻu ha faʻahinga feohi mo ha vā fetuʻutaki ki he moʻuí ni pea mo ʻitāniti kotoa. Kuo hoko ʻetau ngaahi feʻofaʻakí pea mo hotau ngaahi lotó ʻo taau pea mo mateuteu ke ne matuʻuaki ʻa e moʻui fakatuʻasinó pe fakamatelié, pea mo ʻitāniti kotoa.6

Te tau tupulaki mo langa ʻa Saione ʻi he funga māmaní; he ko hotau misioná ia, pea mo e ngāue ʻa hoʻomou ngaahi faʻeé mo ʻenau fānau fefine ʻo Saioné—ʻa e ngaahi faʻē he lolotonga ní, pea ʻamui angé ʻe hoko ʻa e fānau fefiné, ko e ngaahi faʻē ia ʻi ʻIsilelí. ʻOku ʻiate kimoutolu ha faotngia lahi. ʻOku fakafalala kia kimoutolu hono fakahinohino mo hono tataki ʻo e ngaahi fakakaukau mo e ngaahi ʻilo ʻi he loto ʻo hoʻomou fānaú, he ʻoku nau kai mo inu ʻi he mālohi ʻo ʻenau ngaahi faʻeé, pea ʻoku hoko ai ʻa e mālohi ʻo e ngaahi faʻeé ki he fānaú ko e manatu tuʻuloa taha ia ʻe lava ke fokotuʻu. ʻOku ikai ha meʻa ia tuʻuloa mo taʻe ʻauha ʻo hangē ko e mālohi ʻo e faʻeé; ʻo kapau ʻoku lelei mo ne maʻu ʻa e laumālie ʻo e Ongoongoleleí ʻi hono lotó, mo ne ohi hake ʻene fānaú ʻi he hala ʻoku tonu ke nau fou aí.7

ʻE lava ʻe heʻetau ngaahi faʻeé, pea mo e ngaahi faʻē ʻa ʻetau fānaú, ʻa ē ʻoku fakafonu honau lotó ʻehe ngaahi kole tāumaʻu ki he tuʻumālie ʻa ʻenau fānaú, hili hono foaki kia kinautolu ʻa e meʻafoaki ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní, ʻi he hilifaki ʻo e nimá, ʻo vakavakaiʻi e ngaahi loki fufū ʻo honau lotó mo punou ʻi he ʻao ʻo e ʻOtuá ʻo fakataufolofola kiate ia ʻi ha founga ʻoku ʻikai ha toe faʻē ia he māmani te ne lava ʻo fai, ʻo kapau te nau tauhi ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni kuo nau pukenimaá pea mo moʻui taau mo honau ngaahifaingamālié. ʻI he mālohi ko ia te nau maʻu ki he loto ʻo ʻenau fānaú, te nau lava ai ke taki atu kinautolu ʻi he hala ʻo e anga-tonú mo e moʻoní, pea mo ohi hake kinautolu ʻi he akonaki mo e fakapoto ʻa e ʻEikí, ʻi he ʻofa ki he moʻoní, ʻi he talangofua ki heʻene ngaahi fekaú, pea ʻi ha founga ko ē ʻoku ʻikai lava ʻe ha taha ka ʻoku nau masiva ʻi he ngaahi faingamālié ni, ʻi he ngaahi tāpuakí mo e ngaahi ʻenitaumení, he ʻoku faingofua pē ke foaki ia ki he ngaahi faʻē ʻi ʻIsilelí.8

He ʻikai lava ke toe ʻi ai ha faʻahinga fiefia ia ʻe kehe mo mavahe mei he ʻapí, pea ko e ngāue kotoa pē ʻoku fai ke fakamāʻoniʻoniʻi mo fakatolonga ai hono mālohí, ʻoku langaki moʻui ia kia kinautolu ʻoku nau fāifeinga mo feilaulau ke fokotuʻú. ʻOku faʻa fekumi ʻa e tangatá mo e fefiné ke nau fetongi ʻaki ha faʻahinga moʻui kehe ʻa e moʻui ko ia ʻo e ʻapí; ʻoku nau ʻai pē ʻe kinautolu ke nau tui ʻoku ʻuhinga ʻa e ʻapí ke fai ʻaki ha taʻotaʻofi; pea ko e tauʻatāina māʻolunga tahá ʻa e faingamālie kakato ke te fai pē hoto lotó. ʻOku ʻikai maʻu ha fiefia ia taʻe ʻi ai ha ngāue, pea ʻoku ʻikai ha ngāue ia ʻe mahuʻinga ange ʻi he ngāue ʻokú ne liliu ʻa e ʻapí ke hoko ko ha akoʻanga fakalangí, pea mo ia ʻokú ne tuʻuaki mo fakatolonga ʻa e moʻui fakafāmilí.

… Ko e ngaahi fetuʻutaki mālohi taha ʻo e tupu kei siʻí ʻa ē ʻoku fekauʻaki mo e ʻapí, pea ko e manatu fakaʻofoʻofa taha ʻo ʻete motuʻá, ʻa ʻete fakakaukau ko ia ki heʻete ngaahi feohi ʻi he toʻutupú pea mo hono ngaahi ʻātakai fiefiá.9

ʻOku meimei hoko ʻa e faʻeé ia ʻi ʻapi, ko e tokotaha fai fakatonutonu ia ʻi he kamata hake ʻo e moʻui kei siʻí, pea ʻoku fakafuofua ʻi hono mālohí mo ʻene fakatonutonú ha konga lahi ʻo e meʻa ʻe lava ke fai ʻe heʻene fānaú ʻi hono puleʻi ʻo e Siasí pea mo e puleʻangá, ʻo ka nau ka aʻu ʻo fatutangata mo fatufefine.10

ʻOku ou fakaʻamu fakamātoato ke maluʻi mo tokangaʻi moʻoni ʻe he ngaahi faʻē ʻi ʻIsilelí ʻa e moʻui ʻa ʻenau fānau fefiné mo ʻenau fānau tangatá. Ne u mei fakahoko ʻo kapau ne u maʻu ʻa e mālohi ke fakafaingofuaʻi ʻa e ngaahi faʻē kotoa pē ke nau maʻu ʻa e fiefia pea mo e fiemālie taʻe malava ke fakamatalaʻi ko ia ʻo hono ohi hake ʻenau fānau tangatá mo ʻenau fānau fefiné ke ʻoua naʻa maʻu ʻe he tangatá mo e angahalá ha mālohi kia kinautolu.11

ʻOku ofiofi e ʻofa ʻa e faʻē moʻoní ki he ʻofa ʻa e ʻOtuá.

ʻOku ʻikai ha ʻofa ia ʻi māmani kotoa ʻe tatau mo e ʻofa ʻa ha faʻē moʻoni… . Kuo tā-tuʻolahi haʻaku fakakaukau, pe ʻe anga fēfē ke lahi ange e ʻofa ʻa e Tamaí ʻi heʻene fānaú, ʻi he ʻofa ʻa ʻeku faʻeé ki siʻene fānaú? Kiate au, ko e moʻuí ia; ko e ivi mālohi; naʻe hoko ia ko ha fakalotolahi; ko e ʻofa ia naʻá ne fakatupu ʻa e ʻofá pe ko ʻeku saiʻia ʻiate aú. Naʻá ku ʻiloʻi naʻe ʻofa ʻiate au ʻaki hono lotó kotoa. Naʻe ʻofa ʻi siʻene fānaú ʻaki siʻene moʻuí kotoa. Naʻe siʻi pupuhaʻia mo ngāue pea mo feilaulauʻi ia ʻi he ʻaho mo e pō, koeʻuhí ko e fanga kihiʻi fakafiemālie mo e tāpuaki fakaemāmani ne ne lava ke foaki, mei he fua ʻo ʻene ngāué, ki siʻene fānaú. Naʻe ʻikai ke ʻi ai haʻane feilaulau—ʻa hono taimí, pe ko ʻene fiemālié mo ʻene nongá, pe ngaahi faingamālie ke mālōlō aí—ne ne toe fakakaukauʻi ʻi ha faʻahinga taimi, ʻi hono fakafehoanaki atu ai ki hono fatongia pea mo ʻene ʻofa ki siʻene fānaú.

ʻI he hoko hoku taʻu hongofulu mā nimá, pea ui au ke u folau ki ha fonua muli ke malangaʻi ʻa e ongoongoleleí—pe ke ako hono foungá, mou ako tonu pē ai ʻe aú—ko e fakamaʻunga mālohi taha ne fokotuʻu ʻi heʻeku moʻuí, pea ko ia ne tokoni ke tuʻu maʻu mo taʻe ueʻia ai ʻeku taumuʻá pea mo hoku lotó, ʻo ne fakanonga mo fakatonutonu aú, ko e ʻofa ko ia naʻá ku ʻiloʻi naʻá ne maʻu kiate au ne ne fanauʻi mai ki māmaní.

Naʻá ku kei tamasiʻi siʻi pē, ʻikai matuʻotuʻa ʻi he fakakaukaú, ʻikai maʻu ha ako lelei, kuo lī atu ki he lotolotonga ʻo e ngaahi fakatauele mo e ngaahi ʻahiʻahi lahi taha ʻe malava ʻe ha kihiʻi tamasiʻi pe tangata ke matuʻuaki—neongo ia, ko e taimi ne fakaʻau ai ke mālohi fau ai ʻa e ngaahi fakatauele mo e ngaahi ʻahiʻahí ni kiate aú, ko e fuofua fakakaukau pē ʻeni ne ake ʻi heʻeku moʻuí: Manatuʻi e ʻofa ʻa hoʻo faʻeé. Manatuʻi siʻene touʻanga maʻaú. Manatuʻi siʻene fie feilaulauʻi ʻa ʻene moʻuí koeʻuhí ke ke lelei aí. Manatuʻi ʻa e meʻa ne ne akoʻi koe ki ai ʻi hoʻo kei siʻí…. Naʻe hoko ʻeku ongoʻi siʻeku faʻeé ko haku maluʻi, ko ha ʻā vahevahe ʻiate au mo e ʻahiʻahí, koeʻuhí ka u lava ʻo sītuʻa mei he ʻahiʻahí mo e angahalá ʻi he tokoni ʻa e ʻEikí pea mo e ʻofa ne tupu ʻi heʻeku moʻuí, ki siʻeku faʻē ko ia ne u ʻiloʻi ne ʻofa lahi ange kiate au ʻi ha toe taha kehe ʻi he māmaní, pea lahi ange ʻi ha faʻahinga ʻofa ʻa ha taha moʻui he māmaní kiate au.

… Ko e faʻē moʻoní, ʻa e faʻē ʻoku manavahē ki he ʻOtuá pea mo ʻi heʻene moʻuí ʻa e ʻofa ki he moʻoní, he ʻikai ke teitei toitoi mei he faingataʻá pe koví kae liʻaki siʻene tamá ke fehangahangai mo ia. Kae hangē ko e fakaenatula ke puna ki ʻolunga ʻa e kalofiamá, pea mo fakaenatula pē ke mānava ʻaki ʻa e mānava ʻo e moʻuí, ka ʻi ai ha faingataʻa ʻoku tuʻunuku mai ki ha kiʻi tamasiʻi, ʻe tuʻu ia ʻi he vahaʻa ʻo ʻene tamá mo e faingataʻá; te ne maluʻi ʻene tamá ki he taupotu tahá. ʻE maʻamaʻa pē siʻene moʻuí; ʻi heʻene fakafehoanaki ia mo e moʻui ʻa siʻene tamá. Ko e ʻofa ia ʻa e tuʻunga fakafaʻē moʻoní ki siʻene fānaú….

Kuó u ako ke u fakamahuʻinga lahi fau e ʻofa ʻa e faʻeé. Kuó u faʻa pehē, pea teu toe leaʻaki pē ia, ko e ʻofa ʻa e faʻē moʻoní ʻoku ofiofi ange ia ki he ʻofa ʻa e ʻOtuá ʻi ha toe faʻahinga ʻofa pē.12

Mahalo ko e sīpinga haohaoa taha ʻi he founga ʻo e fakamoʻuí ko e faʻē ko ia ʻoku toʻo atu ʻe heʻene ʻofa ongongofua mo maʻongoʻongá ha mamahi ʻo ha tautea ne tonupā ke fai pe ʻikai. ʻA e anga hono fakamoʻui ʻe heʻene ʻofá ʻa e kafo kotoa peé! ʻA e vave hono fakanonga mo fakafiemālieʻi ʻe heʻene fekita ki he fānaú! Ko e sīpinga ʻo ʻene moʻuí ko e poto ia ʻoku akoʻi ʻe he ʻofá. 13

ʻOku ʻikai ha meʻa ia ʻiate au mo e langí te ne lava ke totongi huhuʻi haʻaku fai ha meʻa ʻo ne fakamamahiʻi pe fakalotolaveaʻi ʻeku faʻeé. Ko e hā hono ʻuhingá? Koeʻuhí he naʻe ʻofa ʻiate au, ne mei fiemālie pē ia ke toutou foaki ʻene moʻuí koeʻuhí ko au, ʻo kapau ne lava ke ne fai ia, koeʻuhí pē ke fakahaofi au. Ko e hā ai te u fakalotomamahiʻi siʻeku faʻeé, ko e hā te u ʻai ai ke loto taʻe fiemālié? Ko e hā te u fou ai ʻi ha hala ʻoku fehangahangai mo ʻene moʻuí pea mo ʻene ngaahi akonaki kiate aú, he ne ne ʻosi akoʻi au ʻi he lāngilangí, mo e angamaʻá, mo e moʻoní, mo e ngeia ʻi he puleʻanga ʻo e ʻOtuá, pea naʻe ʻikai ke ngata pē ʻi heʻene akoʻi au ʻaki ʻa e ngaahi tefitoʻi fakakaukaú ka ʻi he sīpinga foki.14

He ʻikai ke u lava ʻo fakamatalaʻi ʻa e fiefia ʻoku ou maʻu ʻi heʻeku fakakaukau ko ia te u toe feʻiloaki mo ʻeku tangataʻeikí, pea mo ʻeku faʻē mahuʻinga, naʻá ne fanauʻi au ʻi he lotolotonga ʻo e fakatangá mo e masivá, ʻa ē naʻá ne fua au ʻi hono umá pea faʻa kātaki, ʻūkuma, angalelei mo fai moʻoni ʻi he lolotonga ʻo hoku ngaahi mōmēniti ne u taʻe malava ai ha meʻa ʻi he māmaní. Ko e fakakaukau ko ia ki haʻama feʻiloakí, ko hai te ne lava ʻo faʻa fakamatalaʻi e fiefiá? 15

ʻOfa ke tāpuakiʻi ʻe he ʻOtuá ʻa e ngaahi faʻē ʻi Saioné.

ʻOfa ke tāpuakiʻi ʻe he ʻOtuá ʻa e ngaahi faʻē ʻi Saioné, kae ʻumaʻā ʻa e ngaahi foha mo e ngaahi ʻofefine ʻo ʻIsilelí, pea maluʻi siʻetau fānaú mei he ngaahi ʻalunga ʻo e māmaní, mei he maumau fonó mo e ʻahiʻahi te ne taki kinautolu ke nau heé. ʻOfa ke toka ʻi he fale kotoa ʻo e tuí ʻa e mālohi ʻo e ʻOtuá.16

Kuó u vakai ki he ngaahi faʻē ko ʻeni ʻi ʻIsilelí, ʻa ia kuo ʻosi fakakoloaʻi ʻaki ʻa e meʻafoaki ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní, ʻa kinautolu kuo ʻosi fanauʻi foʻoú, … ko e ngaahi ʻofefine ʻo ʻIsileli kuo ʻosi fanauʻi ʻi he vaí pea mo e Laumālié, kuo ʻosi fakakoloaʻi kinautolu ʻaki ʻa e meʻa foaki ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní, ʻi he hilifaki ʻo e nima ʻo kinautolu kuo nau maʻu ʻa e mafai ke foaki ʻa e mālohi pea mo e meʻafoaki ko iá ki he ngaahi ʻofefine ʻo Saioné, pea pehē foki ki he ngaahi foha ʻo Saioné. ʻOku ou tui ʻoku maʻu ʻe he faʻē kotoa ʻa e totonu ke … ʻiloʻi ʻa e meʻa ke fai ʻi hono fāmilí pea mo e feituʻu ʻokú ne tokangaʻí, ki heʻene fānaú, pea ʻi heʻenau fakahinohinó mo ʻenau tatakí; pea ko e faʻeé, ʻa e faʻē kotoa ʻokú ne maʻu ʻa e laumālie ko ia ʻoku ʻi ai ʻa e meʻafoaki ʻo e fakahaá, ʻa e meʻa-foaki ʻo e tataki fakalaumālié pea mo e meʻafoaki ʻo e potó, ʻa ia ko e laumālie ia ʻo e kikité, ko e laumālie ʻo e ʻiloʻiló, ko ha meʻafoaki ia ʻa e ʻOtuá kia kinautolu, ke nau puleʻi ʻaki honau fāmilí pea mo tataki ʻenau fānaú ʻi he hala ʻo e angatonú mo e moʻoní.17

ʻOku ou ongoʻi ke u tāpuakiʻi kimoutolu, siʻi ngaahi faʻē mo e ngaahi tuofāfine, ʻaki hoku lotó kotoa pea mo e mālohi mo e totonu kotoa ʻoku ou maʻu ʻi he lakanga fakataulaʻeiki ʻa ia ʻoku fakatatau mo e ʻAlo ʻo e ʻOtuá…. ʻOku ou maʻu ʻa e totonu mo e mafai ʻi he lakanga fakataulaʻeikí ke tāpuakiʻi ʻa ʻIsileli, kae tautauteftito ʻa kinautolu ʻoku fai velengá; pea ʻoku ongoʻi ʻe hoku lotó ke u lea ʻaki ʻoku ou tāpuakiʻi kimoutolu.18

Ngaahi Fokotu’u ki he Akó

  • Ko e hā ʻoku ongo kiate koe ʻi he fakamatala ʻa Palesiteni Sāmita fekauʻaki mo ʻene faʻeé? Ko e hā ha ngaahi natula ʻo e angatonú kuó ke fakatokangaʻi ʻoku hāsino mei ha ngaahi faʻē ʻokú ke ʻiloʻi?

  • Ko e hā ʻoku toka ai ʻi he tuʻunga fakafaʻeé “ ʻa e fakavaʻe ʻo e fiefia ʻi he ʻapí, pea mo e tuʻumālie ʻi he puleʻangá”? Ko e hā ʻa e ngaahi “tufakanga toputapu” ʻo e kakai tangatá mo e kakai fefiné ʻi heʻene “felāveʻi mo e tuʻunga fakafaʻeé”?

  • ʻOku tokoniʻi fēfeeʻi ʻe he mahino ʻoku tau maʻu ki he fāmili taʻengatá, ʻa ʻetau tōʻongá mo e anga ʻetau fakakaukau ki heʻetau ngaahi faʻeé pea mo e tuʻunga fakafaʻeé?

  • ʻE founga fēfē hano tokoniʻi ʻe ha faʻē ʻa e fakakaukau mo e loto ʻo ʻene fānaú ki he angatonú? Kuo tāpuekina fēfē koe ʻe ha mālohi ʻo ha faʻē ʻi Saione?

  • Ko e hā ha ngaahi faingataʻa ʻoku fehangahangai mo e mātuʻá he ʻahó ni ʻi hono ohi hake ʻo e fānaú “ke ʻofa ki he moʻoní, mo talangofua ki he ngaahi fekau [ʻa e ʻOtuá]”? ʻE fēfē ha fakaleleiʻi ʻe he mātuʻá ʻa e ngaahi faingataʻa ko ʻení?

  • Ko e hā ha ngaahi tāpuaki fakalaumālie ʻoku pehē ʻe Palesiteni Sāmita ko e totonu ia ʻa e ngaahi faʻē kuo nau maʻuʻa e meʻa-foaki ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní? ʻE founga fēfē hano fakaʻaongaʻi ʻe he ngaahi faʻeé ʻa e ngaahi meʻafoaki ko ʻení ke tokoniʻi ai ʻe-nau fānaú ke nau ʻaʻeva ʻi he ngaahi hala ʻo e angatonú?

  • ʻE anga fēfē haʻane hoko e ʻofa mo e ngaahi akonaki ʻa ha faʻē ko ha “maluʻi, mo ha ʻā vahevahe ʻi [hotau] vahaʻa mo e ʻahiʻahí”?

Ngaahi Ma’u’anga Fakamatalá

  1. Deseret News: Semi-Weekly, 5 Jan. 1892, 3; paragraphing added.

  2. Life of Joseph F. Smith, comp. Joseph Fielding Smith (1938), 452.

  3. Deseret News: Semi-Weekly, 5 Jan. 1892, 3.

  4. Gospel Doctrine, 5th ed. (1939), 494.

  5. Gospel Doctrine, 288.

  6. “General Conference of the Relief Society,” Relief Society Magazine, June 1917, 316.

  7. Deseret News: Semi-Weekly, 5 Jan. 1892, 3.

  8. In Conference Report, Apr. 1912, 7.

  9. Gospel Doctrine, 300–301.

  10. Gospel Doctrine, 290.

  11. ”General Conference of the Relief Society,” 316–17.

  12. Gospel Doctrine, 314–15.

  13. Gospel Doctrine, 264.

  14. Gospel Doctrine, 463.

  15. Gospel Doctrine, 429.

  16. In Conference Report, Apr. 1907, 118.

  17. Address at the home of A. W. McCune, 14 Nov. 1913, Historical Department Archives, The Church of Jesus Christ of Latter-day Saints.

  18. “General Conference of the Relief Society,” 320.

ʻĪmisi
Mary Fielding Smith

Ko e fakamatala ‘eni ‘a Palesiteni Siosefa F. Sāmita fekau’aki mo ‘ene fa’ē ko Mele Filitingi Sāmita, “Ko ‘eku fa’eé ko ha Tokotaha Mā’on’oni, … ko ha fefine ia’o e ‘Otuá, ‘o haohaoa mo faivelenga” (Deseret News: Semi-Weekly, 5 Jan. 1892, 3).