Akonaki ʻa e Kau Palesitení
Vahe 11: ʻOku Huhuʻi ʻe Sīsū Kalaisi ʻa e Tokotaha Fakatomalá mei he Mate Fakalaumālié


Vahe 11

ʻOku Huhuʻi ʻe Sīsū Kalaisi ʻa e Tokotaha Fakatomalá mei he Mate Fakalaumālié

ʻOku huhuʻi ʻe he Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí ʻa kinautolu ʻoku loto fakatomala moʻoni pea mo faivelengá mei he mate fakalaumālié.

Mei he Moʻui ʻa Siosefa F. Sāmitá

Ne tohi ʻe Siosefa F. Sāmita ʻi he lolotonga ʻo ʻene kei ngāue fakafaifekau ʻi Hauaiʻí, “ ʻOku ou lolotonga kei siʻi mo taʻe poto. Ko ia ʻoku ou fakaʻamu ai ke u loto fakatōkilalo, mo faʻa lotu ʻi he ʻao ʻo e ʻEikí, koeʻuhí ke u lava ʻo taau mo e ngaahi tāpuaki pea mo e ʻofa ʻa e ʻOtuá.” 1 ʻI he fuofua kamata ʻo ʻene ngāue ʻi Hauaiʻí, ne hoko ai ha meʻa fakalaumālie ki he faifekau kei talavoú ni ʻokú ne fakasino mai ʻa e mālohi ke fakamaʻa mo fakafiemālieʻi ha taha ʻe he Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí: Ne ne pehē ʻoku “mafasia lahi fau” ʻi heʻene ngāue fakafaifekaú mo ʻi ha “tuʻunga masiva, pea siʻi ʻene ʻiló mo hono potó.”

“ ʻI he lolotonga ʻo ʻeku ʻi he tuʻunga ko iá ne u misi ai ʻoku fai haʻaku fononga, pea naʻe ongo mamafa kiate au ke u fakavavevave —ʻo fakavavevave ʻaki hoku tūkuingatá, telia naʻá ku tōmui ʻaupito. Ne u fakatovave atu ai ʻi he vave taha ne u lavá, pea ko e meʻa pē ne u fakatokangaʻí ko ha kiʻi haʻinga, ʻa ia ko ha holoholo ʻoku takai ʻi loto ha kiʻi haʻinga vala. Naʻe ʻikai ke u ʻilo ʻe au pe ko e hā naʻe ʻi lotó, ʻi heʻeku fakatovave atu ko ʻení; ka naʻe fāifai ʻo u aʻu mai ki he fuʻu fale fakaʻofoʻofa (mansion), tau pehē pē ke tau ui ia ko ha fuʻu fale lahi. Naʻe ngali fuʻu lahi ʻāfaʻfa, pea mo fuʻu fakaʻofoʻofa ke ngaohi ʻe ha nima, ka naʻe hangē naʻe mahino pē kiate au ko e feituʻu ʻeni ne u fononga ki aí. ʻI heʻeku fakavavevave ʻo ofi atu ki aí, ne u fakatokangaʻi atu ha tohi ʻoku pehē, ʻKaukau.ʻ Ne u tafoki fakavavevave ai ʻo hū ki he fale kaukaú ʻo tafitafi hoku matá. Ne u fakaava hake leva ʻa e kiʻi kofukofu ko ia naʻá ku maʻú, pea naʻe ʻi loto ha kāmeni hinehine mo maʻa, ko ha meʻa ia kuo fuoloa ha ʻikai ke u toe mamata ai…. Naʻá ku tui leva ia. Peá u fakavavevave atu ki ha meʻa naʻe hangē ha fuʻu ava pe ko ha matapā nai. Ne u tukituki pea fakaava mai ʻa e matapaá, pea ko e tokotaha naʻe tuʻu aí ko e Palōfita ko Siosefa Sāmitá. Naʻe matafehuʻi ʻi heʻene vakai mai kia aú, pea ko e fuofua fehuʻi ʻeni naʻá ne fai maí: ʻSiosefa, ʻokú ke tōmui.ʻ Ka naʻá ku loto lahi ʻo pehē ange:

“ ʻʻIo, ka ʻoku ou maʻa—ʻOku ou maʻa!ʻ

“ … Ko e meʻa hā-mai ko iá, ʻa e fakahā mo e fakamoʻoni ko ia ne u maʻu he taimi ko iá ko ia naʻá ne ʻai au ke u aʻusia ʻa e tuʻunga ʻoku ou ʻi aí, ʻo kapau ʻoku ou hoko ko ha faʻahinga meʻa lelei, pe maʻa, pe angatonu ʻi he ʻao ʻo e ʻEikí, ʻo kapau ʻoku ʻi ai ha faʻahinga lelei ʻiate au. Kuó ne tokonia au ʻi he ngaahi ʻahiʻahi pea mo e ngaahi faingataʻa kotoa pē.”2

Ngaahi Akonaki ʻa Siosefa F. Sāmitá

Tuʻunga ʻi he Hinga ʻa ʻĀtamá, kuo hoko mai ai ʻa e mate fakalaumālié ki he māmaní.

ʻOku ou fie lea ʻaki ha meʻa ʻe taha pe ua fekauʻaki mo ha faʻahinga mate kehe ʻe taha, ʻa ia ko ha mate ia ʻoku toe fakamamahi ange ʻi he mate ʻo e sinó. ʻI he taimi ne maʻu ai ʻe ʻĀtama, ko ʻetau ʻuluaki mātuʻá, ʻa e fua ʻo e ʻakau ne tapuí, peá ne maumauʻi e fono ʻa e ʻOtuá, pea moʻulaloa ai kia Sētané, naʻe kapusi fakaʻaufuli ia mei he ʻao ʻo e ʻOtuá… . Ko e fuofua maté ʻeni. Neongo ne kei moʻui, ka kuo ʻosi mate—ʻo mate ia ki he ʻOtuá, ʻo mate ʻi he māmá mo e moʻoní, ʻo mate fakalaumālie; ʻo tuli mei he ʻao ʻo e ʻOtuá; pea tuʻusi ai ʻene fetuʻutaki mo e Tamaí mo e ʻAló. Naʻe kapusi moʻoni ia ki tuʻa mei he ʻao ʻo e ʻOtuá ʻo hangē ko hono kapusi ʻo Sētané pea mo e kakai tokolahi ne muimui aí. Ko e mate fakalaumālié ia.3

ʻOku ou fie fakatō ki hoʻomou fakakaukaú— “ ʻa e tuʻunga ʻo e mate fakalaumālie ʻa [ʻĀtamá].” Ko e hā hono tuʻunga ʻi he taimi ne tuku ai ia ki he Ngoue ko ʻπtení? Naʻe lava ʻo fetuʻutaki mo e Tamaí. Naʻe ʻi hono ʻaó. Naʻe ʻaʻeva pea mo fakataufolofola kiate ia ko e mata ki he mata, ʻo hangē ko ha tangata ʻoku ʻaʻeva mo talanoa mo ha tahá. Ko e tuʻunga ʻeni naʻe ʻi ai ʻa ʻĀtama mo ʻIvi ʻi he taimi ne na ʻi he ngoué aí. Ka ʻi he taimi ne na kai ai ʻa e fua ʻo e ʻakau naʻe taʻofí naʻe kapusi leva kinaua ki tuʻa mo taʻofi fakaʻaufuli mei he ʻao ʻo e ʻOtuá, … “ ʻO ne hoko ai ʻo mate fakalaumālie, ʻa ia ko e ʻuluaki maté ia.” [Vakai, T&F 29:41.] Ne faingataʻa ai kia ʻĀtama ʻi hono tuʻunga ko iá ke ne fakatauʻatāinaʻi ia mei he tuʻunga kuó ne fokotuʻu ia ki aí. Naʻe ʻi he ʻaofinima ia ʻo Sētané…. Naʻe “mate fakalaumālie”—pea kapusi mei he ʻao ʻo e ʻOtuá. Pea kapau naʻe ʻikai ke foaki ange ha founga ke toe hao ai, ne mei hoko ʻene maté, ko ha meʻa taʻe fakangatangata, lauikuonga, pea mo taʻengata, ʻo ʻikai ha toe ʻamanaki lelei ki hano huhuʻi mei ai.4

He ʻikai ke lava ʻo fakahaofi ha taha angahala ia ʻi he puleʻanga ʻo e ʻOtuá.

He ʻikai ke lava ʻo fakafeʻao atu ha taha mo ʻene angahalá ki he ʻao ʻo e ʻOtuá, pea he ʻikai ke lava ʻo maʻu ʻe ha tangata ha fakamolemole ki heʻene angahalá, tuku kehe kapau ʻe toki fakatomala ʻo [tanu hifo] fakataha mo Kalaisi [vakai, Loma 6:4]. He kuo ʻosi tuku ʻe he ʻOtuá ke tau fakafofongaʻi tauʻatāina pē kitautolu, ke fili ki he leleí pe koví, ke ʻaʻeva ʻi he māmá pe ʻi he fakapoʻulí, ʻo fakatatau mo ʻetau filí, pea kuó ne fokotuʻu ia ke pehē koeʻuhí ke tau lava ai ʻo tatau mo ia, he kapau te tau fakamoʻoniʻi ʻoku tau taau mo e moʻui taʻengatá pea mo e nāunau ʻi hono ʻaó, ʻe tuʻunga pē ia he kuo tau ʻosi fakatomala mei heʻetau ngaahi angahalá pea talangofua mo tauhi ʻene ngaahi fekaú.5

He ʻikai lava ʻo fakahaofi ha tangata mo ʻene angahalá ʻi he puleʻanga ʻo e ʻOtuá. Pea he ʻikai ke teitei fakamolemoleʻi ha tangata mo ʻene angahalá ʻe he Fakamaau totonú, tuku kehe pē kapau ʻe toki fakatomala mei heʻene ngaahi angahalá. He ʻikai ke teitei fakatauʻatāinaʻi ha tangata ia mei he mālohi ʻo e [mate fakalaumālié] kae ʻoua kuo toe fanauʻi foʻou ʻo hangē ko ia kuo tuʻutuʻuni ʻe he ʻEiki Fungani Māfimafí.6

Kuo ʻosi foaki ʻe he ʻOtuá ki he tangata kotoa ʻa e tauʻatāina ke filí mo ne foaki mai ha faingamālie ke tau ngāue ai maʻana pe ʻikai, ke fakahoko ʻa ia ʻoku totonú pe ko ia ʻoku halá, pea ʻoku foaki ʻa e faingamālié ni ki he tangata kotoa pē ʻo tatau ai pē pe ko e hā hono faʻahingá, lanu hono kilí, pe ko hono tuʻungá. ʻOku maʻu ʻe he koloaʻiá ʻa e tauʻatāina ko ʻení, ʻoku maʻu ʻe he masivá mo e tauʻatāina ko ʻení, pea ʻoku ʻikai ke ʻi ai ha tangata ia ʻe taʻofi ʻe ha faʻahinga mālohi ʻo e ʻOtuá mei haʻane fakaʻaongaʻi kakato mo tauʻatāina ʻeni. Ko e tauʻatāina ke filí ni ne foaki ia ki he taha kotoa. Ko ha tāpuaki ʻeni kuo foaki ʻe he ʻOtuá ki he māmani ko ʻeni ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá, ʻa ia ʻoku tuʻunga tatau ai ʻa ʻene fānaú kotoa. Ka kuo pau ke ne fie maʻu meia kitautolu ha fakamatala pau ki he anga ʻo ʻetau fakaʻaongaʻi ʻo e tauʻatāina ko ʻeni ke filí, pea hangē ko ia ne fakahā kia Keiní, ʻe toe fai pē ia kia kitautolu; “Kapau te ke fai lelei, ʻikai ʻe maʻu koe? pea ka ʻikai te ke fai lelei, ʻoku ʻi he matapaá ʻa e angahalá” (Sēnesi 4:7)…. Neongo kuo ʻosi foaki ʻe he ʻOtuá ki he tangata kotoa ʻa e tauʻatāina ko ʻeni ke fili ki he leleí pe koví, ʻo tatau ai pē pe ko e hā hono tuʻungá, ka kuo teʻeki ai pea he ʻikai te ne foaki ki he fānau ʻa e tangatá ha fakamolemole ʻo ʻenau ngaahi angahalá kae ʻoua kuo nau talangofua ki he ngaahi fonó. Ko ia ai, ʻoku toka ʻa e māmaní kotoa ʻi he angahala pea kuo fakamalaʻiaʻi, he naʻe hoko mai ki he māmaní ʻa e māmá ka naʻe ʻikai fokotuʻu ʻe he tangatá ia ki he tuʻunga totonu ʻi he ʻao ʻo e ʻEikí.7

ʻOku huhuʻi kitautolu ʻe he Fakalelei ʻa Kalaisí mei he mate fakalaumālié ʻo fou ʻi he fakatomalá mo e talangofuá.

Naʻe ʻosi fokotuʻutuʻu pē ʻe he ʻEikí ʻi he kamataʻangá ke tuku ki he ʻao ʻo e tangatá ʻa e ʻilo ʻo e leleí mo e koví, pea tuku kiate ia ha fekau ke pīkitai ki he leleí kae fehiʻa ki he koví. Ka ʻo kapau he ʻikai te ne lavaʻi ia, te ne foaki ange leva ki ai ʻa e fono ʻo e feilaulaú pea mo ʻomi ha Fakamoʻui kiate ia, ke lava ai ʻo toe fakafoki mai ki he ʻao ʻo e ʻOtuá pea mo ʻofaʻi peá na maʻu fakataha ai ʻa e moʻui taʻengatá. Ko e palani ʻeni ʻo e huhuʻí ne fili mo fokotuʻu ʻe he Māfimafí ki muʻa pea toki tuku ʻa e tangatá ki he māmaní. Ka ʻi he taimi ne hinga ai ʻa e tangatá tuʻunga ʻi hono maumauʻi ʻo e fono ne tuku ki aí, ne foaki ange leva ʻe he ʻEikí ʻa e fono ʻo e feilaulaú, pea mo fakamahino kiate ia, ko hono taumuʻá ke fakamanatu kiate ia ʻo e meʻa maʻongoʻonga ko ia ne ʻamanaki hoko ʻi he vaeuaʻanga mālie ʻo taimí, ʻa ia ʻe ʻomi ai ia mo hono ngaahi hakó ʻe he mālohi ʻo e huhuʻí mo e toetuʻu mei he maté, pea maʻu ʻa e moʻui taʻengatá mo e ʻOtuá ʻi hono puleʻangá.8

Naʻe ʻi ai ha palani ne fokotuʻu ki he huhuʻi ʻo [ʻĀtamá]. Naʻe tuʻutuʻuni ia ʻe he Māfimafí ke ʻoua naʻá ne foua ai ʻa e mate fakaemāmaní kae ʻoua kuo akoʻi ki ai ʻa e founga ke hao ai mei he mate fakalaumālié ʻa ia ne hoko mai ki ai ʻo tuʻunga ʻi he angahalá. Ko ia ne haʻu ai kiate ia ʻa e ʻāngeló ʻo akoʻi ange ki ai ʻa e Ongoongolelei ʻo e fakamoʻuí, pea mo fokotuʻu ki ʻolunga ʻiate ia ʻa Kalaisi, ko e Huhuʻi ʻo e māmaní, ʻa ia ne pau ke hāʻele mai ʻi he vaeuaʻanga mālie ʻo taimí kuó nemaʻu ʻa e mālohi ke ikunaʻi ʻa e maté pea mo huhuʻi ʻa ʻĀtama mo hono hakó mei he hingá, pea mei he ʻaofinima ʻo Sētané… . Ka naʻe pau ke ʻi ai ha taha kehe ia ke ala hifo ʻo tokoniʻi hake. Ha taha pea mo ha mālohi ʻoku māʻolunga ange ʻi he mālohi ne ne maʻú, ke ne ʻomi ia ki tuʻa mei he tuʻunga ne ne fokotuʻu ia ki aí: he naʻe moʻulaloa ia ki a Sētane pea vaivai mo e taʻe toe malava ha meʻa ʻiate ia pē.

Naʻe malangaʻi ai ʻa e Ongoongoleleí kiate ia, pea foaki ai mo ha founga ke hao ai mei he mate fakalaumālié. Ko e founga ke hao aí ne pau ke fou ia ʻi he tui ki he ʻOtuá, fakatomala mei he angahalá, papitaiso ki he fakamolemole ʻo e angahalá, maʻu mo e meʻafoaki ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní ʻi he hilifaki ʻo e ngaahi nimá. Te ne lava ai ʻo maʻu ha ʻilo ki he moʻoní pea mo ha fakamoʻoni kia Sīsū Kalaisi, pea huhuʻi ai mei he mate fakalaumālie ne hoko kiate iá, ʻa ia ko e mate ʻuluakí ia, ʻoku mate kakato mo haohaoa ai, ʻi heʻene fekauʻaki mo e laumālié, neongo ʻoku kei moʻui mo ngaue holo pea mo kei hoko pē ko e tangata moʻui, ʻo hangē ko ia ne ʻi ai ʻi he teʻeki ke ne kai ʻa e fua ʻo e ʻakau ne tapuí pea mate fakalaumālie aí; naʻe kei ʻi ai pē hono ngaahi kupu kotoa mo hono faʻungá; ka ne ʻosi mate fakalaumālie ia, pea naʻe pau ai ke huhuʻi mei he tuʻunga ko iá.9

Ko ʻĀtamá … naʻe pau ke huhuʻi ia mei he [mate fakalaumālié] ʻaki ʻa e taʻataʻa ʻo Kalaisí, pea ʻaki foki ʻa e tui mo e talangofua ki he ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá. ʻI he foungá ni, ne huhuʻi ai ʻa ʻĀtama mei he mate ʻuluakí, ʻo fakafoki mai ki he ʻao ʻo e ʻOtuá, ʻo foki ki he ʻofa ʻa e Māfimafí, ʻo foki ki he palani ʻo e tupulaki mo e fakalakalaka taʻengatá.10

Kapau ne ʻosi fakahā ʻe he ʻEikí ki māmani ʻa e palani ʻo e fakamoʻuí pea mo e huhuʻi mei he angahalá, ʻa ia ʻe lava ai ʻo toe hākeakiʻi ʻa e tangatá ki hono ʻaó pea mo maʻu fakataha mo ia ʻa e moʻui taʻengatá, te u ʻoatu leva ko haʻaku fokotuʻu he ʻikai lava ke toe fakafekikiʻi, he ʻikai ke ʻi ai ha tangata ia ʻe lava ʻo hākeakiʻi ʻi he ʻao ʻo e ʻOtuá pea mo ne maʻu ʻa e kakato ʻo hono nāunaú mo e fiefia ʻi hono puleʻangá mo hono ʻafioʻangá, kae ʻoua kuo talangofua ki he palani ne ʻosi fokotuʻutuʻu ʻe he ʻOtuá pea mo fakahaá.11

Kapau ʻe fenāpasi ʻetau moʻuí mo e ngaahi fokotuʻutuʻu ʻa ʻetau Tamai Hēvaní, kapau ʻe tuku hotau lotó kiate ia pea ki hotau Tokoua Lahí, ʻa ia ko e ʻAlo ʻo e ʻOtuá, ko hotau Huhuʻi nāunauʻiá, ʻa ē ne ʻikai ngata pē ʻi he fou ai hono fokotuʻu hake kitautolu mei he maté, ka ʻoku toe huhuʻi foki mo kitautolu mei he maté, pe ʻe ala huhuʻi, mei he mate fakalaumālié, pea mo fakafoki mai ki he ʻao ʻo e ʻOtuá.12

Ko Kalaisí naʻe fokotuʻu fakalangi ia mo fekauʻi mai ki māmani ke ne fakafiemālieʻi ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá mei heʻenau ngaahi angahalá ʻo fakafou ʻi he fakatomalá; pea mo fakatauʻatāinaʻi ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá mei he maté ʻa ia ne hoko ki ai ʻo tuʻunga ʻi he angahalá [maumau fono] ʻa e ʻuluaki tangatá. ʻOku ou tui ki ai ʻaki ʻeku moʻuí kotoa.13

ʻI he taimi ʻoku tau faingahala aí, ʻoku fie maʻu leva ke tau fakatomala mei ai pea fakahoko ha totongi huhuʻi ʻo fakatatau mo e meʻa ʻe lava ʻe hotau mālohí. Ko e taimi ko ē ʻoku ʻikai ke tau lava ai ʻo fakahoko ha totongi huhuʻi ki he fehālaaki ne tau faí, pea kuo pau leva ke tau kole ʻa e ʻaloʻofa mo e manavaʻofa ʻa e ʻOtuá ke ne fakamaʻa kitautolu mei he angahala ko iá.

He ʻikai lava ʻe he tangatá ia ʻo fakamolemoleʻi pē ʻenau ngaahi angahalá; he ʻikai ke nau lava ʻo fakamaʻa kinautolu mei he ngaahi nunuʻa ʻo ʻenau ngaahi angahalá. Ka ʻe lava pē ʻa e tangatá ʻo taʻofi ʻa e faiangahalá pea mo fai totonu ʻi he kahaʻú, pea ka pehē ʻe fakahōifua ki he ʻEikí ʻenau ngaahi ngāué pea mo taau ke fakakaukauʻi. Ka ko hai te ne fakaleleiʻi ʻa e ngaahi fehālaaki kuo nau ʻosi fakahoko kia kinautolu mo e niʻhi kehé, ʻa ē ʻoku ngali he ʻikai ke nau lava ʻo fakaleleiʻi ʻe nautolu peé? Tuʻunga ʻi he fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí ʻe fufulu ai ʻa e ngaahi angahala ʻa e tokotaha fakatomala kotoa; neongo te nau lanu kulokula fakapōpōʻuli ka ʻe ngaohi ia ke lanu hinehina ʻo hangē ha fulufuluʻi sipi [vakai, ʻĪsaia 1:18]. Ko e talaʻofa ʻeni kuo fai maʻaú.14

Tuʻunga ʻi he Fakaleleí pea mo ʻetau fai-velengá, ʻe lava ai ke tau hoko ko e kaungā-ʻea hoko fakataha mo Sīsū Kalaisi.

Te tau tuʻu ʻi he ʻao ʻo e fakamaauʻanga ʻo e Otuá ke fakamāuʻi. Ko e fakamatala ia ʻa e Tohi Tapú, ko e fakamatala ia ʻ a e Tohi ʻa Molomoná, pea ko e fakamatala ia ʻa e ngaahi fakahā kuo ʻomi fakahangatonu kia kitautolu ʻo fakafou mai ʻi he Palōfita ko Siosefa Sāmitá. Pea ko kinautolu ne ʻikai ke nau haʻisia mo talangofua ki he fono fakasilesitialé he ʻikai fakaake kinautolu ʻe he nāunau fakasilesitialé. Pea mo kinautolu ne ʻikai ke nau haʻisiai mo talangofua ki he fono fakatelesitialé he ʻikai fakaake kinautolu ʻe he nāunau fakatelesitialé. Pea ko kinautolu ne ʻikai ke nau haʻisia mo talangofua ki he fono fakatilesitialé, he ʻikai fakaake kinautolu ʻe he nāunau fakatilesitialé; ka te nau maʻu ha puleʻanga ʻoku ʻikai ke ʻi ai hano nāunau.15

ʻE ui kotoa ʻa e ngaahi sino ʻoku ʻi he tanuʻangá ke nau tuʻu mai; ʻo ʻikai tuʻu kotoa i he ʻuluaki toetuʻú, pe ʻi he pongipongi ʻo e ʻuluaki toetuʻú, kae mahalo ʻe ʻi ai ha niʻihi ʻe toki tuʻu ʻi he toetuʻu fakaʻosí; pea ʻe fie maʻu ai ʻa e laumālie moʻui kotoa ke tuʻu ʻi he ʻao ʻo e fakamaauʻanga ʻo e ʻOtuá ke fakamāuʻi ʻo fakatatau mo ʻene ngaahi ngāue ʻi he sinó. Kapau naʻe lelei ʻene ngaahi ngāué, pea te ne maʻu leva hono pale ki heʻene ngāue leleí; kapau [naʻe] kovi, pea ʻe kapusi leva ia mei he ʻao ʻo e ʻEikí.16

ʻOku tau moʻui ʻeni; ʻoku ʻikai ke tau mate; ʻoku ʻikai ke tau fakakaukauʻi ʻa e maté ka ʻoku tau fakakaukauʻi ʻa e moʻuí, ʻa e moʻui taʻe-faʻa-maté, mo e lāngilangí, nāunaú, hākeakiʻí, pea mo hano fakaake ʻehe nāunau ʻo e puleʻanga fakasilesitialé, pea mo maʻu hono fonu ʻo iá. Ko hotau ikuʻangá ia, ko e tuʻunga hākeakiʻi ʻeni ʻe lava ke tau maʻú pea ʻoku ʻikai ke ʻi ai ha faʻahinga mālohi ia te ne lava ʻo taʻofi pe kaihaʻasi meia kitautolu, ʻo kapau te tau faivelenga mo tauhi moʻoni kihe fuakava ʻo e ongoongoleleí.17

Ko e taumuʻa ʻoku ʻi heni ai ʻa e māmaní ke tau lava ʻo maʻu ʻa e fiefia kakató, pea mo tau lava ʻo hoko ko e ngaahi foha mo e ngaahi ʻofefine ʻo e ʻOtuá, ʻi he ʻuhinga kakato ʻo e folofolá, ko ha ngaahi ʻea hoko ʻo e ʻOtuá pea mo kaungā-ʻea hoko fakataha mo Sīsū Kalaisi, ʻo hoko ko e ngaahi tuʻi mo e kau taulaʻeiki ʻo e ʻOtuá, ke maʻu ʻa e lāngilangi, pule, hākeakiʻi, ngaahi nofoʻa fakatuʻi pea mo e ngaahi mālohi kotoa pē mo e ngaahi lelei ne fakatupu mo maʻu ʻe heʻetau Tamai Hēvaní. Ko e taumuʻa ʻeni ʻoku tau ʻi māmani aí. Ka koeʻuhí ke tau aʻusia ʻa e tuʻunga hākeakiʻi ko ʻení, ʻoku mahuʻinga ai ke tau foua ʻa e moʻui fakamatelié pe siviʻiʻangá, ʻa ia ʻe lava ai ke tau fakamoʻoniʻi ʻe ʻetau tāú, ʻo fakafou ʻi he tokoni ʻa hotau tokoua lahi ko Sīsuú.18

ʻE toki lava pē ke fakahaofi mo hākeakiʻi ʻa e tangatá ʻi he puleʻanga ʻo e ʻOtuá ʻi he angatonu, ko ia kuo pau ai ke tau fakatomala mei heʻetau ngaahi angahalá, pea ʻaʻeva ʻi he māmá ʻo hangē ko e ʻi he māmá ʻa Kalaisí, koeʻuhí ke lava ʻe hono taʻataʻá ʻo fakamaʻa kitautolu mei heʻetau ngaahi angahalá, pe a ke tau lava ʻo feohi mo e ʻOtuá pea maʻu hono nāunaú mo e hākeakiʻí.19

ʻI heʻetau maʻu ʻa e sākalamēnití ʻoku tau manatu ai kia Sīsū Kalaisi mo ʻene Fakaleleí.

ʻI he hili hono kapusi ʻo ʻĀtama mei he ngoué, ne tuʻutuʻuni ki ai ke fai feilaulau ki he ʻOtuá; ʻi he ngāué ni, ʻe fakamanatu ai kiate ia mo kinautolu kotoa ʻoku kau ʻi he fai feilaulaú, ʻa e Fakamoʻui ʻa ia ʻe hāʻelel mai ke huhuʻi kinautolu mei he maté, pea ka ne taʻe ʻoua e fakalelei naʻá ne fakahokó, ʻe tuku ai pē ʻi tuʻa ʻo taʻengata kinautolu mei he ʻao ʻo e ʻOtuá. Ka ʻi heʻene hāʻele mai mo pekiá, ne fakakakato ai ʻa e fekaú ni; pea ne ne fokotuʻu ai ʻa e ʻOhomohé mo fekau hono kau muimuí ke nau fakahoko maʻu pē ia ʻi he kahaʻú, koeʻuhí ke nau manatu kiate ia, mo manatuʻi maʻu pē ne ne huhuʻi kinautolu, pea manatuʻi foki ne nau ʻosi fuakava ke tauhi ʻene ngaahi fekaú pea mo ʻaʻeva mo ia ʻi hono fanauʻi fakalaumālie kinautolú. Ko ia ʻoku mahuʻinga ai ke maʻu ʻa e Sākalamēnití, ko ha fakamoʻoni kiate ia ʻoku tau manatu maʻu pē kiate ia, mo fie tauhi ʻene ngaahi fekau kuó ne tuku kia kitautolú, koeʻuhí ke ʻiate kitautolu maʻu ai pē ʻa hono laumālié—ʻo aʻu ki he ngataʻangá, pea mo kei fakamolemoleʻi ai pē foki ʻetau ngaahi angahalá.20

ʻI he hifo mai ʻa Sīsū ʻo faingataʻaʻiá, “ ʻa e angatonú maʻá e taʻe angatonú,” ʻa ia naʻe ʻikai ke ʻi ai haʻane angahlá maʻá e tokotaha angahalá, pea moʻulaloa ai ki he tautea ʻo e fono ne maumauʻi ʻe he tokotaha angahalá, naʻe fakakakato heni ʻa e fono ʻo e feilaulaú, pea tupu ai haʻane foaki ha fono kehe ʻe taha, ʻa ia ʻoku tau ui ko e “Sākalamēniti ʻo e ʻOhomohe ʻa e ʻEikí,” ʻa ia ʻoku totonu ai ke tau manatuʻi maʻu pē ʻa ʻene moʻuí mo ʻene ngāué, ʻa ʻene pekiá mo ʻene toetuʻú, ʻa e feilaulau maʻongoʻonga ne ne fai ki he huhuʻi ʻo e tangatá, he kuó ne ʻosi folofola, “mou fai ʻeni … ko e fakamanatu kiate au, ʻi hoʻomou faʻa inu iá, he ʻo ka mou ka kai ʻa e maá ni mo inu ʻi he ipú ni, ʻoku mou fakahā ai ʻa e pekia ʻa e ʻEikí kae ʻoua ke haʻu ia.” Ko ia ʻoku tatau ai ʻa e fonó ni kia kitautolu mo e fono ʻo e feilaulaú kia kinutolu ne moʻui ki muʻa ʻi he fuofua fononga mai ʻa e ʻAlo ʻo e Tangatá, kae ʻoua kuó ne toe hāʻele mai. Ko ia, kuo pau ai ke tau fakaʻapʻapa pea mo tauhi ia ke toputapu, he ʻoku ʻi ai ha tautea ʻoku muiaki mai ai ʻo kapau ʻe maumauʻi [vakai, 1 Kolinitō 11:25–29].21

Ko e Sākalamēniti ʻo e ʻOhomohe ʻa e ʻEikí … ko ha tefitoʻi moʻoni ia ʻo e Ongoongoleleí, ko ha meʻa ʻoku mahuʻinga ke tauhi ʻe he tokotaha kotoa ʻoku tui, ʻo hangē ko ha toe ouau pē ʻo e Ongoongoleleí. Ko e hā hono taumuʻá? Koeʻuhí ke atu lava ʻo manatu maʻu pē ki he ʻAlo ʻo e ʻOtuá ʻa ia ne ne huhuʻi kitautolu mei he mate taʻengatá, mo toe fakamoʻui kitautolu ʻi he mālohi ʻo e Ongoongoleleí. Ki muʻa ʻi he hāʻele mai ʻa Kalaisi ki māmaní, naʻe fakakaukauʻi ʻeni ʻe he tokotaha kotoa ʻi he māmaní naʻe ʻosi malangaʻi ki ai ʻa e Ongoongoleleí, ʻi ha toe ouau ʻe taha, ʻa ia ne kau ai ʻa e feilaulauʻi e moʻui ʻa e fanga monumanú, ko ha ouau fakataipe ʻo e feilaulau maʻongoʻonga ne ʻamanaki ke fakahoko ʻi he vahevahengamālie ʻo taimí.22

Ngaahi Fokotuʻu ki he Akó

  • Ko e hā ʻa e Fakalelei? Ko e fē ha taimi ne ke ongoʻi moʻoni ai ʻa e mālohi ʻo e Fakaleleí ʻi hoʻo moʻuí?

  • Ko e hā ʻa e mate fakalaumālie? Ko e hā ʻoku hoko ai ia ko “ha mate ʻoku kovi ange ʻi he mate ʻo e sinó”?

  • Kapau ne “ ʻikai foaki ha founga ke hao ai ʻa” ʻĀtama mo hono hakó, ko e hā ha kovi ne mei hoko kia kitautolu? (Vakai foki, 2 Nīfai 9:6–9.)

  • Ko e hā ne fakahoko ʻe he Fakamoʻuí ke fakafaingofuaʻi ai ʻetau hao mei he mate fakalaumālié? Ko e hā kuo pau ke tau fai ke tau ikunaʻi ai ʻa e mate fakalaumālié? Te tau lava fēfē ʻo “kole ʻa e ʻofa mo e manavaʻofa ʻa e ʻOtuá ke ne fakamaʻa kitautolu mei he … angahalá”?

  • Ko e hā ha ngaahi tāpuaki kuo hoko ki hoʻomou moʻuí tuʻunga ʻi hoʻomou ʻiloʻi ʻe lava ʻe Sīsū Kalaisi ʻo fakamaʻa e ngaahi fehālaaki kuo tau fakahoko kia kitautolu pea mo e niʻhi kehé? ʻOku mou fakatokangaʻi fēfē ʻa e ngaahi tāpuakí ni ʻi he moʻui ʻa e niʻihi kehé?

  • ʻOku ʻuhinga ki he hā ke fakaakeʻi (quickened)? ʻE lava fēfē ke fakaakeʻi fakalaumālie kitautolu he taimí ni? (Vakai, Mōsese 6:64–68.) Ko e hā ha ngaahi tāpuaki ʻoku hoko kia kinautolu ʻoku “fakaakeʻi ʻe he nāunau ʻo e puleʻanga fakasilesitialé”? (Vakai foki, T&F 88:28–29.)

  • Ko e hā ʻa e taumuʻa ʻo “ ʻetau moʻui ʻi he māmaní”?

  • ʻOku tokoni fēfē ʻetau maʻu ʻa e sākalamēnití ke tau ikunaʻi ai ʻa e mate fakalaumālié? ʻE lava fēfē ke tau manatuʻi maʻu pē ʻa e Fakamoʻuí? Ko e hā te tau lava ʻo fai ke fakaʻapaʻapaʻi ʻa e sākalamēnití mo tauhi ke toputapu?

  • Te tau lava fēfē ʻo fakahoungaʻi e meʻaʻofa ʻo e Fakaleleí ʻi heʻetau moʻuí?

Ngaahi Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. Life of Joseph F. Smith, comp. Joseph Fielding Smith (1938), 180–81.

  2. Gospel Doctrine, 5th ed. (1939), 542–43.

  3. Gospel Doctrine, 432.

  4. Deseret Evening News, 9 Feb. 1895, 9.

  5. “Latter-day Saints Follow Teachings of the Savior,” Scrap Book of Mormon Literature, 2 vols. (n.d.), 2:563.

  6. Gospel Doctrine, 250.

  7. Gospel Doctrine, 49.

  8. Gospel Doctrine, 202.

  9. Deseret Evening News, 9 Feb. 1895, 9; paragraphing added.

  10. Deseret Evening News, 9 Feb. 1895, 9.

  11. Gospel Doctrine, 6.

  12. Deseret News: Semi-Weekly, 6 Feb. 1893, 2.

  13. Gospel Doctrine, 420.

  14. Gospel Doctrine, 98–99.

  15. Gospel Doctrine, 451.

  16. Deseret Evening News, 9 Feb. 1895, 9.

  17. Gospel Doctrine, 443.

  18. Gospel Doctrine, 439.

  19. Gospel Doctrine, 250–51.

  20. Gospel Doctrine, 103–4.

  21. Gospel Doctrine, 204.

  22. Deseret News: Semi-Weekly, 19 Feb. 1878, 1.

ʻĪmisi
Christ in Gethsemane

Ko Kalaisi ʻi Ketisemani, tā ʻe Harry Anderson. Tuʻunga ʻi he Fakaleleí, ne huhuʻi ai ʻe Sīsū Kalaisi ʻa e faʻahinga kotoa ʻo e tangatá mei he mate fakamatelié. Ne ne toe huhuʻi foki mo kinautolu ne fakatomala mei he angahalá.