Akonaki ʻa e Kau Palesitení
Vahe 32: Tauʻatāina tuʻunga ʻi he Talangofuá


Vahe 32

Tauʻatāina tuʻunga ʻi he Talangofuá

Kuo fakatauʻatāinaʻi kitautolu ʻe he ʻOtuá ke tau fili ki he leleí pe koví pea te ne ʻai ke tau haʻisia ki he anga ʻo ʻetau fakaʻaongaʻi hotau potó mo hotau ngaahi faingamālie kuó ne foaki maí.

Mei he Mo’ui ‘a Siosefa F. Sāmitá

Naʻe tui ʻa Palesiteni Siosefa F. Sāmita ʻoku ʻikai malava ke fakamavahevaheʻi ʻa e tauʻatāina ke filí mo e fatongia fakafoʻituituí, ʻa ia ko e ngaahi konga mahuʻinga ia ʻo e founga ʻoku hoko ai ʻa e fānau ʻa e ʻOtuá ʻo tatau mo iá. Ne ne fakamatalaʻi ʻo pehē, “Kuo pau ke ke puke ʻe koe mo au ʻa e ngaahi tāpuaki ʻo e moʻui taʻengatá maʻataua, tuʻunga ʻi he talangofua mo e ʻaloʻofa ʻa e ʻOtuá. ʻOku tau maʻu ʻa e mālohi ke fakahoko ʻa e ngaahi meʻa ʻoku tau loto ki aí pea te tau lava ʻo fili ʻa e koví pe ko e leleí…. ʻOku totonu ke tau ako ke tau tuʻu pe tō ʻiate kitautolu pē, ko e tangata mo e fefine.”1

Naʻe tuʻu ʻa Palesiteni Sāmita ʻi he ʻao ʻo e kau mēmipa ʻo e Falealea ʻo e ʻIunaiteti Siteití (United States Congress) he 1904 ʻo ne lea mālohi fekauʻaki mo e totonu ʻa e kāingalotu ʻo e Siasí ke fakaʻaongaʻi ʻenau tauʻatāina ke filí ʻi hono fakahoko ʻenau ngaahi fili fakafoʻituitui, fakalotú, mo fakapolitikalé. ʻI he ʻaho 26 ʻo Māʻasi 1907, ne pulusi ai ʻe he Kau Palesitenisī ʻUluakí ha “Lea: Ko e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi Aho Kimui Ní” pea naʻe tali kakato ia ʻi he konifelenisi lahi ʻo ʻEpeleli 1907. Ne toe fakapapauʻi ʻi he fanongonongó ni ha ngaahi tefitoʻi tui ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní: “ ʻOku mau tui ki he tauʻatāina ko ia ʻa e tangatá ke filí, pea ʻoku hoko ia ko hono fatongia.”2

Naʻe tui mo akoʻi ʻe Palesiteni Sāmita ko e talangofua ki he ngaahi fono ʻo e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí ko e founga pē ia ʻe taha ke maʻu ai ʻa e tauʻatāina ne talaʻofa mai ʻe Sīsū Kalaisí: “ ʻE fakatauʻatāinaʻi kimoutolu ʻe he moʻoní” (Sione 8:32).

Ngaahi Akonaki ‘a Siosefa F. Sāmitá

Kuo ʻosi foaki mai ʻe he ʻOtuá ʻa e meʻaʻofa ʻo e tauʻatāina ke filí pe kuo pau ke tau haʻisia ai kiate ia ʻi heʻetau ngaahi filí.

Kuo ʻosi foaki ʻe he ʻOtuá ki he tangata kotoa ʻa e tauʻatāina ke filí mo foaki mai ʻa e faingamālie ke tau ngāue maʻana pe ʻikai, ke tau fakahoko ʻa ia ʻoku totonú pe ko e meʻa ʻoku halá, pea ʻoku foaki ʻa e faingamālié ni ki he tangata kotoa pē, ʻo tatau ai pē pe ko e hā ʻa e matakali, lanu ʻo hono kilí, pe ko hono tuʻungá. ʻOku maʻu ʻe he kau koloaʻiá ʻa e tauʻatāina ko ʻení, pea ʻoku toe maʻu ʻe he masivá ʻa e tauʻatāina ko ʻení, pea ʻoku ʻikai taʻofi ai ha taha ʻe he mālohi ʻo e ʻOtuá mei hono fakaʻaongaʻi ia ki he taupotu tahá pea ʻi he founga tauʻatāina tahá. Kuo ʻosi foaki ʻa e tauʻatāina ke filí ki he taha kotoa. Ko ha tāpuaki ʻeni ne foaki ʻe he ʻOtuá ki he faʻahinga ʻo e tangatá he māmaní, ke tatau ai ʻa ʻene fānaú kotoa. Ka kuo pau ke ne ʻai ke tau haʻisia moʻoni ke fakamatala ʻa e anga ʻo ʻetau fakaʻaongaʻi ʻo e tauʻatāina ko ʻení, ʻo hangē ko ia ne hoko kia Keiní, ʻe pehē pē mo kitautolu; “Kapau te ke fai lelei, ʻikai ʻe maʻu koe? pea ka ʻikai te ke fai lelei, ʻoku ʻi he matapaá ʻa e angahalá” (Sēnesi 4:7).3

ʻOku tau hoko ko ha kau fakafofonga, pea te tau lava pē ke fili pe fakasītuʻaʻi ʻa e ongoongoleleí, muimui ʻi he ngaahi sīpinga ʻa e Fakamoʻuí pe ko Lusifā. ʻOku tuku pē ia ke tau fili ai. ʻOku tau hoko ko e ka ʻea-hoko ʻo e ʻOtuá pea kaungā ʻea-hoko mo Sīsū Kalaisi, pea maʻu mo e faingamālie ke aʻusia ʻa e nāunau mo e hākeakiʻi ʻi he Puleʻanga ʻe nofo ai ʻa Sīsū mo kinautolu ʻe fakamāʻoniʻoniʻí, ka ʻoku tuku mai pē ke tau fili pe fakasītuʻaʻi ia; Ne ʻosi fakahā ʻe he ʻOtuá he ʻikai ke ne fie maʻu ha meʻa ʻe taha mei hotau nimá ka ko ia pē te ne fakaʻatā ke tau fakahokó. Kapau leva te ne fie maʻu pea mo kole mai ke tau fakahoko ha ngaahi fatongia ʻoku faingataʻa ke tau fai, ʻi heʻetau vakai lelei ki aí, te ne foaki mai ha mālohi ke fakahoko ai kinautolu. Ka ʻo kapau he ʻikai ke tau moʻui taau, pea fakaʻaongaʻi ʻa e ivi mo e poto kotoa pē ʻoku tau maʻu fakanatulá, he ʻikai fakahoko mai ʻene talaʻofá, he naʻe fai ia ʻo ʻi ai hono tuʻunga ke tau fakahoko ʻetau tafaʻakí.4

Kuo ʻosi foaki ʻe he ʻEikí ki he fānau ʻa e tangatá ʻa ʻenau tauʻatā ina ke filí. ʻE lava ai ʻa e tangatá ʻo fai lelei pe fai kovi ʻo fakatatau mo honau lotó…. Ka ʻokú ne ʻai ke tau haʻisia mo tali ui kiate ia ʻi he anga ʻo ʻetau fakaʻaongaʻi ʻo e poto mo e ngaahi faingamālie kuó ne foaki mai kia kitautolu ʻi he kakanó.5

ʻOku ʻikai kaunoa mai ʻa e ʻOtuá ʻi heʻetau tauʻatāina ke filí, ka ʻokú ne tuku ke tau aʻusia ʻa e ngaahi ola ʻo ʻetau ngaahi filí.

ʻOku ʻikai kaunoa mai ʻa e ʻOtuá ʻi he tauʻatāina ʻa e tangatá ke filí. Kapau ne ʻikai tuku ʻa e tangatá ke tauʻatāina ke fili ʻi he leleí mo fakasītuʻaʻi ʻa e koví, pe ko e koví kae fakasītuʻaʻi ʻa e leleí, he ʻikai ke ʻi ai ha anga-tonu ia pe ko hano ʻuhinga ke toe ʻomi ai kinautolu ke fakamāuʻi. Koeʻuhí ko e mālohi ko ia ʻo e tauʻatāina ke filí ʻoku nau hoko ai ko ha kakai ʻoku fakapotopoto, pea kuo pau ke nau maʻu ʻa e ola ʻo ʻenau ngaahi ngāué. Kuo pau ke fakapaleʻi pe tautea kinautolu ʻo fakatatau mo ʻenau ngaahi ngāué, ʻi he taimi ʻe fakaava ai ʻa e ngaahi tohí pea fakamāuʻi kinautolu ʻo fakatatau mo e ngaahi meʻa ne hiki aí.

ʻOku ʻikai ha veiveiua, ʻe lava pē ʻe he ʻOtuá ke taʻofi ha tau, taʻofi ha fai hia, toʻo fakaʻaufuli atu ʻa e masivá kapusi ʻa e fakapoʻulí, matuʻuaki ʻa e fehālaakí, pea ʻai ʻa e meʻa kotoa ke ngingila, fakaʻofoʻofa, pea mo fakafiefia. Ka ʻe hoko ai ʻo fakaʻauha ʻa e natula mātuʻaki mahuʻinga ko ia ʻo e tangatá—ʻa e totonu ke ne fili tauʻatāiná. ʻOku lelei ia ki hono ngaahi fohá mo hono ngaahi ʻofefiné ke tatau pē ʻenau feangainga mo e koví ʻo hangē ko e leleí, ʻa e fakapoʻulí ʻo tatau mo e māmá, mo e fehālaakí ʻo tatau mo e moʻoní, pea pehē ki he ngaahi nunuʻa ʻo hono maumauʻi ʻo e ngaahi fono taʻe ngatá. Kuó ne fakaʻatā ai ʻa e ngaahi kovi ne hoko koeʻuhí ko e ngaahi tōʻonga ʻa ʻene fānaú, ʻi he taimi ʻoku nau ako ai ke nau talangofua ʻi he ngaahi meʻa ʻoku nau faingataʻaʻia aí. Ko e ngaahi meʻa ʻoku hoko fehangahangai ʻi he māmaní ʻa ia ʻoku tuifio ai ʻa e mamahí mo e fiefiá ʻoku hoko pē ia ko ha meʻa ke fai mei ai ha ako, pea ko kitautolu leva te tau hiki hake ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá ke nau fakahoungaʻi kakato ʻa e ngaahi meʻa ʻoku tonu mo moʻoni mo leleí. ʻOku ʻikai hāsino hono tokaimaʻananga ʻe he ʻOtuá ʻa e ngaahi meʻá ni, ʻi heʻene ngāue ko ia ki hono fakahoko ʻo e ngaahi meʻa ne ne tomuʻa ʻafioʻí, pea ʻoku ʻikai haʻisia ai ia ʻi ha faʻahinga tafaʻaki ki he ngaahi meʻa ʻoku fakahoko ʻe he tangatá pe ʻe fakafisi ke ne faí.6

ʻOku hoko ha ngaahi meʻa lahi ʻi māmani ʻoku hā ngali faingataʻa ai ki hatau tokolahi ke tau maʻu ha ʻuhinga lelei fēfē ke tau fakamoʻoni e kau mai ʻa e toʻukupu ʻo e ʻEikí…. Ko e foʻi ʻuhinga pē ʻe taha kuó u maʻu ʻoku totonu ai ke tau fakamoʻoniʻi e kau mai ʻa e toʻukupu ʻo e ʻOtuá ʻi he ngaahi meʻa ʻoku hokó, ko e foʻi moʻoni ko ia, ko e ngaahi meʻa ʻoku hokó naʻe fakangofua ia ʻe he ʻEikí. ʻI he taimi ʻoku moʻulaloa ai ha ongo tangata ki he ngaahi holi ʻo hona lotó, ki heʻena siokitá mo ʻena ʻitá, ʻo na felotoi ke na kē, pea iku ai ʻena keé ʻo na fetāʻaki ʻiate kinaua, ʻoku faingataʻa leva kiate au ke u fakatokangaʻi ha kau mai ʻa e toʻukupu ʻo e ʻEikí ʻi he faʻahinga meʻa ko iá; makehe mei he ʻikai ke felotoi ʻa e ongo tangatá ni, pea na kē pe fekeʻikeʻí, kuó na ʻosi maʻu mei he ʻOtuá ʻena tauʻatāina ke fai ʻena filí pea ke fakaʻaongaʻi hona potó, ke na fakafaikehekeheʻi ʻa e ʻa e meʻa ʻoku tonú mo ia ʻoku halá ʻiate kinaua pē, pea ke na fai ʻo fakatatau mo hona lotó. Naʻe ʻikai palani ʻe he ʻEikí ia pe ʻe ʻi ai haʻane taumuʻa ke kē ʻa e ongo tangatá ni, pe ke na moʻulaloa ki heʻena ʻitá ʻo aʻu ki ha faʻahinga tuʻunga ʻo na iku ai ke na fetāʻaki, pea mahalo ʻo fai ai ha lilingi-toto. Naʻe teʻeki ke palani ʻe he ʻOtuá ia ha faʻahinga meʻa pehē ʻo hangē ko iá, pea he ʻikai foki ke tau lava ʻo tukuakiʻi ai ʻa e Fungani Māfimafí….

Ko e tauʻatāina ke filí, kuo foaki ia ʻe he [ʻOtuá] kia kitautolu ke tau ngāue ai—mo fakahoko ha ngaahi meʻa ʻoku tau loto ki ai neongo ʻoku ʻikai totonu, ʻo aʻu ki ha ngaahi meʻa ʻoku fehangahangai mo e ngaahi fono ʻo e moʻuí pea mo e moʻui leleí, ʻoku ʻikai faʻa fakapotopoto pe leleí—pea ʻe ngali fakatuʻutāmaki ai hono olá kia kitautolú, ʻo tuʻunga ʻi heʻetau taʻe ʻiló pe ko ʻetau vivili ke tuiaki ʻo fakatatau mo ʻetau holí, kae ʻikai moʻulaloa ki he ngaahi fiemaʻu ko ia ʻa e ʻOtuá naʻá ne fakatupu ʻa kitautolú.7

Kuo pau ke mou tofanga ʻi he ngaahi nunuʻa ʻo hoʻomou ngaahi fehālaakí, ʻa e ngaahi fehālaaki ʻamoutolú, neongo te nau ʻoatu ʻa e mamahí, pe mahamahakí, pe maté! Ko ia, ʻoku ou fakamoʻoniʻi ai ʻa e toʻukupu ʻo e ʻEikí ʻi he tauʻatāina ke fili ko ʻeni kuó ne foaki mai ki he fānau ʻa e tangatá; ka ʻoku ou fakatokangaʻi ʻe au ʻa e nima ʻo e tangatá ʻi he ngaahi nunuʻa ʻo ʻene ngaahi tōʻongá, ʻi he hili ʻa ʻene talangataʻa ki he fono ʻa e ʻOtuá. ʻOku ʻikai ke u tukuakiʻi ʻa e ʻOtua ko e Tamaí ʻi he ngaahi vaivaí, pe ko e fehālaakí pe tōnounoú, pe ko e ngaahi hia mo e faiangahala ʻa e tangatá, kae ʻumaʻā ʻa e ngaahi kovi ʻoku ʻi he māmaní.8

ʻOku tuʻunga maʻu pē ʻi he tauʻatāina ke filí pea mo hono ngāue ʻaki ʻe fakakaukau lelei ʻa e tangatá ʻa e hoko ʻo e ngaahi kovi ko ia kuo ʻosi fakahoko he māmaní—ʻa hono fakapoongi ʻo e Kāingalotú, ʻa hono kalusefai ʻo e ʻAlo ʻo e ʻOtuá, pea mo e meimei hono kotoa ʻo e hē ko ia mei he moʻoní pea mo e mavahe mei he ngaahi ngāue ʻo e māʻoniʻoní, pea mo e ngaahi fono ʻa e ʻOtuá, ʻo hoko ia ʻi he foʻi tauʻatāina ko ʻení pea mo hono ngāueʻaki e fakakaukau lelei ʻa e tangatá. Kuo ʻosi ʻomi ʻe he ʻEikí ʻi hono poto taʻe fakangatangatá pea mo ʻene ʻaloʻofa lahí ha founga, mo ne fakahā ʻa e foungá ki he fānau ʻa e tangatá ke nau lava ai, ʻo aʻu ai pē ki he uhouhonga ʻo e tauʻatāina ko ʻeni ke filí pea mo hono ngāueʻaki ʻo ʻenau fakakaukau leleí, ʻo ō ki he ʻOtuá ʻi he tui mo e lotu, pea ʻilo ai ʻa e faʻahinga meʻa ko ē ʻoku totonu ke ne tataki ʻenau ngaahi fakakaukaú pea mo honau ngaahi poto fakaetangatá; pea ʻoku ʻikai ke u loto ke ngalo ʻi he Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní ko honau faingamālie ʻeni.9

ʻOku ʻikai kau noa ʻa e Siasi ʻo Sīsū Kalaisí ʻi he ngaahi tauʻatāina fakafoʻituituí.

Ko e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá ko ha puleʻanga ia ʻo e tauʻatāina; ko e ongoongolelei ʻo e ʻAlo ʻo e ʻOtuá ko e ongoongolelei ia ʻo e tauʻatāina.10

Te ke lava nai ke maʻu ha faʻahinga kautaha, tatau ai pē pe ko ha kautaha lotu pe ʻikai, ʻokú ne maʻu ha founga pule mo ha faʻunga haohaoa tatau mo ia ʻoku lava ʻo maʻu ʻi he Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní, ʻo fokotuʻu ʻi he tataki fakalaumālie ne fakafou mai ʻi he Palōfita ko Siosefa Sāmitá? Pea ko e hā leva hono taumuʻa ʻo e faʻunga ko iá? Ke laiki ʻa e tangatá? Ke ne fakalaveaʻi kimoutolu? Ke lolomi kimoutolu ki he kelekelé? Ke toʻo ai hoʻomou tauʻatāiná, hoʻomou ngaahi totonú, pea mo homou ngaahi faingamālié? ʻOku ʻi ai ia ke ne fakapōpulaʻi kimoutolu, ke ʻai ke mou hoko ko ha kau tamaioʻeiki māʻulalo, pea mo tukuhifo kimoutolu ki he efú? Pe ʻoku ʻi ai ia ke ne hiki hake kimoutolu ki ha tuʻunga ʻo e potó pea mo e laukau ʻi hoto tuʻunga ko e tangatá pea mo fakalahi hoʻomou tauʻatāiná, he ʻoku ʻikai ke ʻi ai ha tauʻatāina ia ʻe tatau mo e tauʻatāina ʻi he ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisi? ʻE lava ke u tala atu kia kimoutolu ʻoku ʻikai ke ʻi ai ha tangata ia ʻe tauʻatāina kapau ʻoku kei haʻisia ʻi he angahalá pea mo e maumau fonó, ʻoku pehē pē foki mo e ʻikai ke tauʻatāina ha tangata ʻo ka ʻoku masiva ʻilo ki he palani ʻo e moʻuí mo e fakamoʻuí.11

ʻOku ou tui ʻoku ʻikai ke ʻi ai ha kakai ʻe toe ʻataʻatā ange, mo tauʻatāina ange pe toe poto ange ʻe ala maʻu ʻi ha feituʻu he māmaní, ʻa ia ʻoku nau tauʻatāina ʻi heʻenau fili ʻa e hala ke nau fou aí, ʻi he ngāue ʻoku nau fakahokó pea ʻi he meʻa kotoa pē ʻoku ʻamanaki ke nau faí, ka ko e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní. ʻOku ʻikai ke teitei ʻi ai ha mēmipa ia ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní ʻoku mālohi, ʻi ha feituʻu pē he māmaní ʻi he ʻahó ni, ʻe taʻe pehē, ʻo tuʻunga pē ʻi he tauʻatāina ʻo hono ʻulungāangá, fakakaukaú, potó pea mo ʻene malava ke fakafaikehekeheʻi ʻa e tonú mei he halá pea mo e leleí mei he koví.12

Ko e tui fakalotu ʻa e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní ʻoku kaungatonu ia ki he ngaahi ʻulungāanga lolotongá pea pehē ki he fiefia ʻi he kahaʻú. ʻOku huluni ʻi honau kau tuí, ʻi he meʻa kotoa pē ʻoku fekauʻaki mo e ʻulungāanga ʻo e tangatá. ʻOku fakatou ʻaonga ia ki he sinó pea mo e laumālié. ʻOkú ne akoʻi ʻa e kakaí ʻi he founga ke moʻui mo ngāue ai ʻi he māmaní ke nau mateuteu ai ki he ngaahi meʻa totonu ʻe hoko ʻi he maama kahaʻú. Ko ia ai ko e Siasí, kuo ʻosi fakahinohinoʻi ʻi heʻene ngaahi meʻa fakatuʻasinó pea pehē pē ki he tafaʻaki fakalaumālié, ʻo fakatautau mo ʻenau fekauʻaki mo e Siasí, ʻa hono ngaahi kelekelé mo hono ngaahi akoʻangá pea mo e ngaahi feohiʻanga ʻo kinautolu ʻoku kau ki aí. Ka ʻoku ʻikai kau noa atu ia ʻi he tauʻatāina ʻa e fakafoʻituituí pe kau noa ʻi he pule ʻa e fonuá pe puleʻangá. Ko e tauʻatāina ʻa e tangatá ko ha tefitoʻi moʻoni mahuʻinga ia, pea fakatatau mo e tokāteline ʻo e Siasí, naʻa mo e ʻOtuá tēlē, ʻoku ʻikai ke ne lolomi ia.13

Ko e talangofuá, ʻa ia ko hono fakaʻaongaʻi totonu ʻo e tauʻatāina ke filí, ʻokú ne ʻomi ha ngaahi tāpuaki taʻe fakangatangata.

ʻOku ʻi ai ha… ngaahi tāpuaki pau ʻoku tuku ʻe he ʻOtuá ki he fānau ʻa e tangatá ʻo toki tuʻunga pē ʻi heʻenau ngāue tonu ʻaki ʻa e tauʻatāina ko ʻeni ke filí. Hangē ko ʻení, he ʻikai lava ha tangata ia ʻo maʻu ha fakamolemole ʻo ʻene angahalá ka ʻi he fakatomalá pē, mo papitaiso ʻe ha taha ʻokú ne maʻu ʻa e mafai totonú. Kapau te tau tauʻatāina mei he angahalá, pea mo hono ngaahi nunuʻá, pea mei hono mālohí, kuo pau ke tau talangofua ki he fono ko ʻeni ne fakahā mai ʻe he ʻOtuá, ka ʻikai he ʻikai ke tau teitei maʻu ha fakamolemole ki heʻetau angahalá. Ko ia, neongo kuo ʻosi tuku ʻe he ʻOtuá ki he tangata kotoa, ʻa e tauʻatāina ko ʻeni ke filí, ʻo tatau ai pē pe ko e hā hono tuʻungá, kuo teʻeki pea he ʻikai te ne teitei fakamolemoleʻi e angahala ʻa e fānau ʻa e tangatá kae tuʻunga pē ʻi haʻanau talangofua ki he fonó….

Kuo ʻosi tāpuakiʻi ʻa e tangata kotoa pē ʻaki ʻa e mālohi ʻo honau sinó, ʻaki ʻene founga fakaʻaongaʻi hono ʻatamaí, kae ʻumaʻā ʻa e totonu ke ne fakaʻaongaʻi ʻa e ngaahi kupu kuo ʻosi fakakoloa ʻaki iá, ʻi ha founga ko ia ʻe hā ngali lelei ki heʻenau vakaí, ʻo ʻikai ha kau ki ai ʻa e tui fakalotú. Ka kuo teʻeki pea he ʻikai tuku ʻe he ʻOtuá ʻa e meʻa-foaki ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní ke foaki ki ha tangata pe fefine, tukukehe pē ka toki talangofua ki he ngaahi fono ʻa e ʻOtuá. Ko ia ai, he ʻikai lava ha tangata ia ʻo maʻu ha fakamolemole ki heʻene angahalá; he ʻikai ha tangata ia te ne lava ʻo maʻu ʻa e meʻa-foaki ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní; he ʻikai ha tangata ia te ne lava ʻo maʻu ʻa e Lakanga Fakataulaʻeikí, ʻa e ngaahi totonu, ngaahi mālohi mo e ngaahi faingamālie ʻo iá; he ʻikai ha tangata ʻe leva ʻo hoko ko ha ʻea-hoko ki he ʻOtuá pea kaungā-ʻea-hoko fakataha mo Sīsū Kalaisi, tukukehe pē ka toki fai pau ki he ngaahi fiemaʻu ʻo e langí. Ko ha ngaahi tāpuaki fakalūkufua ʻeni, ʻoku maʻongoʻonga mo taʻe fakangatangata honau ngaahi faingamālie ʻoku fekauʻaki mo e ongoongoleleí pea mo e palani ʻo e moʻuí mo e fakamoʻuí, ʻa ia ʻoku ʻatā mo taʻe totongi ki he taha kotoa kae fakatatau pē mo ha ngaahi tuʻunga kuo tuku pau, ka he ʻikai lava ʻe ha taha ia ʻi he lalo langí ni ʻo maʻu, ka ko haʻane toki ʻaʻeva pē ʻi he hala kuo ʻosi fakaʻilongaʻi ʻe he ʻOtuá ʻa ia te nau lava ai ʻo maʻu kinautolú. Pea ʻi he taimi ʻe maʻu ai ʻa e ngaahi faingamālie mo e ngaahi tāpuaki ko ʻení ʻe lava pē ke toe tuʻu, pe ʻe mole ʻi ʻitāniti kotoa, kae ʻoua pē kuo tau tuʻu maʻu ʻi he hala kuo ʻosi fakaʻilongaʻi ke tau muiá.….

ʻOku ulo ʻa e laʻaá ki he tokotaha fai koví pea mo e tokotaha fai leleí; ka ko e Laumālie Māʻoniʻoní ʻoku toki hifo pē ia ki he kau anga-tonú pea mo kinautolu kuo fakamolemoleʻi ʻenau ngaahi angahalá. ʻOku tō ʻa e ʻuhá ki he kakai fai koví pea mo e kakai fai leleí; ka ko e totonu ʻo e Lakanga Fakataulaʻeikí ʻoku toki foaki pē, fakataha mo e taumalingi mai ʻa e tokāteline ʻo e Lakanga Fakataulaʻeikí ʻo hangē ha hahau mei he langí ki he laumālie ʻo kinautolu ʻoku nau maʻu ia ʻi he founga pē ko ia ʻa e ʻOtuá ne ne fokotuʻú. Ko e ʻofa ʻa e langí, pea mo hono ʻafioʻi ʻe he Fungani Māfimafí ʻa ʻene fānau ʻi he funga māmaní ʻi heʻenau hoko ko hono ngaahi foha mo hono ngaahi ʻofefiné, ʻe toki fakahoko pē ia ʻo tuʻunga ʻi he talangofua ki he ngaahi fono kuó ne ʻosi fakahā maí.14

Ko e konga lahi taha ʻo e tauʻatāiná ʻoku maʻu ia mei he talangofua ki he ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí.

Ko e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí ko e fono haohaoa ia ʻo e tauʻatāiná. Naʻe faʻufaʻu ia ke ne taki ʻa e tangatá ki he tuʻunga māʻolunga taha ʻo e nāunaú, pea ke hākeakiʻi ai ia ʻi he ʻao ʻo e Tamai Hēvaní, “ ʻa ia ʻoku ʻikai ke ʻi ai ha fetoʻoaki, pe ko e ʻata ʻo e feliliuakí.” [Sēmisi 1:17.]15

ʻOku tau tui ko e finangalo ʻo e ʻOtuá ke hakeakiʻi ʻa e tangatá; pea ko e tauʻatāina ko ia ʻoku maʻu ʻi he talangofua ki he ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí ko e lahi taha ia ʻo e faʻahinga tauʻatāina ʻe lava ke hoko ki he tangatá. ʻOku ʻikai ke ʻi ai ha faʻahinga tauʻatāina ia ʻe maʻu ʻe he tangatá pe te ne fakangalingali ʻokú ne maʻu ʻi he māmaní, ʻe taʻe fakavaʻe ʻi he fono ʻa e ʻOtuá, mo taʻe ʻilo ai hono moʻoni fekauʻaki mo hono tefitoʻi moʻoní pea mo hono fakavaʻé. Ko e fehalaakí ʻokú ne ʻai ʻa e tangatá ke pōpulá. Ko e taʻe moʻoní ʻokú ne fakaongoongokoviʻi ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá. Ko e fehālaakí mo e siʻi ʻo e ʻilo ki he ngaahi fono pea mo e finangalo ʻo e ʻOtuá ʻokú ne tuku ai ʻa e tangatá ʻi he māmaní ke tuʻunga tatau mo e fanga monumanú; he ʻoku ʻikai ke ʻi ai haʻane toe fakakaukau pe ongo ʻoku māʻolunga ange, pe tefitoʻi moʻoni ʻe māʻolunga ange, pe vilitaki ʻe toe lahi ange, pe holi ʻe lahi ange, ʻi he fanga monumanú, ʻo kapau ʻoku ʻikai ke ʻi ai haʻanau faʻahinga fakaʻānaua ʻe maʻu mei ha faʻahinga feituʻu ʻoku māʻolunga ange ʻi he tangatá.16

ʻOku toki makatuʻunga pē ʻi he talangofua ki he ngaahi fono ʻa e ʻOtuá, ʻoku toki lava ai ʻa e tangatá ʻo fakalaka hake ʻi he fanga kiʻi vaivai iiki ʻo e moʻui fakamatelié ʻo fakaʻaongaʻi ha kiʻi tuʻoni filo ʻo e ʻofá, ʻa e ʻofa faka-Kalaisí pe mo e ʻofa ko ē, te ne langaki ʻa e lotó mo fakaʻaiʻai ʻa e fānau ʻa e tangatá.17

Ngaahi tokoua mo e tuofāfine, tau tauʻatāina muʻa. ʻOku ou taukaveʻi—pea ʻoku ou tui ʻoku ou maʻu ʻa e totonu ke fai pehē— ko ha tangata tauʻatāina au, ʻo fakatatau mo ʻeku tauhi ki he ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá. Kapau te u fai hala, ʻoku ou pōpula ai ki he hala ko iá. Kapau te u fai angahala, ʻoku ou pōpula ai ki he angahala ko iá. Kapau te u maumauʻi ʻa e ngaahi fono ʻa e ʻOtuá, te u haʻisia ai ʻi he ʻao ʻo e ʻEikí. Ka ʻoku ou taukaveʻi ʻa e tauʻatā- iná, ʻo hangē ko e tauʻatāina ʻi heʻete leá, tauʻatāina ʻo fakatatau mo hoto lotó, tauʻatāina ki heʻete ngāue ʻe faí—pea mo ha meʻa pē te ne ʻai ha tangatá ke tauʻatāina ʻi he lotolotonga ʻo e tangatá, pea ʻoku ʻikai ke u tui ʻoku ʻi ai ha tangata he māmaní ʻe tauʻatāina lahi ange ʻiate au. ʻIo, ʻe lava pē ke u faiangahala ʻo kapau te u fie fai ia. He ʻoku ou maʻu ʻa e tauʻatāina tatau mo ha tangata pē ke faiangahala. Ka ʻoku ʻikai ha totonu ia ʻa ha tangata ʻe taha ke faiangahala; ka ʻoku maʻu ʻe he tangata kotoa pē ha faʻahinga tauʻatāina ke fai pehē ʻo ka ʻoku nau fie fakahoko ia. Ne foaki ange ʻe he ʻOtuá kia kinautolu ʻa ʻenau tauʻatāina ke filí. Ka ʻoku ou ngali tangata ko ā ʻi heʻeku faiangahala tuʻunga ʻi heʻeku maʻu ʻa e tauʻatāina ke filí? ʻOku ou tauʻatāina pē ke u ʻalu ki ha fale kava mālohi ʻo inu kava mālohi ai, ʻo kapau te u fili ke fai pehē, pe te u ʻalu ki ha fale pele-paʻanga ʻo pele paʻanga ai. He ʻoku ou maʻu ʻa e tauʻatāina tatau ke fakahoko ʻa e ngaahi meʻá ni mo ha toe taha pē ʻi he māmaní. Ka ko e mōmēniti ko ia te u fai ai ha meʻa hangē ko ʻení ʻoku hoko leva ko e pōpula mo ha hopoate ki he faiangahalá. Ka ʻi he tafaʻaki ʻe tahá, kapau ʻoku ʻikai ke u halaia au ʻi he ʻalu ki ha fale kava mālohi, pe pele, pe pele paʻanga, pe ki ha toe faʻahinga hia kehe pea ta ʻoku ou haohaoa pea ʻoku ou hoko leva ko ha tangata tauʻatāina. Kuo fakatauʻatāinaʻi au ʻe he moʻoní ʻi he fekauʻaki mo e ngaahi meʻa ko ʻení.18

ʻOku ʻikai ke tau malangaʻi ha ongoongolelei ʻo e fakamanavahē. ʻOku ʻikai ke tau feinga ke fakailifiaʻi ʻe loto ʻo e tangatá. ʻOku ʻikai ke tau kole ki he tangatá ke moʻui anga-tonú koeʻuhí ko hono fakamanavahē ʻo e malaʻiá. ʻOku ʻikai ke mau loto kimautolu ke mou fai lelei koeʻuhí ko hoʻomou ilifia ki he tautea ʻo e angahalá. ʻOku ʻikai ke mau loto ke mou fai ʻa ia ʻoku totonú koeʻuhí ko e tautea ʻoku haʻu fakataha mo e meʻa ʻoku halá. ʻOku mau loto ke mou fili ʻa e totonú koeʻuhí he ʻoku tonu, pea koeʻuhí ʻoku ʻofa homou lotó ki he totonú, pea koeʻuhí ʻoku māʻolunga ange ia ʻi ha toe meʻa. ʻOku mau loto ke mou faitotonu, ʻo ʻikai koeʻuhí pē he ko e tuʻutuʻuni lelei tahá ia, ka koeʻuhí ko e taimi te mou fai ai iá ʻoku mou fakalāngilangiʻi ai ʻa e ʻOtuá pea mo fakahoko ʻene ngaahi taumuʻá ʻi hoʻomou moʻuí; ʻo hangē ko ha lea ʻa ha tangata motuʻa, “ki he tangata faitotonú, ʻoku hoko ia ko e ngāue fakaʻeiʻeiki taha ʻa e ʻOtuá.” ʻOku tau loto ke tau faitotonu koeʻuhí he ʻoku tau ʻofa ʻi he ʻOtuá, pea he ʻikai ke tau lava ʻo hoko ko ha Kau Māʻoniʻoni ʻa e ʻOtuá [kae ʻoua] kuo tau māʻoniʻoni. ʻOku totonu ke tau fai ʻa ia ʻoku leleí koeʻuhí he ʻoku tau saiʻia ʻi he leleí, kae ʻikai koeʻuhí ko haʻatau manavahē ki hono ngaahi nunuʻa ʻo e koví.19

ʻOku ʻikai tali ʻe he ʻEikí ia ha talangofua mei he tangatá tukukehe pē ʻa e talangofua ko ia ʻoku nau fai ʻi he fiefia pea ʻi he nēkeneka ʻa honau lotó, pea ko e meʻa pē ia ʻoku fakaʻamua ʻe heʻene kau tamaioʻeikí. Ko e faʻahinga talangofua ia ʻoku totonu ke tau fakahokó, pea kapau ʻoku ʻikai ko ia ʻoku tau fakahokó pea ta ʻoku fakamalaʻiaʻi kitautolu.20

ʻOku ʻikai ngata pē ʻi hono maʻu ʻe [Sīsū Kalaisi] ʻa e potó, ka ʻokú ne toe fakaʻaongaʻi ʻa e poto ko iá ʻi hono fakahoko ʻo e ngāue leleí pea mo hono ʻai ke tauʻatāina ʻa e tangatá mei he ngaahi fehālaaki ʻo e māmaní kae ʻumaʻā ʻa e ngaahi talatupuʻa kovi ʻa ʻenau ngaahi tamaí. Naʻá ne fakahaaʻi ʻi heʻene ngaahi lea moʻoní pea mo mahino, “Kapau te mou nofo maʻu ʻi heʻeku leá, pea ko ʻeku kau ākonga moʻoni ʻa kimoutolu; pea te mou ʻilo ʻa e moʻoní, pea ʻe fakatauʻatāinaʻi kimoutolu ʻe he moʻoní.” [Sione 8:31–32.] ʻOku ʻikai tatau ha tangata ia mo e ʻOtuá kae ʻoua kuo tauʻatāina. ʻOku tauʻatāina ʻa e ʻOtuá. Ko e hā hono ʻuhingá? Koeʻuhí he ʻokú ne maʻu ʻa e māʻoniʻoni, mo e mālohi, mo e poto kotoa pē. ʻOkú ne toe maʻu foki mo ʻene tauʻatāina ke filí, pea ʻoku fakaʻaongaʻi ʻene tauʻatāina ko iá ʻi hono fakahoko ʻo e meʻa ʻoku leleí, kae ʻikai ko e meʻa ʻoku koví. Ko ia he ʻikai tatau ai ha tangata mo ia kae ʻoua kuó ne lava ʻo fakamoʻulaloaʻi ia ki he meʻa ko ē ʻoku māʻoniʻoni, haohaoa, pea mo leleí, pea kae ʻoua kuó ne toki siʻaki ʻa e halá mo e angahalá ka ne mapuleʻi ia….

Ko ia ko ē ʻoku mātuʻaki anga-malū mo ongongofua ki he finangalo ʻo e ʻOtuá ʻoku hāsino mei ai ʻa e poto māʻolunga taha ʻoku ʻi he lotolotonga ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá. Ka ko ia ʻokú ne fokotuʻutuʻu ʻene ngaahi fakakaukaú ʻo fehangahangai mo e ngaahi fakaʻamu pea mo e ngaahi taumuʻa ʻa e ʻEikí ko e tokotaha ia ʻoku mamaʻo taha mei he ʻOtuá. Neongo pē ʻe fōtunga taau pe fakatupu ʻi he ʻīmisi mo e tatau ʻo e Tamaí, ka ʻoku ʻikai ke ofiofi ia ki he ʻAló kae ʻoua kuó ne lava ʻo pehē ʻi hono lotó, “Tamai, ʻoua naʻa fai hoku lotó, ka ko e finangalo pē ʻoʻoú.” [Luke 22:42.] Ko e finangalo ia ʻo e ʻEikí ke tau maʻu ʻa e faʻahinga laumālie ko ʻení, pea mahino ai mo e moʻoní. Ko e moʻoni pē ia, ʻoku taha pē hotau ʻOtuá, ʻa ia ko e ʻOtua ko e Tamaí, pea kuo pau ke moʻulaloa ʻa e tangata kotoa kiate ia pea mo talangofua ki heʻene ngaahi fekaú, koeʻuhí ke nau lava ai ʻo tauʻatāina pea mo hoko ko e kau ākonga moʻoni ʻa Kalaisi.21

Ngaahi Fokotuʻu ki he Akó

  • Ko e hā ʻa e tauʻatāina ke fili? Ko hai ʻokú ne maʻu ʻa e tauʻatāina ke filí? Ko e hā ʻoku hoko ai ʻa e tauʻatāina ke filí ko ha tāpuakí?

  • Ko e hā ʻa e finangalo ʻo e ʻOtuá fekauʻaki mo ʻetau fakaʻaongaʻi ʻetau tauʻatāina ke filí? Ko e hā kuó ne talaʻofa mai kapau te tau talangofua ange kiate ia? (Vakai foki, T&F 58:28.)

  • Ko e hā ʻoku tuku ai ke tau faingataʻaʻia ʻi he ngaahi nunuʻa ʻo ʻetau ngaahi ngāué? ʻE fakasiʻisiʻi fēfē ʻetau taukei he māmaní ʻo kapau ʻe fakangata ʻe he ʻOtuá ʻa e taú, taʻofi mo e fai hiá, pea mo fakaʻauha ʻa e masivá? Ko e hā haʻo faʻahinga tali ki ha taha ʻokú ne tukuakiʻi ʻa e ʻOtuá “ ʻi he ngaahi kovi ʻoku hoko he māmaní ʻi he ʻahó ni”?

  • Neongo ko e ʻOtuá ne ne “fakaʻatā pē ʻa e ngaahi kovi ko ia ne fakahoko ʻe he ngāue ʻa ʻene fānaú,” ko e hā ha faʻahinga fakamoʻoni ʻoku tau maʻu ko ia te ne “puleʻi ʻa honau ngaahi nunuʻá”? (Vakai foki, Loma 8:28; T&F 98:3.)

  • ʻOku ʻuhinga ki he hā ʻa e “kaunoa ʻi he tauʻatāina ʻa e fakafoʻituituí”? ʻE founga fēfē ha ala tokoni ʻa e mātuʻá mo e kau taki ʻo e Siasí ki he niʻihi kehé ke nau talangofua kae ʻikai kaunoa ai ʻi heʻenau tauʻatāina fakafoʻituituí? (Vakai foki, T&F 121:34–46.)

  • ʻOku tokoniʻi fēfeeʻi kitautolu ʻe he Siasí ke tau tauʻatāina moʻoni? ʻOku fakangatangata fēfeeʻi kitautolu ʻe he angahalá mo e fehālaakí?

  • Ko e hā ha ngaahi tāpuaki “maʻongoʻonga mo taʻe fakangatangata” kuó ke maʻu ʻi haʻo fili ke ke talangofua ki he ngaahi fono ʻa e ʻOtuá? (Vakai foki, T&F 130:20–21.)

  • Ko e hā hano faikehekehe ʻo e talangofua ki he ngaahi fono ʻa e ʻOtuá koeʻuhí ko ʻete ʻofá mo e talangofua koeʻuhí ko e ilifia ki he tauteá?

  • Te tau lava fēfē ʻo muimui ki he sīpinga ʻa e Fakamoʻuí ʻi haʻatau talangofua lahi ange ki he finangalo ʻo e Tamaí?

Ngaahi Ma’u’anga Fakamatalá

  1. Deseret News: Semi-Weekly, 11 Nov. 1873, 1.

  2. In James R. Clark, comp.,Messages of the First Presidency of The Church of Jesus Christ of Latter-day Saints, 6 vols. (1965–75), 4:144; the entire address is on pages 143–55.

  3. Gospel Doctrine, 5th ed. (1939), 49.

  4. Deseret News: Semi-Weekly, 3 Jan. 1871, 2.

  5. In Brian H. Stuy, comp., Collected Discourses Delivered by President Wilford Woodruff, His Two Counselors, the Twelve Apostles, and Others, 5 vols. (1987–92), 2:297.

  6. In Messages of the First Presidency, 4:325–26.

  7. Gospel Doctrine, 56–57; paragraphing added.

  8. In Messages of the First Presidency, 5:70–71.

  9. Gospel Doctrine, 48.

  10. Deseret News: Semi-Weekly, 2 Mar. 1867, 3.

  11. In Collected Discourses, 5:143.

  12. Gospel Doctrine, 492; paragraphing altered.

  13. In Messages of the First Presidency, 4:79.

  14. Gospel Doctrine, 49–50; paragraphing added.

  15. Gospel Doctrine, 82.

  16. Gospel Doctrine, 53–54.

  17. In Conference Report, Oct. 1903, 2.

  18. In Collected Discourses, 4:410–11.

  19. In Collected Discourses, 3:217–18.

  20. Deseret News: Semi-Weekly, 11 Nov. 1873, 1.

  21. In Collected Discourses, 4:407.

ʻĪmisi
Captain Moroni Raises the Title of Liberty

Ko hono Fusi ʻe he ʻEikitau ko Molonaí ʻa e Fuka ʻo e Tauʻatāiná, tā ʻe Arnold Friberg. Naʻe fakatahataha hifo ʻa e kāingalotu ʻo e Siasí ʻi he taimi ʻo e Tohi ʻa Molomoná ki he fuka ʻo e tauʻatāiná ke fuakava te nau fie “tauhi ʻenau totonú, mo ʻenau tui fakalotú, pea ke tāpuakiʻi kinautolu ʻe he ʻEikí”(ʻAlamā 46:20).