Akonaki ʻa e Kau Palesitení
Vahe 42: Tuku Ke Tau Ikuʻi pē Kitautolu


Vahe 42

Tuku Ke Tau Ikuʻi pē Kitautolu

Ko e fiefia ʻoku tolongá ʻoku ʻikai maʻu ia mei hono fakafiemālieʻi ʻo ʻetau ngaahi holi fakakakanó pe mei he ngaahi mālie ʻo māmaní, ka mei he anga-lelei, moʻui anga maʻa, pea mo e talangofua ki he ngaahi fono ʻa e ʻOtuá.

Mei he Mo’ui ‘a Siosefa F. Sāmitá

Lolotonga ʻa e taki ʻa Palesiteni Siosefa F. Sāmita mei he 1901 ki he 1918, naʻe fakautuutu ange ʻa ʻene hohaʻa ki he hū mai ʻo e ngaahi meʻa fakamāmaní ki he moʻui ʻa e Kāingalotu ʻo e Siasí. Naʻe ʻikai puli ʻiate ia ʻa e ngaahi meʻa fakamāmani ʻoku hoko ʻi hono ʻātakaí. Naʻá ne mamata ki he ʻulungāanga taʻe maʻá, naʻá ne fanongo ki he lea kapekapé, pea naʻe mamahi ʻa hono lotó koeʻuhí ko e ngaahi tōʻonga naʻe lahi ʻene hā ʻi he nofo fakasōsialé. Naʻá ne naʻinaʻi ki he Kāingalotú ke nau lava ʻo mapuleʻi kinautolu ʻi heʻenau fehangahangai mo e ngaahi mālohi ko ʻení pea ke nau moʻui anga maʻa, anga-lelei, mo haohaoa foki.

Naʻá ne lea ʻo kau ki hono mahuʻinga ʻo e malava ke mapukepuke ʻe he kāingalotú kinautolu mei he ngaahi vaʻinga mo e ngaahi fakafiefia fakasōsiale ʻoku faí pea pehē ki he ngaahi nunuʻa kovi ʻo e lea kapekapé, kumi monūʻiá, lauʻikoviʻí, pea mo e ʻulungāanga taʻe maʻá. ʻI Sepitema ʻo e 1916 naʻe ʻoatu ai ʻe he Kau Palesitenisī ʻUluakí ha tohi ki he ngaahi houalotu ʻa e Siasí ʻo pehē ai “ ʻoku ʻi ai ha fuʻu fie maʻu lahi ke fai hano fakaleleiʻi pea mo hano liliu ʻo ʻetau kau talavoú, kae tautautefito ʻeni ki he anga ʻo ʻenau teuteú mo honau valá pea ʻi he ngaahi ʻulungāangá mo e ngaahi tōʻonga ʻoku nau fakahoko ʻi he nofo fakasōsialé” pea fekau ai ki he ngaahi houalotu ko ʻení ke nau ngāue leva ke fakahoko ha liliu ʻi he ngaahi meʻá ni.1

Lolotonga ʻene ʻoatu ʻa e ngaahi fakahinohino ki he ngaahi houalotu ko ʻení, naʻá ne toe fakatokangaʻi foki “ ʻoku totonu ke muʻomuʻa ʻa e ʻapí mo e ngaahi ivi mālohi ʻokú ne maʻú … ʻi ha toe ngaahi meʻa kehe, ʻi hono fakahoko ʻo e ngaahi liliu ko ʻeni ʻi he ʻulungāanga maʻá, ngaahi meʻa fakasōsiale ʻoku hokó pea mo e faʻahinga vala ʻoku tuí. ʻOku totonu ke taki ʻa ʻapi ia ʻi he ngāue ko ʻeni ʻoku fai ʻe he ngaahi houalotú, he ko e tokoni pē foki kinautolu ia ki he ʻapí.”2

Naʻá ne fai mai ha fakatokanga: “Ko hotau fili ʻuluakí ʻoku ʻiate kitautolu pē ia. Ko e meʻa lelei ia ke fuofua ikuʻi ʻa e fili ko iá pea tau toki fakamoʻulaloaʻi leva kitautolu ki he finangalo ʻo e Tamaí, ʻo tau talangofua kakato ki he ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e moʻuí pea mo e fakamoʻui ʻa ia kuó ne foaki mai ki he māmaní ki hono fakamoʻui ʻo e tangatá.”3

Ngaahi Akonaki ‘a Siosefa F. Sāmitá

Tuku ke tau muimui ki he Fakamoʻuí ʻaki ʻetau mapuleʻi kitautolú.

Hangē kiate au ko e sīpinga ko ia naʻe tā maʻatautolu ʻe hotau Fakamoʻuí, ko e sīpinga ia ʻoku totonu ke tau feinga ke muimui ki aí. Naʻá ne [ngāue hala ʻaki ] koā ʻa e ʻatamai poto naʻá ne maʻú ke fakafiemālieʻi ʻaki ʻa e ngaahi holi ʻo e kakanó? Pe naʻá ne hāʻele holo ʻo fai ha ngaahi ngāue lelei– ʻo fakamoʻui ʻa e mahakí, fakaʻā ʻa e kuí, fakalea ʻa e noá, fakaongo ʻa e tulí, fakamaʻa ʻa e kakai naʻe kiliá, fakamolemoleʻi ʻa e angahalá mo fakanonga ʻa e loto mamahí? ʻIkai ko e sīpinga ia naʻá ne tā ki māmaní? ʻIkai ko e hala ia naʻá ne fekau ʻEne kau ākongá ke nau fou aí? ʻOku ou tui ki ai. ʻOku ʻi ai e meʻa ia ʻi he founga ko ʻení ʻoku fakaʻeiʻeiki pea taau mo hono vīkivikiʻí. Te ne ʻomi ʻe ia ʻa e fiefia moʻoni mo tolongá; lolotonga ko iá ʻoku fakataimi pē pea ʻe ʻosi ʻa e ngaahi fiefia ia ʻo māmaní.4

ʻOku ʻikai ke malu ha tangata kae ʻoua leva pē kuó ne lava ke mapuleʻi ia; pea ʻoku ʻikai mo ha taha pule kakaha ʻe toe lahi ange ʻa ʻene taʻe manavaʻofá mo toe ilifiaʻi ange ka ko ha uʻa pe ko ha loto ʻoku taʻe mapuleʻi. Te tau ʻiloʻi kapau te tau tukulolo ki he ngaahi holi ʻa e kakanó pea tau kumi ki ai, ko hono ikuʻangá pē ko e loto ʻitá, maumaú pea mo e mamahí, ʻo tatau pē ki he fakafoʻituituí mo e sōsaietí. Ko hono ngaahi nunuʻá ʻoku fakatupu mamahi ʻi heʻene hoko ko ha sīpinga ki he niʻihi kehé mo e tokotaha fakafoʻituituí foki; ʻoku fakatuʻutāmaki ʻeni pea fakatupu mamahi kiate kinautolu ʻoku ʻikai ke nau mateuteu ki heʻene hoko maí; lolotonga hono fakafisinga ʻo e ngaahi holi ko ʻení … kakapa atu ki ha meʻa ʻoku lelei; ko e taimi pē ʻeni ʻe lava aí pea fai lelei ki hotau kāingá, maʻu ha ʻamanaki lelei ki he kahaʻú, tānaki ʻa e ngaahi koloa ʻi he langí, ʻa ia ʻe ʻikai ke kai ʻe he ané mo e ʻumeʻumeá, pe haeʻi ʻe he kau kaihaʻa ʻo kaihaʻasi [vakai, Mātiu 6:119–20]–ʻe ʻomi ʻe he ngaahi meʻá ni kotoa ʻa e fiefia taʻengatá; ʻa e fiefia ʻi he māmaní mo e maama kahaʻú.5

Kiate au, ʻoku ʻikai ke u manavahē au ki he mālohi ʻo hotau ngaahi fili ʻoku hanga mai mei tuʻá, ka ʻoku ou manavahē ki he ngaahi fili ko ia ʻoku haʻu mei lotó. ʻOku totonu ke siʻisiʻi ange ʻetau ilifiá ki ha fili ʻoku hā mai, ʻa ia ʻoku tau lava ke sio ki ai mo fetaulaki mo ia ʻi he malaʻe taú, ʻi heʻetau ilifia ki ha fili loto kākā mo anga lavaki ʻoku toitoi mai ʻi hotau lotó, hangē ko e lahi ʻo e ngaahi vaivai ʻoku tau maʻu ʻi hotau tuʻunga tō ki lalo ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá, ʻa ia ʻoku lahi ʻetau faʻa tuku ange ke ʻalu taʻe mapukepuké, ʻo nau hanga ʻe kinautolu ʻo fakanenefu ʻa hotau ʻatamaí, mo toʻo atu ai ʻa ʻetau ʻofa ki he ʻOtuá mo ʻene moʻoní, kae ʻoua leva kuo nau fakaʻauha ʻa e ngaahi meʻa ʻoku makatuʻunga ai ʻetau tuí mo ʻave kitautolu ki ha tuʻunga ʻoku ʻikai ke toe ʻi ai haʻatau ʻamanaki lelei ki hatau huhuʻi, ʻo tatau pē ʻi māmani pe ʻi he maama kahaʻú. Ko e ngaahi fili ʻeni kuo pau ke tau fepaki mo ia hono kotoa, ko e ngaahi fili lalahi taha ia te tau fekuki mo ia ʻi he māmaní, pea ko e ngaahi fili ia ʻoku faingataʻa taha hono ikuʻí. Ko e ngaahi fua kinautolu ʻo e taʻe ʻilo, ʻa ia ʻoku faʻa lahi ʻene tupu mei hono tuku taʻe fakaleleiʻi ʻo e angahalá pea mo e kovi ʻoku ʻi hotau lotó. Ko e ngāue leva ke tau faí ko ʻetau lavaʻi ʻa e ngaahi meʻa ʻoku ʻi hotau lotó, ikuʻi hotau ngaahi fili ʻi hotau lotó, pea tau sio ʻoku lelei hotau lotó ʻi he ʻao ʻo e ʻEikí, pea ʻoku ʻikai ha meʻa ke ne fakamamahiʻi ʻa hono Laumālié mo taki kitautolu ke tau he mei hono fakahoko hotau fatongiá.6

ʻOku ʻi ai ha tokolahi ʻoku nau ʻofa lahi ange ki he ngaahi mālie fakaemāmá ʻi heʻenau ʻofa ki he ʻOtuá. ʻOku nau fiefia ʻi he ngaahi holi ʻa e kakanó, ʻa hono fakafiemālieʻi ʻa honau ngaahi uʻá, ʻo nau maʻu ʻa e ngaahi holi ʻoku fakatuʻutāmakí pea nau nofo ʻi he moʻui ʻauhá, anga taʻe maʻá, moʻui fakafiefiá pea mo e ngaahi anga kovi kotoa pē. ʻOku tokolahi ʻa e kakai ʻoku ʻikai ke nau ʻiloʻi ʻa e founga ke nau fiefia aí, ʻo ʻikai ke nau ʻiloʻi ʻa e founga hono fakaʻaongaʻi ʻo e ngaahi tāpuaki kuo foaki ʻe he ʻOtuá kiate kinautolú. Kapau te nau maʻu ʻa māmani kotoa, te nau ngāueʻaki ia ki hono fakafiemālieʻi pē ʻo ʻenau ngaahi tefitoʻi holí mo e ngaahi ongo ʻo honau lotó pea nau ʻauha ai. Ka ʻo kapau naʻa nau maʻu ʻa e laumālie totonú, te nau feinga ke poupouʻi ʻa e melinó mo e fiefia ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá pea fakaaʻu atu ʻa e ivi tākiekina ʻo e Ongoongolelei ʻo e māmá mo e moʻoní ki māmaní kotoa. Te nau ʻofa ʻi he maʻá, anga-leleí, faitotonú, anga-fakamātoató pea mo e anga māʻoniʻoní.7

Ko e fakafiefiá ʻoku ʻikai ko e taumuʻa ia ʻo e moʻuí ka ko hono ʻuhingá pē ke kehekehe ʻa e ngaahi meʻa ʻoku faí.

Fakahā mai kiate au ʻa e ngaahi fakafiefia ʻokú ke manako taha aí peá ke tala mai pe kuo hanga ʻe he ngaahi fakafiefia ʻokú ke faí ʻo puleʻi ʻa hoʻo moʻuí, pea te u tala atu kiate koe pe ko e tokotaha fēfē koe. `

ʻOku totonu ke tau fili ʻa e ngaahi fakafiefia ʻoku tau faí ʻo fakatatau ki he lelei ʻo honau ngaahi ʻātakai fakasōsialé. ʻOku totonu ke tau vakaiʻi fakalelei ʻa e faʻahinga ʻulungāanga ʻo kinautolu ʻoku tau feohi ʻi he ngaahi feituʻu fakafiefiá; pea ʻoku totonu ke puleʻi kitautolu ʻe heʻetau ongoʻi ʻoku ʻi ai hotau fatongia ki heʻetau ngaahi mātuʻá, ki hotau ngaahi kaungā-meʻa pea ki he Siasí. ʻOku totonu ke tau ʻiloʻi ko e ngaahi fakafiefia ko ia ʻoku tau fiefia aí ko ha faʻahinga fakafiefia ia ʻe hōifua ki ai ʻa e ʻEikí … ʻOku totonu ke fakamamaʻo pē mei he ngaahi fakafiefia ko ia ʻe fai ʻi ha ngaahi ʻātakai ʻoku tali pea pehē tokua ʻi he tuʻu fakasōsialé ʻoku totonu pē mo lelei, tuku kehe kapau ko e kakai anga-tonu ʻoku feohi mo kinautolú pea ʻoku ongoongolelei pē ʻa e ngaahi feituʻu ko iá pea fakalele ʻa e ngaahi fakafiefiá ʻi he ngaahi founga ʻoku totonú.

ʻOku ʻi ai ha ngaahi fakangatangata ʻi he ngaahi fakafiefia ʻoku tau faí ʻa ia ʻe ʻikai malu kapau te tau toe laka atu ai. ʻOku totonu ke fakatokangaʻi fakalelei ʻa e anga ʻo e faʻahinga fakafiefia ko ʻení pea fakasiʻisiʻi hono toutou faí ke ʻoua naʻa fai ʻo fuʻu hulu. ʻOku totonu ke ʻoua naʻa fakamoleki kotoa hotau taimí ki ai pe ko ha konga lahi pē ā ʻo hotau taimí; ko e moʻoni, ʻoku totonu ke ʻi mui mai ia ʻi he ngaahi fatongia pea mo e ngaahi ngafa ʻo e moʻuí ni, pea ʻoua ʻaupito naʻa tuku ia ke hoko ko ha meʻa ke ne puleʻi ʻa ʻe-tau ngaahi ʻamanakí mo ʻetau ngaahi taumuʻá.9

ʻOku kovi ʻa hono fai ʻo fuʻu hulu ʻa e meʻa kotoa. ʻOku totonu ke pule ʻa e anga fakamaʻumaʻú ʻi he meʻa kotoa pē. Ko e ngaahi fakafiefiá ʻoku ʻikai ko e taumuʻa Ia ʻo e moʻui, ʻoku totonu ke toki fai pē ia ke kehekehe ʻa e ngaahi meʻa ʻoku hokó. Ko e taimi ko ē ʻoku anga ʻaki ai ʻe he kakaí ʻa hono toutou fakahoko ʻo e ngaahi fakafiefiá, ʻoku ngalo leva ʻa e ngaahi taumuʻa totonu ia ʻoku ʻi heni ai ʻa e tangatá pea fakaʻau ke hoko ʻa e fatongiá ia ko ha meʻa ʻoku fakakina mo tāufehiʻa ki ai.10

Tuku ke tau moʻui maʻa, fakaʻehiʻehi mei he fai meʻa ʻo fuʻu tōtuʻá, pea tuku ʻa e fai angahalá.

Ko e lea kapekapé mo e lea fakamātatuʻá ko ha ongo angahala mamafa ia ʻi he ʻao ʻo e ʻOtuá.

ʻOku totonu ke tau taʻofi ʻa e lea kapekapé, lea fakamātatuʻá, pea mo e ʻulungāanga kotoa pē ʻoku tatau mo iá; he ʻoku ʻikai hoa ʻa e ngaahi meʻa peheé mo e ongoongoleleí pea ʻoku ʻikai taau ia mo e kakai ʻa e ʻOtuá.11

Ko e leá ʻoku hangē pē ia ko e fakakaukaú, ʻoku piki maʻu pea ʻoku toe fakafoki mai ia ʻe he manatú ʻi ha faʻahinga founga he ʻikai ke fuʻu lelei, pe ko haʻane fakatupu maumau kiate kinautolu naʻe ʻikai te nau loto ke fanongo ki ha ngaahi lea taʻe feʻunga peheé. Ko e ngaahi fakakaukau ko ia ʻoku ʻikai totonú, ʻe lava pē ke hakeakiʻi pē tuku ia ki lalo ʻe he faʻahinga lea ʻoku fakaʻaongaʻi ke fakamatalaʻi ʻaki iá. Kapau ʻoku totonu ke tau fakaʻehiʻehi mei he ngaahi lea ʻoku ʻikai leleí, ko e hā leva ha lau ia ki he lea kapekapé?12

ʻOku ʻikai ke ngata pē ʻi he fakalotomamahi ki he kakai ʻulungāanga lelei kotoa peé …ʻa e ʻulungāanga ʻoku fakahoko ʻe ha fānau toʻu tupu ʻe niʻihi ʻi heʻenau ngāueʻaki ʻa e ngaahi lea fakamātatuʻá mo e lea kapekapé, … ka ko ha angahala mamafa foki ia ʻi he ʻao ʻo e ʻOtuá, pea ʻoku totonu ke ʻoua naʻa hoko ia ʻi he lotolotonga ʻo e fānau Siasí.13

ʻOku ou pehē ki he ngaahi tamai mo e ngaahi faʻē ʻi ʻIsilelí, pea ki he fānau tangata kuo fanauʻi mai ʻi he Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní: ʻOku ou lea ʻaki ia ki he kakai tangata mo e fānau tangata ʻi he māmaní hono kotoa, pea ki he feituʻu kotoa pē ʻe aʻu atu ki ai ʻeku ngaahi leá ni–ʻoku ou fakatangi atu kiate kimoutolu, ʻoku ou kole atu kiate kimoutolu ke ʻoua muʻa naʻa mou fakalotomamahiʻi ʻa e ʻEikí pe fakalotomamahiʻi ʻa e kakai tangata mo e kakai fefine ʻoku ʻulungāanga fakaʻapaʻapá, ʻaki hono ngāue ʻaki ʻo e lea kapekapé.14

ʻOku fakatupu ʻauha ʻaupito ʻa e holi ke maʻu taʻe totongi ha meʻá.

ʻOku kau ʻi he ngaahi kovi ʻo e kuonga ní ʻa e ngaahi vaʻinga kumi monūʻiá, ʻa ia ʻoku fakahalaiaʻi lahi hono faí…. Ka neongo ia, ʻoku fakapuli mai ʻa hono kovi ʻo e kumi faingamālié ʻi ha ngaahi founga kehekehe ʻo tali lelei pē ia ʻi he ʻapí, ʻi he ngaahi kalapu ʻoku hā feʻunga mo e kuongá, pea ʻi he ngaahi fakafiefia ʻoku fai ko e tokoni ki ha ngaahi meʻa ʻaongá, pea aʻu pē ki hono fakahoko ʻi he ngaahi feituʻu ʻoku toputapú….

ʻOku fakatupu ʻauha ʻa e holi ke maʻu mai ha meʻa mahuʻinga ʻi ha kiʻi totongi siʻisiʻí pe maʻu taʻe totongi peé; pea ko e hā pē ha faʻahinga founga ʻokú ne fakamālohia pe fakaʻaiʻai e holi ko ʻení, ʻoku tokoni lahi ʻaupito ia ki hono ohi hake ʻa e laumālie ʻo e vaʻinga kumi monūʻiá, ʻa ia kuo ʻosi fakamoʻoniʻi ʻa ʻene fakaʻauha ha lauiafé. Ko hono fakamoleki atu ko ia ʻo ha kiʻi sēniti siʻisiʻi mo e ʻamanaki ke maʻu mai ai ha paʻanga ʻoku toe lahi ange ʻi ha faʻahinga founga peé, ko e founga pē ia ʻe taha ʻo e kumi monūʻiá pe pele paʻangá.15

Ko e lauʻikoviʻí ʻoku fehangahangai ia mo e laumālie ʻo e ongoongoleleí.

ʻI ha tohi naʻá ku toki maʻu mai ki muí ni, naʻe fai mai ai e kole mo e fehuʻi ko ʻení ke fai ange ki ai haʻaku lau: “ ʻOku ou fakaʻamu ke ke fakamatalaʻi mai angé ʻa e laukoviʻí. Ngalingali ʻoku kehekehe ʻa e ngaahi fakakaukau fekauʻaki mo hono ʻuhinga ʻo e foʻi leá. ʻOku pehē ʻe he niʻihi kapau ko e meʻa ʻokú ke lea ʻaki kau ki ha tahá ʻoku moʻoni, ta ʻoku ʻikai ko ha lauʻikoviʻi ia, ʻo tatau ai pē pe ko e hā e lea ʻokú ke faí mo e founga ʻokú ke fai ʻaki iá. Meʻa ní he ʻikai lelei ange kapau naʻa tau ʻiloʻi ha ngaahi fehalaaki ʻa ha taha, ke tau ʻalu hangatonu fakatāutaha pē ki ai ʻo talanoa mo ia ʻi haʻatau ʻalu ʻo talanoaʻi ki he niʻihi kehé ʻa ʻene ngaahi fehālaakí?”

ʻOku ʻikai ha meʻa ʻe toe mamaʻo ange mei he laumālie mo e poto ʻo e ongoongoleleí ka ko haʻatau pehē tokua ʻoku fakatonuhiaʻi maʻu pē kitautolu ʻi heʻetau lea ʻaki ʻa e moʻoní ʻo kau ki ha taha neongo pe ko e hā e maumau ʻe hoko ai kiate iá. ʻOku akoʻi kiate kitautolu ʻe he ongoongoleleí ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e fakatomalá, pea ʻoku ʻikai haʻatau totonu ʻe taha ke tuku hifo ha taha ki lalo ʻi he fakakaukau atu ʻa hono kāingá kiate iá kapau kuó ne ʻosi fakatomala moʻoni pea kuo ʻosi fakamolemoleʻi ia ʻe he ʻOtuá….

Ko ha kiʻi lao ʻeni, ʻoku ʻikai ʻaonga ke toutou feinga ke ʻoange ha faleʻi kia kinautolu ʻoku tau pehē ʻoku ʻi ai haʻanau fehālaakí. ʻUluakí, ʻe lava pē ke hala ʻetau ngaahi fakakaukau atu ʻo kau ki he toko tahá ni, pea ko hono uá, mahalo ko e tangatá ni ʻoku lolotonga fonu ia ʻi he laumālie ʻo e fakatomalá, pea ʻi heʻene ʻiloʻi ʻa hono vaivaí, ʻokú ne toutou feinga ke lavaʻi ia. ʻI heʻene peheé leva, ʻoku totonu ke tau matuʻaki tokanga ʻaupito ʻi he ngaahi lea ko ia ʻoku tau faí ʻo hangē ko ʻetau valokiʻi ʻa e niʻihi kehé. Pea ko ha fono fakalūkufua leva ʻeni, ʻoku lelei ange ke tuku pē hono fakamāuʻi ʻo e lauʻikoviʻí ki he laumālie mo e taumuʻa ʻokú ne fakatupu ke tau lea ʻaki ʻa e ngaahi meʻa ʻoku tau pehē ko ha ngaahi fehalaaki ʻi he niʻihi kehé.

Ka ai ha tangata pe fefine ʻokú ne maʻu ʻa e Laumālie ʻo e ʻOtuá, ʻe vave pē ʻa ʻene ʻiloʻi ʻe ia ʻa e laumālie ʻo e lauʻikoviʻí ʻi he ngaahi ongo ʻokú ne maʻú, he ko e laumālie ko iá ʻoku ʻi he ngaahi lea ia ʻoku fai ʻo kau ki he niʻihi kehé. ʻI heʻene peheé leva, mahalo ko e fehuʻi ko ia fekauʻaki mo e lauʻikoviʻí, ʻe lelei taha pē hano fakapapauʻi mai ʻe he lau motuʻa ko ia ʻoku pehē, “he ʻoku tāmateʻi ʻe he mataʻi tohí, ka ʻoku foaki moʻui ʻe he laumālié.” [2 Kolinitō 3:6.]16

ʻOku totonu ke ʻoua naʻa tali ʻe he kakai kotoa pē ʻa e vala taʻe feʻungá.

ʻOku totonu ke ʻoua naʻa tali ʻe he ngaahi mātuʻá mo e kakai lelei kotoa pē ʻa e vala taʻe feʻungá. ʻOku fakahā mai ʻe hono fakahāhā ʻo e sinó ʻi ha founga taʻe maá, ʻi hano tui e ngaahi kofu ākenga ʻo e kuongá, ʻa e fakaʻau ko ia ke hōloa e moʻui anga maʻá ki ha tuʻunga māʻulalo pea kovi ʻaupito ʻa e tuʻunga fakasōsialé ʻa ia kuó ne taki fakavaveʻi ʻa e ngaahi puleʻangá ki he ʻauha taʻe toe ala lava ke fakamoʻuí. ʻOua naʻa tuku e ngaahi fakakaukau fakafiefia ʻoku hanganaki mai mei ha nofotuʻi nāunauʻiá ke fakamalu-maluʻi ʻe ha ngaahi konga ʻao pehē ʻo hangē ko ia ʻoku fakamanamanaʻi mai ʻe he ngaahi ʻulungāanga fakafonua, ngaahi teunga mo e ngaahi tohoaki ʻo e ngaahi ʻaho ko ʻení.17

ʻI heʻeku vakaí, ko e ngaahi ākenga vala ʻo e ʻaho ní ʻoku fakalielia, fakatupu kovi, fakaʻaiʻai e holi kovi mo fakakakanó ʻi he loto ʻo kinautolu ʻoku nau muimui ki he ngaahi ākengá ʻo e kuongá, pea pehē foki kia kinautolu ʻoku nau fakaoleoleʻi iá…. ʻOku ʻikai ke manakoa ia, pea ʻoku ou fakatauange he ʻikai muimui ʻa e ngaahi ʻofefine ʻo Saioné ʻi he ngaahi founga, ngaahi teunga mo e ngaahi vala fakatupu ʻauha ko ʻení, he ʻoku nau holoki moʻui mo fakatupu malaʻia.18

ʻOku mau fanongo mei he taimi ki he taimi ki he talanoa ʻo pehē ʻoku hanga ʻe he niʻihi…. ʻo fiepotoʻi pe tuʻusi honau ngaahi kāmení, ʻo ʻikai tauhi kinautolu ke toputapu ka nau fakaʻuliʻi ia…. ʻOku mau mamata ki ha niʻihi ʻo ʻetau houʻeiki fefine leleí ʻoku nau tui mai ʻi heʻenau haʻu ki he temipalé ʻa e ngaahi ākenga foʻou mo ngali vale taha ʻo e kuongá, ʻa ia ʻokú ne fakamaaʻi e sino fakalangi ʻo e tangatá. Hangē ʻoku ʻikai ke nau fakatokangaʻi ko ʻenau haʻú ki he fale ʻo e ʻOtuá.19

ʻOku fakangofua ʻa e founga hulohula ʻoku leleí ʻi he Kāingalotú

ʻOku mau pehē ko e taimi totonu ʻeni ke taki ai e tokangá ki he ngaahi hulohula fakafiefia ʻoku faí, ʻa ia ko ha meʻa ia ʻoku fakangofua ki he Kāingalotu ʻo e Siasí, kae fai pē ʻo fakatatau mo e ngaahi tuʻutuʻuni pau ʻoku totonu ke matuʻaki tauhi totonu ki aí… .ʻOku totonu ke taʻofi ʻaupito ʻa e ngaahi kava mālohí mei he ngaahi feituʻu faiʻanga hulohulá mo e ngaahi feituʻu ofi aí. Ko e ngaahi hulohula ko ia ʻoku fie maʻu ke fai ai ha fepiki vāofí pea ueʻi e sinó ʻi he ngaahi founga ʻoku fakatupu fakakaukau ʻulí… . ʻoku totonu ke matuʻaki tapui ʻaupito pē ia.20

Ko e ngaahi tohí ko ha ngaahi takaua kinautolu ki he leleí pe koví

ʻOku hoko ʻa e ngaahi tohí ko ha feʻao ia ki he toko taha kotoa pē ʻoku lau tohi, pea ʻoku nau fakatupu ha ngaahi ongo lelei pe kovi. ʻOku faʻa hoko he taimi ʻe niʻihi ke fuʻu tokanga ʻaupito ʻa e ngaahi mātuʻá ki he ngaahi kaungā-meʻa ʻoku feohi mo ʻenau fānaú kae ʻikai haʻanau teitei tokanga ki he ngaahi tohi ko ia ʻoku nau laú. Ka ko ʻene ʻosi angé, ʻe hanga ʻe hono lau ko ia ʻo ha tohi koví ʻo ʻomai ha ngaahi feohiʻanga ʻoku kovi.

ʻOku ʻikai ko e tamasiʻi pē ʻokú ne lau ʻa e tohi ngali kehe, faikehe mo anga-kehe ko ‘eni hono mālié ʻoku uesia ʻe hono mā- lohí, ka ʻe ʻi ai pē taimi te ne uesia ai mo ha niʻihi kehe. ʻOku hoko ʻa e tohi ko ʻení ko ha tupuʻanga ia ʻo ha ngaahi fakakaukau kovi kehekehe ʻa ia te ne fakatupu ha ngaahi ʻulungāanga kovi, ʻo tupu leva mei ai ha ongoʻi faikeheʻia mo ongoʻi taʻe mahuʻingaʻia, pea ʻokú ne fakafonu ʻe ia mo tekeʻi ki tuʻa ʻa e ngaahi meʻa lelei ʻi he lotó kae fetongi ʻaki ia ʻa e koví…. Ko e taimi ko ē ʻoku lau ai ʻe heʻetau fānaú ʻa e ngaahi tohi ʻoku fakatupu fakakaukau ngali kehe, faikehe mo taʻe feʻunga ʻi honau ngaahi ʻatamaí, ʻoku ʻikai totonu ke tau ofo ʻi haʻatau ʻiloʻi kuo nau ʻosi fakahoko ha faʻahinga meʻa ngali kehe, faikehe pē angakehe. Ko e ngaahi fakakaukaú mo e ngaahi ongo ʻo e sinó, ko e feituʻu ia ʻoku fie maʻu ke tau tauʻi ai e ngaahi kovi mo e ngaahi ʻahiʻahi ʻo e māmaní, pea ʻoku totonu ke fai ʻe he tamai mo e faʻē kotoa pē ha feinga makehe ke fakamaʻa ʻa e ngaahi fakakaukaú mo e ngaahi ongo ʻoku tau maʻú….

ʻOku ʻi ai ha talanoa kau ki ha tangata ʻōfisa Pilitānia naʻe ʻalu ʻi ha ʻaho ʻe taha ke toʻo hifo ha tohi mei he funga laupapá. ʻI heʻene ala hake ki he tohí, naʻe huhu hono foʻi tuhú ʻe ha ngata huhu kona. Hili pē ha ngaahi houa siʻi mei ai kuo kamata ke pupula hono foʻi tuhú. Naʻe mafola leva ʻa e pupulá ki hono umá pea iku pē ʻo maʻu kotoa hono sinó, pea naʻá ne mālōlō ʻi ha ngaahi ʻaho siʻi pē mei ai. ʻOku ʻi ai ha fanga ngata huhu kona ʻoku nau toitoi ʻi he ngaahi tohi maʻu ngofua mo taʻe ʻaongá… . ʻOku fuʻu kona ʻaupito ʻenau ngāue ki hotau laumālié, pea ʻe ʻi ai ha taimi kuo pau ke nau fakatupu ha mate fakasino mo fakalaumālie…. Tuku muʻa ke ʻiloʻi ʻe he Kāingalotú ʻa e ngaahi tohi ʻoku hū atu ki honau ngaahi ʻapí, he ko e mālohi ʻo e ngaahi tohi ko ʻení ʻe lava pē ke kona mo fakatupu mate ʻo hangē ko e ngata huhu kona naʻá ne tāmateʻi ʻa e tangata ʻōfisa Pilitānia ko ʻeni ʻi ʻInitiá.21

Ko e hā ʻa e anga ʻoku taau mo kimoutolú?

Ngata pē ʻi he talangofua ki he ngaahi fono ʻa e ʻOtuá ʻe lava ke mavahe hake ai ʻa e tangatá mei he ngaahi vaivai ʻo e moʻui fakamatelié ke ne ngāueʻaki ʻa e manavaʻofá, ʻofa fakaKalaisí pea mo e ʻofa ko ia ʻoku totonu ke ne ueʻi ʻa e lotó mo e ngaahi fakakaukau ʻa e tangatá ke fai ha ngāué. ʻOku fakataumuʻa ʻa e ongoongolelei kuo toe fakafoki maí ke ne fakatauʻatāinaʻi ʻa e [kakaí], ʻo tauʻatāina ke nau fili ki he leleí kae siʻaki ʻa e koví, tauʻatāina ke faka ʻaongaʻi ʻa e mālohi ko ia ʻo ʻenau fili leleí, ʻa ia ʻoku nau fakapapauʻi ai e meʻa ʻoku totonú neongo ʻe tuhu kia kinautolu ha tokolahi ʻo e kakai he māmaní ʻi he manuki mo e luma. ʻOku ʻikai fie maʻu ha faʻahinga loto-toʻa makehe ia kae toki lava ʻa e tangatá ke matuʻuaki ʻa e ngaahi faingataʻa ʻo e māmaní.22

Ke tāpuakiʻi kimoutolu ʻe he ʻEikí siʻoku ngaahi tokoua mo e tuofāfine. ʻOku mau poupouʻi ha faʻahinga polokalama pē kuo fokotuʻutuʻu ke aʻusia ai ʻa e anga fakamaʻumaʻú, anga-leleí, moʻui maʻá, tui ki he ʻOtuá pea mo e talangofua ki Heʻene ngaahi fonó ….

…Ko e hā ʻa e anga ʻoku taau mo kimoutolú; ko e hā ʻa e anga ʻoku totonu ke tau maʻu fakafoʻituituí? ʻIkai ʻoku totonu ke tau tā ha sīpinga ʻoku taau mo e meʻa ʻoku tau tui ki aí? ʻIkai ʻoku totonu ke tau moʻui anga maʻa? ʻIkai ʻoku totonu ke tau moʻui anga-tonu, anga-lelei, faitotonu, manavahē pea ʻofa ki he ʻOtuá ʻi hotau lotó he ʻaho kotoa pē ʻo ʻetau moʻuí pea ʻi he fatongia kotoa pē ʻe uiuiʻi kitautolu ki aí; ʻikai ʻoku totonu ke tau tā ha sīpinga ʻoku leleí? ʻIkai ʻoku totonu ke tau hoko ʻo hangē ko Kalaisí, ʻo ngali tangata, tauhi moʻoni ki he tefitoʻi moʻoni kotoa pē ʻo e Ongoongoleleí, pea anga-fakaʻapaʻapa ʻi ha feituʻu pē te tau i aí pea ʻi ʻapi foki?…Ko e faʻahinga kakai ʻeni ʻoku totonu ke tau hoko ʻo tatau mo iá. Ko ʻeku lotú ia ke fai tokonia kitautolu ʻe he ʻOtuá ke tau hoko ʻo pehē.23

Ngaahi Fokotu’u ki he Akó

  • Ko e hā ha ngaahi founga naʻe hoko ai e Fakamoʻuí ko ha sīpinga ʻo e mapuleʻi kitá? Ko e hā e “fili te tau ʻiloʻi pē ʻi hotau lotó?” (Vakai, Mōsaia 3:19.) Te tau lava fēfē ke muimui ki he sīpinga kuo tā ʻe he Fakamoʻuí ʻo fekauʻaki mo hono ikunaʻi ʻo e fili ko ʻení?

  • Ko e taimi ko ia ʻoku ʻikai ke tau mapuleʻi ai kitautolú, ʻoku anga fēfē leva haʻatau hanga ʻo fakamamahiʻi kitautolu mo e niʻihi kehé? Ko e taimi ko ē ʻoku tau mapuleʻi ai kitautolú, ʻoku tau lava fēfē leva ke tāpuekina ai ʻa e niʻihi kehé?

  • ʻE lava fēfē ke hoko ʻa e ngaahi fakafiefia ʻoku faí ko ha “faʻahinga ongo ke ne puleʻi” ʻa ʻetau moʻuí? Ko e hā ha founga te tau fakahaaʻi ai pe ko e faʻahinga kakai fēfē kitautolú? Ko e hā ʻa e ngāue ʻoku totonu ke fai ʻe he ngaahi fakafiefiá ki heʻetau moʻuí?

  • Ko e hā nai hono ʻuhinga ʻoku hoko ai ʻa “hono fakaʻaongaʻi ʻo e lea fakamātatuʻá mo e lea kapekapé…. ko ha angahala mamafa ʻi he ʻao ʻo e ʻOtuá”? Kapau ʻoku fakaʻaongaʻi ʻe kinautolu ʻoku mou feohí ʻa e lea kapekapé, te ke fakahā fēfē nai ke nau ʻiloʻi ʻoku ʻikai ke ke saiʻia aí?

  • Ko e hā hono ʻuhinga ʻoku fepaki ai ʻa e lauʻikoviʻí mo e laumālie ʻo e ongoongoleleí? Ko e hā e meʻa ʻoku totonu ke tau faí kae ʻikai ko hano lea ʻaki ʻo e ngaahi fehalaaki ʻa e niʻihi kehé?

  • ʻOku fakaʻaiʻai fēfē ʻe he tui ʻo e vala tāú ʻa e moʻui anga-tonú? ʻOku hoko fēfē ha niʻihi ʻo e ngaahi ākenga vala ʻo e ʻaho ní ko ha “fakatupu kovi” mo ne “holoki [e] ʻulungāanga maʻá”?

  • Te tau fakaʻaongaʻi fēfē e faleʻi ʻa Palesiteni Sāmita fekauʻaki mo e ngaahi tohí ki he ngaahi fakafiefia ʻo e ngaahi ʻaho ní, hangē ko e ngaahi filimi vitioó, mūsiká, televīsoné, ngaahi heleʻuhilá, ngaahi makasiní, pea mo e ʻinitanetí? (Vakai foki, T&F 88:18.) Ko e hā ha ngaahi founga ʻoku fie maʻu ai e loto-toʻá ke tau lava ʻo matuʻuaki ʻaki e ngaahi faingataʻa o e māmaní”?

  • Te ke tali fēfē nai ʻa e fehuʻi ko ʻení, “Ko e hā ʻa e anga ʻoku taau mo kitautolú”? (Vakai foki, 3 Nīfai 27:27.)

Ngaahi Ma’u’anga Fakamatalá

  1. In James R. Clark, comp.,Messages of the First Presidency of The Church of Jesus Christ of Latter-day Saints, 6 vols. (1965–75), 5:37.

  2. In Messages of the First Presidency, 5:40.

  3. Gospel Doctrine, 5th ed. (1939), 253.

  4. Deseret Evening News, 8 Mar. 1884, 1.

  5. Gospel Doctrine, 247.

  6. Gospel Doctrine, 341.

  7. Deseret News: Semi-Weekly, 24 ʻEpe. 1883, 1.

  8. Gospel Doctrine, 330.

  9. Gospel Doctrine, 320.

  10. In Messages of the First Presidency, 3:123.

  11. Gospel Doctrine, 241.

  12. Gospel Doctrine, 265.

  13. In Messages of the First Presidency, 3:112–13.

  14. “A Sermon on Purity,” Improvement Era, Me 1903, 504.

  15. Gospel Doctrine, 326–27.

  16. Gospel Doctrine, 263–64; tānaki ki ai hono fakapalakalafi.

  17. In Messages of the First Presidency, 4:281.

  18. Gospel Doctrine, 332–33.

  19. Gospel Doctrine, 333.

  20. In Messages of the First Presidency, 4:280–81.

  21. Gospel Doctrine, 324–25.

  22. Gospel Doctrine, 211.

  23. In Messages of the First Presidency, 4:185–86.

ʻĪmisi
Ruth and Naomi

Ko Lute mo Naomi, fai ʻe Judith Mehr. Naʻe maʻu ʻe Lute ha nonga mo ha fiefia ʻi heʻene moʻui anga-maʻa mo talangofua ki he ngaahi fono ʻa e ʻOtuá.