Akonaki ʻa e Kau Palesitení
Vahe 26: Tauhi ʻa e Sāpaté: Koeʻuhí ke Kakato ʻa Hoʻo Fiefiá


Vahe 26

Tauhi ʻa e Sāpaté: Koeʻuhí ke Kakato ʻa Hoʻo Fiefiá

Ko e Sāpaté ko ha ʻaho ia kuo tuku mavahe ʻe he ʻOtuá ke tau hū, mo lotu, pea mo fakahoko ai ʻa ʻetau ngaahi huú ki he Fungani Māʻolungá.

Mei he Moʻui ʻa Siosefa F. Sāmitá

Naʻe ʻiloʻi mo akoʻi ʻe Palesiteni Siosefa F. Sāmita ʻa e fatongia maʻongoʻonga ko ia ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní ke tauhi ʻa e ʻaho Sāpaté. Naʻá ne akoʻi ʻa e Kāingalotú ke nau tauhi ki he ʻEikí he Sāpaté pea mo fakaʻaongaʻi ʻa e taimí ke akoʻi mo tāpuekina ai honau ngaahi fāmilí. Naʻá ne pehē: “Kiate au, ko e ngaahi ʻaho Sāpaté, ʻi he taimi he vahaʻa ʻo e ngaahi houalotú, ʻoku ou fie maʻu ʻe au ʻa e faingamālie ke tangutu hifo ai mo hoku fāmilí ʻi homau ʻapí ʻo talanoa mo feohi mo pea mo maheni lelei ange mo kinautolu. Te u fie maʻu e au ha faingamālie ke u maʻu lahi ange ʻe au ʻa e taimi ʻi he Sāpaté, koeʻuhí ko e taumuʻa ko ʻení; ke u maheni mo ʻeku fānaú, ke mau felōngoaki mo kinautolu, pea mo ʻai ke nau fehokotaki mo e folofolá, kae ʻumaʻā ha ngaahi meʻa makehe mei he fakaolí, tūkuhuá, fakakatá pea mo fiefia fakataha pē mo kinautolu ʻo hangē ko e ngaahi meʻa ko ʻení.”1

Naʻá ne toe akoʻi foki mo e ngaahi nunuʻa ʻo hono maumauʻi e ʻaho ko ʻeni ne fakatapui ʻe he ʻEikí. Naʻá ne pehē ai ʻi he ʻaho Sāpate ko hono 12 ʻo Sune 1898, ʻi he Tāpanekale ʻi Sōleki Sití: “ ʻI heʻeku fononga mai ki he fakatahá ni, ne u fakalaka mai ai ʻi ha taha ʻo e kau takí, peá ne tala mai ko e taimi ne fakalaka mai ai ʻi he tauʻanga lēlué, ne ne fakatokangaʻi ha kakai tokolahi ai ʻoku nau teu ō ki ha ngaahi feituʻu mālōlō ʻanga…. Kapau ʻoku ʻi ai hanau niʻihi ʻoku nau pehē ko ha Kau Māʻoniʻoni kinautolu ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní, ko e hala ʻoku nau foua ʻi he ʻaho ní ʻoku fehangahangai ia mo e nofo ʻa e ʻOtuá, ʻo fehangahangai mo e ngaahi fuakava ne nau fakahoko ʻi he vai ʻo e papitaisó, pea toe fehangahangai mo e ngaahi fuakava ne fakahoko ʻi he feituʻu toputapu taha ʻoku fakahū ki ai ʻa e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní. ʻOku nau maumauʻi ʻa e ʻaho Sāpaté, ʻoku ʻikai ke nau tauhi ha fekau ʻe taha ʻa e ʻEikí; ʻoku nau fakahaaʻi ʻoku nau talangataʻa ki he fonó, pea ʻoku nau fakahoko ʻa e meʻa ʻoku fakahouhau ʻi he ʻao ʻo e ʻOtuá, pea ʻe fakaiku ai ʻo kovi kia kinautolu, pea ka ʻikai, te nau hē.”2

Ngaahi Akonaki ʻa Siosefa F. Sāmitá

Kuo vaheʻi mo fakatapui ʻe he ʻEikí ha ʻaho ʻe taha ʻi he ngaahi ʻaho ʻe fitú.

Naʻe ngaohi pe vaheʻi ʻe he ʻOtuá ʻa e ʻaho Sāpaté ko ha ʻaho ʻo e mālōlō, ko ha ʻaho ʻo e lotu, ko e ʻaho ki he ngaahi ngāue lelei, pea ko ha ʻaho ki he anga fakatōkilalo mo e fakatomala, mo hū ki he Fungani Māfimafí ʻi he laumālie mo e moʻoni.3

ʻOku ʻi ai ha fakahehema lahi fau ʻi he funga fonuá ke nau taʻe tokanga ki hono tauhi ʻo e ʻaho Sāpaté. Ko e fekau: “Manatu ki he ʻaho Sāpaté, ke tauhi ia ke māoniʻoní,” ʻoku kei hoko moʻoni pē ia ko e fono he ʻahó ni ʻo tatau mo e taimi ne foaki ai ki ʻIsileli ʻi e Moʻunga ko Sainaí [ʻEkesōtoni 20:8].4

Ko e Sāpaté ko e ʻaho ia ʻo e mālōlō mo e lotu, naʻe fokotuʻu mo vaheʻi ʻi ha fekau makehe ʻa e ʻEikí ki he Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní, pea ʻoku totonu ke tau poupouʻi mo tauhi ia ke māʻoniʻoni. ʻOku totonu foki ke tau akoʻi ki heʻetau fānaú ʻa e tefitoʻi moʻoni ko ʻení.5

Ko e ʻaho ʻe taha mei he ʻaho ʻe fitú kuo vaheʻi mo fakatapui ko ha ʻaho ʻo e lotu, ko ha ʻaho ʻo e fakakaukau molumalu, ko ha ʻaho ʻo e lotu mo e fakafetaʻi, pea mo maʻu ʻa e ʻOhomohe ʻa e ʻEikí ko e fakamanatu kiate ia pea mo ʻene fakalelei taʻe fakatatauá. Tau akoʻi muʻa ʻetau fānaú ʻoku totonu ke nau tauhi ʻa e Sāpaté ke māʻoniʻoni, pea ke nau fai ia koeʻuhí he ʻoku nau manako ke fai pehē pea fakataha mo e mahino ne tuʻutuʻuni ia ʻe he ʻOtuá. Pea ʻe lava pē ke nau toki maʻu ha ngaahi fakafiefia mo ha mālōlō, liliu mo ha fiefia, ʻi ha founga totonu ʻe taha ʻi ha ngaahi ʻaho kehe… .ʻOua muʻa naʻa tau maumauʻi ʻa e Sāpaté.6

Ko e hā te tau fai ʻi he ʻaho Sāpaté?

Fakaʻapaʻapaʻi ʻa e Sāpaté, mo tauhi ia ke māʻoniʻoni. Hū ki he ʻEikí ʻi he ʻaho Sāpaté. ʻOua naʻa mou ngāue. ʻOua naʻa mou ō ʻo kumi ki he ngaahi meʻa muná he Sāpaté. Mālōlō, pea fakafoʻou homou ʻatamaí, pea lotu, mo ako, mo fakakaukau ki he ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e moʻuí mo e hākeakiʻí. Ko e ngaahi ngāue totonu ʻeni ki he ʻaho Sāpaté….

Tuku ke ō atu ʻa e kakaí mo e meʻá ni ki honau ngaahi ʻapí, pea fakahoko atu ia ki he kau mēmipa ʻo honau ngaahi fāmilí ʻoku ʻikai ke ʻi hení. Fakahā ange kia kinautolu ʻoku ʻikai poupouʻi ʻe he kau palesitenisī ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní ʻa hono maumauʻi ʻo e ʻaho Sāpaté.7

Ko e fatongia mahino ia ʻo e tokotaha kotoa ʻi he Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní ke ne tauhi totonu ki he ʻaho Sāpaté—pea ʻoku kau ki ai mo e kau talavoú mo e kau finemuí pea pehē ki he fānau tangatá mo e fānau fefiné. Mahalo ʻe hā ngali kehe ʻa hono totonu ke toutou fakamanatu ʻa e foʻi moʻoni ko ʻení. Ka ʻoku hangē ʻoku ʻi ai ha kakai ʻe niʻihi, pea aʻu he taimi niʻihi ki ha ngaahi kolo kakato, ʻoku ʻikai ke nau tokangaʻi ʻa e fatongiá ni, pea ʻoku nau fie maʻu ai ʻa e naʻinaʻi ko ʻení.

Ko e hā ʻa e meʻa ʻoku fie maʻu ke tau fai ʻi he ʻaho Sāpaté? ʻOku mahino ʻaupito ʻa e ngaahi fakahā ʻa e ʻEikí ki he Palōfita ko Siosefá fekauʻaki mo e kaveingá ni, pea ʻoku totonu ke nau puleʻi kitautolu, he ʻoku nau fenāpasi moʻoni mo e ngaahi akonaki ʻa e Fakamoʻuí. Ko ha niʻihi pē ʻeni ʻo ha fanga kiʻi fiemaʻu faingofua:

Naʻe fokotuʻu ʻa e Sāpaté maʻamoutolu ke mou mālōlō ai mei hoʻomou ngaahi ngāué.

Ko e Sāpaté ko ha ʻaho makehe ia ke ke hū, lotu, mo fakahaaʻi ai hoʻo fakamātoato mo hono moʻoni ʻo hoʻo fua ho fatongiá mo hoʻo tui fakalotú—ke ke fai ai hoʻo ngaahi huú ki he Fungani Māʻolungá.

Ko e Sāpaté ko e ʻaho ia ʻoku fie maʻu ai kimoutolu ke ke foaki ai ho taimí mo hoʻo tokangá ʻi he hū ki he ʻEikí, ʻo tatau ai pē pe ko ha fakataha, pe ʻi ʻapi, pe ko e fē pē ha feituʻu te ke ʻi ai—ko e faʻahinga fakakaukau ia ʻoku totonu ke ʻi homou ʻatamaí.

Ko e ʻaho Sāpaté ko e ʻaho ia ʻoku totonu ai ke ke ʻalu mo ho ngaahi tokouá mo e tuofāfiné ki he ngaahi fakatahaʻanga ʻa e Kāingalotú, teuteu ke mou maʻu ʻa e sākalamēniti ʻo e ʻohomohe ʻa e ʻEikí; ʻi haʻamou tomuʻa vete hoʻomou ngaahi angahalá ki he ʻEikí mo ho ngaahi tokouá mo ho tuofāfiné, pea mo fakamolemoleʻi ho kāingá ʻo hangē ko hoʻo fakaʻamu ke fakamolemoleʻi koe ʻe he ʻEikí.

ʻI he ʻaho Sāpaté ʻoku ʻikai totonu ke ke fai ai mo ha toe meʻa kehe ka ko hoʻo teuteu pē hoʻo meʻatokoní ʻi he loto ʻoku hanga fakatāfataha, koeʻuhí ke haohaoa hoʻo ʻaukaí, pea kakato mo hoʻo fiefiá. Ko e meʻa ʻeni ʻoku ui ʻe he ʻEikí ko e ʻaukai mo e lotú [vakai, T&F 59:13–14].

Ko e ʻuhinga ki he meʻa ko ʻeni ʻoku fie maʻu ke fai ʻi he Sāpaté ʻoku toe fakamtalaʻi mahino ia ʻi he ngaahi fakahaá. ʻOku ʻuhinga ia ke tauhi kakato ai ʻe ha taha ia ʻo taʻe ʻi ai hano mele pe ʻila mei māmani; pea ʻi he meʻá ni foki, ʻoku fie maʻu ai ʻa e Kāingalotú ke nau ō ki he fale ʻo e lotú ʻo fakahoko ai ʻenau ngaahi sākalamēnití ʻi he ʻaho Sāpaté [vakai, T&F 59:9]….

ʻOku ʻikai hōifua ʻa e ʻEikí ʻi he kakai ʻoku nau ʻilo ʻa e meʻá ni kae ʻikai fai ki aí.

ʻOku ʻikai mālōlō ʻa e tangatá ia mei heʻenau ngaahi ngāué ʻo kapau ʻoku nau palau, mo tō pea mo utu pe keli. ʻOku ʻikai ke nau mālōlō ʻo kapau ʻoku nau kei fakatakamilo takai ʻi honau ʻapí ʻhe ʻaho Sāpaté kakato, ʻo kei fakahoko ha fanga kiʻi ngāue monomono ne ʻikai ke nau fakahoko ʻi he ngaahi ʻaho kehé koeʻuhí ko ʻenau femoʻuekiná.

ʻOku ʻikai fakahaaʻi ʻe he tangatá ia ʻa ʻenau fakamātoato pea mo ʻenau lotoʻaki ʻenau tui fakalotú pea mo honau fatongiá ʻi he taimi ʻoku nau fakavavevave ai he pongipongi Sāpaté … ki he ngaahi vahaʻa moʻungá, ngaahi mālōlōʻanga ʻeveʻevá, pe ke nau ʻeva ki hanau ngaahi kaungāmeʻa pe ko ha ngaahi feituʻu fakafiefiaʻanga mo honau ngaahi uaifí mo e fānaú. ʻOku ʻikai ke nau hū kinautolu ʻi he foungá ni ki he Fungani Māʻolungá.

ʻI heʻenau kumi ki heʻenau fiemālié mo e fakafiefiá ʻoku ʻikai ke nau foaki ai honau taimí mo ʻenau tokangá ʻi he hū ki he ʻEikí; pe te nau maʻu ʻa e laumālie ʻo e fakamolemole mo e lotu ko ia ʻoku maʻu ʻi hono maʻu ʻo e sākalamēniti māʻoniʻoní.

ʻOku ʻikai ʻaukai ʻa e tamaiki tangatá mo e kau talavoú ia mo ha loto hanga tāfataha koeʻuhí ke kakato ʻenau fiefiá, ʻi he taimi ʻoku nau fakamoleki ai ʻa e Sāpaté ke ʻāhua takai ʻi he ngaahi fakatau- ʻanga ʻaisikilimi mo e ngaahi falekai ʻi he koló, kau ʻi ha ngaahi vaʻinga, pe ʻeva meʻalele, toutai, pe kau ʻi ha faʻahinga sipoti, ngaahi fononga ki ha feituʻu pe mālōlō ʻeveʻeva. Ko e faʻahinga meʻa ia he ʻikai ke ne tauhi kinautolu ke nau taʻe ha mele pe ʻila mei māmaní, ka te ne toʻo meia kinautolu ʻa e ngaahi talaʻofa lahi ʻa e ʻEikí, ʻo ʻoange ʻa e mamahí kae ʻikai ko e fiefiá, pea mo e taʻe manongá mo e hohaʻá kae ʻikai ko e nonga ko ia ʻoku haʻu fakataha mo e ngāue ʻo e angatonú.8

ʻOku tau maʻu, pe te tau maʻu ʻa e ngaahi monūʻiá kotoa ʻo kapau te tau fakaʻaongaʻi hotau houa kotoa pē he Sāpaté ki ha faʻahinga ngāue, pe fekumi, pe ko ha ako, ko ē te ne fakaleleiʻi hotau ʻatamaí pea mo ʻai ke tau maheni lelei ange mo hotau ngaahi fatongia ʻi he Siasí, fono ʻo e Siasí, ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá, kae ʻumaʻā ʻa e ngaahi fakakaukau ʻo e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí… .

Ko ʻeku tuí, ko e fatongia ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní ke nau fakaʻapaʻapaʻi mo tauhi ʻa e ʻaho Sāpaté ke māʻoniʻoni, ʻo hangē ko ia kuo fekau ʻe he he ʻEikí ke tau faí. ʻO ō ki he fale ʻo e lotú. Fakafanongo ki he ngaahi fakahinohinó. Fakamoʻoniʻi ʻa e moʻoní. Pea ʻinu ʻi he fauniteni ʻo e ʻiló mo e fakahinohinó, he ʻe lava ke fakaʻava ia kia kitautolu meia kinautolu kuo ueʻi fakalaumālie ke nau fai mai ʻa e fakahinohinó. ʻI heʻetau foki ki ʻapí, fakatahaʻi ʻa e fāmilí. Tau hivaʻi ha ngaahi hiva ʻe niʻihi. Tau lau ha vahe ʻe taha pe ua ʻi he Tohi Tapú, pe ʻi he Tohi ʻa Molomoná, pe mei he tohi Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá. Tau aleaʻi ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí ʻoku fekauʻaki mo e fakalakalaka ʻi he ako ʻo e ngaahi ʻilo fakalangí, pea te tau lava ʻi he foungá ni ʻo fakaʻaongaʻi kakato ai ʻa e ʻaho ko ia ʻe taha mei he ngaahi ʻaho ʻe fitú….

ʻOku ou tui ko ha meʻa lelei ia kia kitautolu ke tau ʻōʻōfaki ʻe-tau fānaú ʻaki ʻetau ʻofá, ʻo meimei tuʻo taha ʻi he uike, pea akoʻi kinautolu ʻi he lāngilangí mo e faitotonú, ʻi he ʻapasia ki he meʻa ʻoku totonu mo fakalangí, pea mo akoʻi foki kinautolu ke nau fakaʻapaʻapaʻi ʻa e kau toulekeleká mo e kau faiangataʻaʻiá, pea ke nau angaʻofa ki he kau mulí ʻoku ʻi hotau lotoʻaá…. ʻOku totonu ke tau akoʻi kinautolu ʻi he anga fakaʻapaʻapá. ʻOku totonu ke tau akoʻi ʻetau fānau tangatá ʻi he anga fakamatāpulé, pea mo ʻetau fānau fefiné anga fakaʻeiʻeiki. Pea ʻi he taimi ʻoku ou lau ai ki ha kakai anga fakamatāpule pe kau fefine fakaʻeiʻeikí, ko ʻeku ʻuhinga ki ha tamasiʻi mo ha taʻahine, pe ko ha tangata pe fefine, ʻokú ne pukepuke ʻa e angamālūʻia moʻoní, angamaluú, angavaivaí, faʻa kātakí, ʻofá moe manavaʻofa ki he fānau ʻa e tangatá….

ʻOku lahi fau ha ngaahi meʻa te tau lava ʻo fai ʻi he ʻaho Sāpaté te ne lava ke fakafiefiaʻi, fakalatalataʻi, pea mo fakahinohinoʻi ʻetau fānaú ʻi hotau ʻapí, ʻi he ngaahi taimi ʻoku ʻikai fai ai ha lotú… . Tuku ke nau maʻu ʻa e fiefiá ʻi he taimi ʻoku totonú, kae tuku foki ke akoʻi kia kinautolu ha ngaahi meʻa lelei ange ʻi he ʻaho Sāpaté.9

ʻE fakapotopoto ke tuku mavahe ʻa e efiafi Tokonakí ko ha taimi teuteu ki he ʻaho ʻo e ʻEikí.

Ko e ngafa ia ʻo e kāingalotu ʻo e Siasí ke nau palani ʻenau ngāué ke ʻoua naʻa toe ʻi ai ha ʻuhinga ke nau uesia ʻa e toputapu ʻo e ʻaho ʻo e ʻaho ʻo e ʻEikí. ʻI he tuʻunga ko ʻení, tukuange ha faingamālie ʻo e fānau tangatá mo e fānau fefiné ʻi he lolotonga ʻo e uiké, ke nau fakaʻaongaʻi lelei ia ki heʻeʻnau ngaahi fakafiefiá, kae tuku ʻa e Sāpaté ki he ngaahi meʻa fakalaumālié mo e lotú. ʻOku toe hoko ko hotau fatongia mahuʻinga tatau pē ke tau palani ʻetau ngaahi fakafiefiá ke ʻoua naʻa nau uesia ʻetau lotú.10

ʻE fakapotopoto ke tau tuku mavahe ʻa e efiafi Tokonakí ko ha taimi ʻo e talanoa ʻaonga pe ke fai ai ha ngaahi laukonga ʻoku ʻaonga ko e teuteu ki he ʻaho Sāpaté.11

ʻE lava ke peheni hano fakalea ʻo ha fekau fakaonopooni: ʻOua te mou ngāue ʻo fuʻu tōtuʻa mo ongosia he ʻaho Tokonakí pea iku ʻikai aʻusia pe maʻu ai ʻe he Sāpaté ʻa e ngaahi lotu mo e ngaahi hū ʻoku ʻaʻana ʻi heʻene hoko ko e ʻaho ʻo e mālōloó.

ʻI he ʻapí, ʻoku tuku taha ai ʻa e Tokonakí ko ha ʻaho ki hono fakamaau ʻo e falé, ke feimeʻatokoni ai, ke fai ai ha monomono mo ha ngaahi fakalelei kehekehe ʻe ngali fie maʻu ki he Sāpaté. ʻI he pisinisí, ʻoku hoko ai ʻa e Tokonakí ko e ʻaho ke fakakakato ai ʻa e ngaahi ngāue ʻoku teʻeki ʻosí, ke fakaʻosi ai ʻa e fanga kiʻi meʻa fakaikiki ʻo e ngāue ʻi he uiké.

Ko hono ngaahi nunuʻa ʻo e meʻa ʻoku tau fai ʻi onopooni ki he ʻaho fakaʻosi ko ʻeni ʻo e uiké ʻoku faʻa hāsino ia ʻi heʻetau fakapikopikó mo ʻetau taʻe tokangá, ʻa ia ʻokú ne ʻai hotau lotó pea mo e siʻi hotau iví ke aʻu ki ha tuʻunga ʻoku ʻikai ke meimei to e lava ʻo feʻunga mo e laumālie ʻo e lotú. He ʻikai ha tangata pe fefine ongoongosia, mei he ngāue lahi ʻo e pongipongi Tokonakí ʻo aʻu ki he tuʻuapō Tokonakí, ʻe lava ʻo lotu lelei ki he ʻOtuá ʻi he laumālie ʻo e moʻoní.12

Ko e kakai ʻoku nau angaʻaki hono maumauʻi e ʻaho ʻo e ʻEikí ʻe mole meia kinautolu ʻa e Laumālie ʻo e ʻEikí.

Ke mou fakaʻapaʻapaʻi ʻa e ʻaho Sāpaté mo tauhi ia ke māʻoniʻoni. ʻOku tau fai nai ia? ʻOku ʻaonga nai ke fai ia? ʻOku mātuʻaki ʻaonga ke fakahoko ia koeʻuhí ke tau taau ai mo e fono pea mo e ngaahi fekau ʻa e ʻEikí; pea ko e taimi pē ʻoku tau maumauʻi ai ʻa e fono pe fekau ko iá ʻoku tau halaia ai ʻi hono maumauʻi e fono ʻa e ʻOtuá. Pea ko e hā leva hano nunuʻa ʻo kapau te tau kei hokohoko fai ia? ʻE molomolo muivaʻe ʻetau fānaú ʻia kitautolu; he ʻikai ke nau tauhi ʻae fekau ʻa e ʻOtuá ke tauhi ʻa e foʻi ʻaho ʻe taha ko iá ke māʻoniʻoní; pea ʻe mole ʻia kitautolu ʻa e laumālie ʻo e talangofua ki he ngaahi fono ʻa e ʻOtuá pea mo ʻene ngaahi fiemaʻú, ʻo hangē tofu pē ko ʻene mole mei he tamaí ʻi heʻene maumauʻi ʻa e ngaahi fekaú.13

Ko e kakai ko ia ʻoku nau angaʻaki hono maumauʻi ʻo e ʻaho ʻo e ʻEikí he ʻikai lava ke kei pukepuke kinautolu ke feohi, pea mo hoko ko ha kāingalotu ʻo e Siasí ʻo nau kei fakaliʻekiʻaki ʻa e lotu fakakātoá mo e maʻu ʻo e Sākalamēnití pea mo ʻikai ke nau manatuʻi ke tauhi ʻa e ʻaho Sāpaté ke māʻoniʻoni, te nau fakaʻau ʻo vaivai ʻi he tuí pea mahamahaki fakalaumālie, pea mole ʻia kinautolu ʻa e Laumālié mo e ʻofa ʻa e ʻOtuá, pea aʻu ki he tuʻunga taupotutaha ʻo tukuange honau tuʻunga mahuʻinga ʻi he Siasí mo honau hākeakiʻí pea pehē ki heʻenau talangofuá mo ʻenau faivelengá.14

Naʻe ʻosi folofola ʻa e ʻEikí, “Manatuʻi ʻa e ʻaho Sāpaté ke tauhi ia ke māʻoniʻoni.” Ko ha fono ia ʻa e ʻOtuá, ʻo ʻikai ki he kakaí ni pē, ka ki he faʻahinga kotoa ʻo e tangatá. Ka ʻi ai ha mēmipa ʻo e Siasí ʻoku ʻikai ke ne fakaʻapaʻapaʻi ʻa e ʻaho Sāpaté mo tauhi ia ke māʻoniʻoni ʻoku maumau fono; ʻoku ʻikai ke kei hoko atu ʻi he folofola ʻo e moʻoní; ʻoku ʻikai ko ha ākonga moʻoni ia ʻa Kalaisi; he ʻikai ke ne ʻilo ʻa e moʻoní, pea he ʻikai fakatauʻatāinaʻi ia ʻe he moʻoní kae ʻoua kuó ne ʻilo ia mo moʻui ʻaki.15

ʻOku lele ʻa e ngaahi fale heleʻuhilá mo e ngaahi fakafiefiaʻanga ʻo e kakaí he taimí ni ʻi he ʻaho Sāpaté, ʻo fehangahangai ia mo e ngaahi fakahā ʻa e ʻEikí, pea ʻoku nau hoko moʻoni ki ha meʻa ʻokú ne fakaʻauha ʻa e tui ʻoku kau ki he ngaahi meʻa ko iá. ʻOku totonu ke maluʻi ʻe he mātuʻa ʻa e toʻutupu ʻo Saioné ʻenau fānaú mei he ngaahi meʻá ni pea mo ha toe ngaahi kovi pē, he te nau haʻisia ʻo ka hē ʻa ʻenau fānaú ʻo tuʻunga ʻi heʻenau taʻe tokangá.16

ʻOku mahuʻinga tatau pē ki he Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní ke nau fakaʻapaʻapaʻi ʻa e ʻaho Sāpaté, mo fakahoko honau ngaahi fatongia ko ia ʻoku fie maʻu ke nau fakahoko ʻi he Sāpaté, pea mo e totonu ke nau faitotonu ki honau kaungāʻapí pea mo moʻui angatonú… . Ko ha toe fatongia foki ʻo e mātuʻá ke nau tā ha ngaahi sīpinga lelei ʻi he ʻao ʻo ʻenau fānaú ʻi hono fakaʻapaʻapaʻi ʻo e ʻaho Sāpaté, ʻi he faʻalotu ʻi honau fāmilí, pea mo hono fakahoko honau ngaahi fatongia kotoa pē ʻi honau tuʻunga ko e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní. Ko e tamai mo e faʻē ko ia ʻoku ʻikai ke na tokanga ke akoʻi ʻena fānaú pea mo fakalotolahiʻi kinautolu ke nau fakahoko honau ngaahi fatongiá, te na moʻui ka te na fakameʻapangoʻia ʻi heʻena fakavalevalé.17

Ko kinautolu ʻoku nau fakaʻapaʻapaʻi ʻa e Sāpaté ʻoku nau maʻu ha ngaahi tāpuaki fakatuʻasino mo fakalaumālie.

Ko e Sāpaté ko e ʻaho ia ʻo e mālōlō, ʻo liliu mei he ngaahi ngāue angamaheni ʻo e uiké, ka ʻoku toe mahulu atu ai. Ko ha ʻaho ia ʻo e lotu, ko ha ʻaho ia ʻoku lava ke fakafonu ai e moʻui fakalaumālie ʻa e tangatá. Ko e ʻaho ʻo e fakapikopikó, pe ko e ʻaho ʻo e fakaakeake ʻo e moʻui fakatuʻasinó ko ha meʻa kehe ʻaupito pē ia mei he ʻaho ko ʻeni kuo fokotuʻu ʻe he ʻOtuá ko e ʻaho ʻo e mālōloó. ʻOku ʻikai fenāpasi ʻa e ongosiá ia mo e fakapikopikó pea mo e laumālie ʻo e lotú. Ko hono tauhi moʻoni ʻo e ngaahi fatongia mo e ngaahi mōihū ʻo e ʻaho Sāpaté, ʻi hono liliú pea mo e moʻui fakalaumālié, ʻokú ne ʻomi ʻa e mālōlō lelei taha ʻe lava ʻe he tangatá ke maʻu ʻi he ʻaho Sāpaté.18

ʻOku ou fakaʻānaua fakamātoato … ʻe lava ke fakamālohia kitautolu ʻi heʻetau tuí; pea mo lava ke tau hoko ko ha Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní ʻoku lelei ange mei hotau tuʻunga ʻi he kuo hilí. Ko e taha ʻeni ʻo e ngaahi tefitoʻi ʻuhinga ʻoku tau fakataha lotu ai ʻi he ʻaho Sāpaté…. ʻOku ou fakahehema ʻo tui kuo tau angaʻaki e omi ki he fakatahá pe lotú, taʻe ʻi ai ha faʻahinga mālūʻia makehe ʻi hotau lotó. Mahalo naʻa lau ʻeni ko ha lea fefeka, pea mahalo naʻa ʻikai ʻaonga ia kia kitautolu kotoa, ka ʻoku ou tui ʻoku tokolahi hatau niʻihi ʻoku omi ki he lotú ʻo taʻe fanongo, pea ʻikai ha faʻahinga taumuʻa mahuʻinga. ʻOku ou tui ʻoku totonu ke tau omi ke fakamoʻoni ʻi he ʻao ʻo e ʻEikí ʻoku tau manatuʻi ʻa e ʻaho Sāpaté pea ʻoku tau loto ke ako mei heʻene ngaahi foungá….

Te u pehē ʻoku totonu ke ongo ki he taha kotoa ʻoku ʻi ai ha konga ʻo e ngāué ni ʻoku fakafalala ki he tokotaha fakafoʻituitui kotoa. Ko e meʻa ia ki he tokotaha takitaha ke ne ʻiloʻi te ne utu pē ʻa e meʻa naʻá ne tūtūʻí. Ko ia ai, ʻoku totonu ke ngāue mālohi ʻa e tokotaha kotoa pea ko e taimi ʻoku tau fakataha mai ai ke lotúʻ oku totonu ke maʻu ʻe he tokotaha kotoa ha laumālie ʻo e lotu ʻi heʻene moʻuí ke ne laka atu, ʻo ʻikai maʻana tokotaha pē, ka ki he Siasí fakakātoa. Kapau ʻe fakahoko ʻeni, he ʻikai ha taha ʻe mavahe atu mei he fale ʻo e lotú ʻokú ne taʻe ongoʻi ʻa e laumālie ʻo e ʻOtuá.19

Sai, ko e hā leva ʻa e talaʻofa ki he Kāingalotu ʻoku nau tauhi ʻa e Sāpaté? Naʻe fakahā ʻe he ʻEikí kapau te nau fai ʻeni ʻi he loto fiefia mo e ngaahi fofonga malimali, ʻe ʻanautolu ʻa e mahu ʻo māmaní: “ ʻa e fanga manu ʻo e vaó mo e fanga manupuna ʻo e ʻataá, pea mo ia ʻoku kaka hake ʻi he funga ʻo e ngaahi ʻakaú, pea ʻoku ʻalu ʻi he funga ʻo māmaní. ʻIo, pea mo e ʻakau iiki, pea mo e meʻa lelei ʻoku tupu mei he kelekelé, ʻo tatau ai pē pe ʻoku ʻaonga ki he meʻatokoní pe ki he kofú, pe ki he ngaahi falé, pe ki he ngaahi feleokó, pe ki he ngaahi ngoueʻanga fuaʻiʻakaú, pe ki he ngaahi ngoué, pe ki he ngaahi ngoue vainé.” [T&F 59:16–17.]

Ko e ngaahi meʻá ni kotoa naʻe ngaohi kinautolu ke ʻaonga pea mo fakaʻaongaʻi ʻe he tangatá mo fakamānako ki heʻene vakaí mo fakafiefiaʻi hono lotó, ke fakamālohi ʻaki ʻa e sinó mo fakaake ʻa e laumālié. ʻOku talaʻofa kotoa ʻeni maʻanautolu te nau tauhi ʻa e ngaahi fekaú, pea ʻoku kau ʻi he ngaahi fekaú ʻa e fono mahuʻinga ko ʻeni, ke tauhi totonu ʻa e ʻaho Sāpaté….

Tau vaʻinga mo fakafiefiaʻi hotau lotó ʻi he lolotonga ʻo e ngaahi ʻahó, ka ʻi he ʻaho Sāpaté, tau mālōlō, lotu, ō ki he fale ʻo e lotú, maʻu ʻa e sākalamēnití, maʻu ʻetau meʻatokoní ʻi he loto ʻoku fakatāfataha, pea fakahoko ʻetau ngaahi lotu ki he ʻOtuá, koeʻuhí ke ʻatautolu ʻa e mahu ʻo e māmaní, pea lava foki ke tau maʻu ha melino ʻi he māmaní ni pea mo e moʻui taʻengatá ʻi he maama ka haʻú.20

Ngaahi Fokotuʻu ki he Akó

  • Ko e hā ʻa e ngaahi taumuʻa naʻe “vaheʻi” ki ai ʻe he ʻEikí mo “fakatapui” ʻa e ʻaho Sāpaté? Ko e hā ha ngaahi tāpuaki ʻo e maʻu ko ia ʻo ha ʻaho ʻo e mālōlō mo e lotú?

  • ʻOku ʻuhinga ki he hā ke te mālōlō mei he ngaahi ngāué ʻi he Sāpaté? Ko e hā ʻa e “ngaahi ngāue totonu ki he ʻaho Sāpaté”? Ko e hā ha founga te tau lava ʻo akoʻi ʻaki hotau fāmilí ke nau fakaʻapaʻapaʻi ʻa e Sāpaté?

  • ʻOku ʻuhinga ki he hā ke “taʻe fakameleʻi ʻe māmani”? ʻOku tokoni fēfē ʻetau tauhi ʻa e Sāpaté ke tau fakahoko ʻeni?

  • ʻOku anga fēfē ke hoko ʻa e fiefiá mo e fakafiefiá ko ha konga ʻo e tauhi ʻo e Sāpaté? (Vakai foki, T&F 59:13–14.) ʻOku founga fēfē ʻene hoko hono taʻe tauhi ʻo e Sāpaté ʻo fakaiku ki he mamahí, mole ʻo e Laumālié, mo e hē mei he moʻoní?

  • Ko e hā e ngaahi fatongia hotau fāmilí ʻi he Sāpaté? ʻI he Sāpaté, ʻe anga fēfē haʻatau akoʻi ʻetau fānaú ke nau “fakaʻapaʻapaʻi ʻa e meʻa ko ia ʻoku totonu mo fakalangí”?

  • ʻE fēfē ha hoko ʻetau ngaahi ngāue ʻi he Tokonakí ko ha meʻa ke tokoni pe te ne holoki ʻa ʻetau ngaahi mōihū he Sāpaté?

  • Ko e hā hotau fatongia ʻi heʻetau ō ki he ngaahi houalotu he Sāpaté? Ko e hā ha ngaahi tāpuaki ʻoku tau maʻu ʻi heʻetau maʻu ʻa e laumālie totonu ʻo e lotú ʻi heʻetau ngaahi fakatahaʻangá?

  • Ko e hā ha ngaahi tāpuaki fakalaumālie ʻoku tau maʻu ʻi heʻetau fakaʻapaʻapaʻi ʻa e Sāpaté? Ko e hā ha ngaahi tāpuaki fakatuʻasino kuo talaʻofa mai maʻatautolu? (Vakai foki, T&F 59:9–23.)

Ngaahi Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. In James R. Clark, comp., Messages of the First Presidency of The Church of Jesus Christ of Latter-day Saints, 6 vols. (1965–75), 5:17–18.

  2. Deseret News: Semi-Weekly, 28 June 1898, 1.

  3. In Conference Report, Apr. 1915, 10.

  4. In Messages of the First Presidency, 4:210.

  5. Gospel Doctrine, 5th ed. (1939), 242.

  6. Deseret News: Semi-Weekly, 28 June 1898, 1.

  7. Deseret News: Semi-Weekly, 5 July 1898, 1.

  8. Gospel Doctrine, 244–46.

  9. In Messages of the First Presidency, 5:17–18, 20–21.

  10. Gospel Doctrine, 247.

  11. Gospel Doctrine, 242.

  12. Gospel Doctrine, 241–42.

  13. Gospel Doctrine, 402.

  14. In Messages of the First Presidency, 3:123.

  15. Deseret News: Semi-Weekly, 21 Jan. 1896, 1.

  16. In Messages of the First Presidency, 4:210.

  17. Deseret News: Semi-Weekly, 28 June 1898, 1.

  18. Gospel Doctrine, 242.

  19. In Brian H. Stuy, comp., Collected Discourses Delivered by President Wilford Woodruff, His Two Counselors, the Twelve Apostles, and Others, 5 vols. (1987–92), 2:364–65; paragraphing added.

  20. Gospel Doctrine, 245–46.

ʻĪmisi
Salt Lake 20th Ward choir

Ko e Kuaea ʻa e Uooti 20 ʻo Sōlekí he kamataʻanga ʻo e 1900 tupú. Naʻe alu ʻe Palesiteni Siosefa F. Sāmita e hiva ne hivaʻi ʻe he “kuaea ko ʻ eni ʻa e Kāingalotú” ko ha “fakahīkihikiʻi māʻolunga ʻo e ʻOtuá,” ʻa ia naʻe mahuʻinga ia ki heʻetau lotu he ʻaho Sāpaté (Gospel Doctrine, 259).