Akonaki ʻa e Kau Palesitení
Vahe 39: Ko Hono Fakamālohia ʻo e Ngaahi Fāmilí ʻi he Ngaahi Efiafi Fakafāmili ʻi ʻApí


Vahe 39

Ko Hono Fakamālohia ʻo e Ngaahi Fāmilí ʻi he Ngaahi Efiafi Fakafāmili ʻi ʻApí

ʻOku hanga ʻe he ngaahi efiafi fakafāmili ʻi ʻapi ʻo fakamālohia ʻa e ʻofa ʻi he lotoʻi fāmili pea mo e tui ʻi he loto ʻo e mēmipa takitaha ʻo e fāmili.

Mei he Mo’ui ‘a Siosefa F. Sāmita

Naʻe mahuʻinga ʻaupito kia Palesiteni Siosefa F. Sāmita ʻa hono fāmili, naʻe taʻe ʻi ai hano tatau honau mahuʻinga. Naʻá ne faʻa lea maʻu pē ʻo kau ki he “ ʻapi ko e tuʻutuʻuni ia ʻa e ʻOtua” pea ne pehē ʻoku fokotuʻu ʻi he ʻapi “ ʻa e tefitoʻi fakavaʻe ʻo e puleʻanga ʻo e ʻOtua, ʻa e anga māʻoniʻoni, ʻo e fakalakalaka, pea mo e laka ki muʻa”.1

ʻI he 1915 naʻe fuofua kamata ai ʻe Palesiteni Sāmita mo hono Ongo Tokoni ha polokalama efiafi fakafāmili fakauike ki he Siasi ʻo nau tapou ai ki he ngaahi mātuʻa ke nau fakaʻaongaʻi ʻa e taimi ki hono akoʻi ʻo ʻenau fānau ʻi he folofola ʻa e ʻOtua. Ki mui mai ai, ʻi hano fakamatalaʻi ʻe Palesiteni Sāmita ʻa e polokalama efiafi fakafāmili ʻi ʻapi, naʻá ne kole ai ki he ngaahi fāmili ke nau hanga muʻa ʻo “fakamoleki fakataha ha houa ʻe taha pe lahi ange ai ʻi ha founga fakalaumālie–ʻi hono hivaʻi ʻo ha ngaahi himi, ngaahi foʻi hiva, ʻi he lotu, lau e Folofola mo e ngaahi tohi lelei kehe, ta ha ngaahi fasi, ngaahi tefito fakafāmili, pea mo hano fai ʻo ha ngaahi fakahinohino pau kau ki he ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e Ongoongolelei pea mo e ngaahi palōpalema ʻo e moʻui fekauʻaki mo e totonu, pea pehē foki ki he ngaahi fatongia mo e ngaahi ngafa ʻo e fānau ki he mātuʻa, mo e ʻapi, Siasi, sōsaieti pea mo e puleʻanga.”2

Naʻe hanga ʻe he polokalama efiafi fakafāmili ʻi ʻapi ko ʻeni ʻo fakafofongaʻi mai ʻa e tui mālohi ko ia naʻe maʻu ʻe Palesiteni Sāmita ko ha “fatongia lahi mo mahuʻinga ia kuo fakafalala mai ki he kakai ni ke nau akoʻi ki heʻenau fānau ʻa e tefitoʻi moʻoni kotoa pē ʻo e ongoongolelei, ʻo kamata pē mei hono fanauʻi mai kinautolu ʻo aʻu ki haʻanau fuʻu tangata mo fefine, pea nau feinga ʻaki ʻa e mālohi kotoa ʻoku nau maʻu ko e ngaahi mātuʻa, ke fakatō ki honau loto ʻa e ʻofa ki he ʻOtua, ʻa e moʻoni, ʻa e anga-lelei, faitotonu, anga fakaʻapaʻapa mo e anga-tonu ki he meʻa kotoa pē ʻoku lelei.”3

ʻI he 1917, naʻe fakahā ai ʻe Palesiteni Sāmita ki he kāingalotú “kuo fakahoko [ʻa e ngaahi efiafi fakafāmili ʻi ʻapí] ʻe he ngaahi fāmili lahi, pea ko e ngaahi efiafi fakaʻofoʻofa mo ʻaonga moʻoni ʻeni.” ʻI he ʻahó ni, ʻoku kei hokohoko atu ai pē hono fakamamafaʻi ʻe he Siasí ʻa e ngaahi konga mahuʻinga lahi ʻo e polokalama ko ʻeni naʻe kamata ʻe Palesiteni Sāmitá.

Ngaahi Akonaki ‘a Siosefa F. Sāmita

Akoʻi homou fāmili ke nau ʻofa ki he ʻOtuá pea mo e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí.

Ko e fakavaʻe ʻo e puleʻanga ʻo e ʻOtua, ʻo e ʻulungāanga māʻoniʻoni, ʻo e fakalakalaka, ʻo e tupulaki, ʻo e moʻui taʻe ngata pea mo e tupulaki taʻe ngata ʻi he puleʻanga ʻo e ʻOtua ʻoku fakatoka ia ʻi he ʻapi ʻoku fakalele faka-ʻOtua. 5

Ko e ʻapi “Māmonga” anga-mahení ko e temipale ia ʻo e fāmilí, ʻa ia ʻoku fakatahataha mai ai ʻa e kau mēmipa ʻo e fāmili ʻi he pongipongi mo e efiafi ke fai ʻenau lotu mo fakafetaʻi ki he ʻOtua, pea ʻoku fai ia ʻi he huafa ʻo Sīsū Kalaisi…. ʻOku akoʻi mo fakamālohia heni ʻa e ngaahi akonaki pea mo e ngaahi moʻoni fakalotu, pea ko e taimi ko e ʻoku fakatahaʻi ai kinautolu, ʻoku tupu mei ai ʻa e anga māʻoniʻoni ko ia ʻokú ne hakeakiʻi ha puleʻanga, mo tali tekeʻi ʻa e angahala ʻa ia ʻoku hoko ko ha māʻanga ki ha faʻahinga kakai pē.6

Akoʻi ʻa hoʻomou fānau ke nau ʻofa ki he ʻOtua. Akoʻi kinautolu ke nau ʻofa ʻi he ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e Ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisi. Akoʻi kinautolu ke nau ʻofa ki honau kainga, kae tautautefito ke nau ʻofa ki honau kāingalotu ʻi he Siasi, pea ke nau faitotonu ki heʻenau feohi mo e kakai ʻo e ʻOtua. Akoʻi kinautolu ke nau fakaʻapaʻapaʻi ʻa e lakanga fakataulaʻeiki, ke nau fakaʻapaʻapaʻi ʻa e mafai ko ia kuo tuku ʻe he ʻOtua ki Hono Siasi ke puleʻi totonu ʻaki ʻa Hono Siasi. Ko e fale ʻo e ʻOtua ko e fale ia ʻo e maau ʻo ʻikai ko e fale ʻo e moveuveu….. ʻE ʻikai lava ke hoko ha fale ko ha fale ʻo e maau kae ʻoua kuo fokotuʻutuʻu totonu ia ʻo hangē ko hono fokotuʻutuʻu ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ni.7

ʻOku fuʻu siʻi ʻaupito ʻa hono mateakiʻi ʻo e lotu, ʻa e ʻofa pea mo e manavahē ki he ʻOtua ʻi he ʻapi; ʻoku fuʻu lahi ʻaupito ʻa e anga fakamāmani, ʻa e siokita, ʻa e fakataʻetaʻekuhaá pea mo e taʻe ʻapasia ʻi he fāmili, he ka ne ʻikai pehē, ʻe ʻikai fuʻu lahi ʻene hoko ʻa e ngaahi meʻa ni ʻi tuʻa ʻi he fāmili. Ko ia ai, ko ʻapi ʻa e feituʻu ʻoku fie maʻu ke fakaleleiʻi….. Tuku ke nofoʻia ʻe he ʻofa, melino, pea mo e Laumālie ʻo e ʻEiki, ʻe he manavaʻofa, ʻe he ʻofa, ʻa e feilaulau koeʻuhi ko e niʻihi kehe, ʻa homou ngaahi fāmili. Tekeʻi ke mamaʻo ʻa e ngaahi lea fefeka, ʻa e ngaahi loto kovi, ʻa e ngaahi tāufehiʻa, ʻa e lauʻi koví, ʻa e ngaahi lea koví mo e ngaahi lea taʻe feʻunga, mo e takuanoa, kae tuku ke nofoʻia ʻa homou loto ʻe he Laumālie ʻo e ʻOtua. Akoʻi ʻa e ngaahi meʻa ni ki hoʻomou fānau, ʻi he laumālie mo e mālohi pea poupouʻi mo fakamālohia ia ʻaki ʻa hono moʻui ʻaki fakafoʻituitui ʻo e ngaahi meʻa ni. Tuku ke nau mamata atu ʻoku mou fai fakamātoato ʻeni, pea mou fai foki mo e meʻa ʻoku mou akoʻi. ʻOua naʻa mou tuku ke akoʻi hoʻomou fānau ʻe ha kakai ʻoku pehē ko e kau mataotao ʻi he ngaahi tafaʻaki ko ʻeni, ka ke mou akoʻi kinautolu ʻaki hoʻomou ngaahi akonaki pea mo hoʻomou ngaahi ta sīpinga pē ʻamoutolu ʻi homou ʻapi. ʻAi ke ke hoko pē koe ko ha tokotaha mataotao ʻi he moʻoni. Tuku ke hoko pē ʻa ʻetau ngaahi fakatahaʻanga, ngaahi ʻapiako pea mo ʻetau ngaahi houalotu ko ha ngaahi tokoni pē ki heʻetau ngaahi akonaki mo e faiako ʻoku fai ʻi ʻapí, kae ʻoua naʻa tau tuku ke nau hoko ko ʻetau kau tefitoʻi faiako pē kinautolu.8

ʻI he ngaahi efiafi fakafāmili ʻi ʻapí, akoʻi ai homou fāmilí ke nau ʻaʻeva ʻo anga-tonu ʻi he ʻao ʻo e ʻEiki.

ʻOku mau naʻinaʻi atu ki he Kāingalotu ʻo e Siasi ke nau toe tokanga lahi ange muʻa ki he fekau ko ia ʻa e ʻEiki ʻoku ʻomai ʻi he vahe 68 ʻo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava (25–28):

“Pea ko e taha, kapau ʻoku maʻu ha fānau ʻe ha ongo mātuʻa ʻi Saione pe ʻi ha taha ʻo hono ngaahi siteiki [vahefonua] ʻa ia kuo fokotuʻu, ʻa ia ʻoku ʻikai ke nau akoʻi ʻa kinautolu ke mahino ki ai ʻa e akonaki ʻo e fakatomala mo e tui kia Kalaisi ko e ʻAlo ʻo e ʻOtua moʻui, pea mo e Papitaiso mo e foaki ʻo e Laumālie Māʻoniʻoni ʻi he hilifaki ʻo e nima ʻo ka nau ka taʻu valu, ʻe ʻi he ʻulu ʻo e mātuʻa ʻa e angahala;

“He ʻe hoko ʻeni ko e fono ki he kakai ʻoku nofo ʻi Saione, pe ‘e ha taha ʻo hono ngaahi siteiki ʻa ia kuo fokotuʻu;

“Pea ʻe papitaiso ʻa ʻenau fānau ki he fakamolemole ʻo ʻenau ngaahi angahala ʻo ka nau ka taʻu valu, pea maʻu ʻa e hilifaki ʻo e nima.

“Pea ke nau akoʻi foki ʻenau fānau ke lotu, pea ke ʻaʻeva ʻo angatonu ʻi he ʻao ʻo e ʻEiki”.

ʻOku totonu foki ke toe tauhi kakato ange ʻe he fānau ʻo Saione ki he fekau ʻa e ʻEiki naʻe foaki ki ʻIsileli motuʻá, pea ʻoku toutou tala ki he Kāingalotu ʻo e Siasi: “Fakaʻapaʻapa ki hoʻo tamai mo hoʻo faʻeé; koeʻuhi ke fuoloa ho ngaahi ʻaho ʻi he fonua ʻoku foaki ʻe Sihova ko ho ʻOtua kiate koe.” [ʻEkesōtosi 20:12].

ʻOku ʻuhinga mālohi mai ʻa e ngaahi fakahā ko ʻeni ki he Kāingalotu ʻo e Siasi, pea ʻoku fie maʻu ia mei he ngaahi tamai pea mo e ngaahi faʻē ʻi he Siasi ko ʻeni ke akoʻi pea moʻui ʻaki ʻa e ngaahi fekau ni ʻi honau ngaahi ʻapi.

Ko hono ʻuhinga ʻeni ʻoku mau naʻinaʻi mo tapou ai ke fakahoko ʻa e “Efiafi Fakafāmili ʻi ʻApi” ʻi he Siasi hono kotoa, he ko e taimi ʻeni ʻe lava ke fakatahatahaʻi mai ai ʻe he ngaahi tamai mo e ngaahi faʻeé ʻa ʻenau fānau tangata mo e fānau fefine ʻi honau ʻapi pea nau akoʻi kiate kinautolu ʻa e folofola ʻa e ʻOtua. Te nau lava ai heni ʻo ako mo ʻilo kakato ange ʻa e ngaahi fie maʻu ʻo honau ngaahi fāmili; pea ʻi he taimi tatau pē ʻoku nau toe maheni ange ai mo e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e Ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisi, pea pehē foki ki heʻenau fānau. ʻOku totonu ke fakatefito ʻa e “Efiafi Fakafāmili ʻi ʻApi” ko ʻeni ki he lotu, hivaʻi ʻo ha ngaahi himi, ngaahi foʻi hiva, ta ʻo ha ngaahi fasi, lau folofola, ngaahi meʻa fekauʻaki mo e fāmili mo ha ngaahi fakahinohino pau fekauʻaki mo e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongolelei, pea mo e ngaahi palōpalema ʻi he moʻui fekauʻaki mo e ngaahi meʻa ʻoku totonu, pea pehē foki ki he ngaahi fatongia mo e ngafa ʻo e fānau ki he mātuʻa, ʻapi, Siasi, sōsaieti pea mo e puleʻanga. ʻE lava pē ke fakaʻaliʻali ʻe he fanga kiʻi fānau iikí ha fanga kiʻi talēniti ʻoku nau lava, fai ha fanga kiʻi hiva, pea fai ha fanga kiʻi vaʻinga mo kinautolu. Pea ʻe lava ke teuteuʻi pē ʻi ʻapi ha kiʻi kai maʻamaʻa ki ai.

ʻOku totonu ke fakaʻehiʻehi mei hono ʻai ke ʻi ai ʻa e ongoʻi taʻe fiemālie mo hangē ko ha fakataha pē ʻeni ʻoku faí, pea ʻai foki ke kau mai ʻa e fāmili hono kotoa ki he ngaahi polokalama ʻoku faí.

Ko e ngaahi fakatahataha mai ko ʻeni te nau ʻomi ʻe kinautolu ʻa e ngaahi faingamālie ke fakatupu ai ʻa e fefalala ʻaki ʻi he ngaahi mātuʻa pea mo e fānau, ʻi he vahaʻa ʻo e ngaahi tuongaʻane mo e ngaahi tuofāfine, pea toe maʻu pē foki ai mo e faingamālie ke fai ha ngaahi lea fakatokanga, naʻinaʻi mo e faleʻi ʻa e ngaahi mātuʻa ki heʻenau fānau tangata mo e fānau fefine. Te nau ʻomai ha faingamālie ke fakaʻapaʻapa ai ʻa e fānau tangata mo e fānau fefine ki heʻenau tamai mo e faʻeé, pea ke nau fakahā foki ʻa ʻenau houngaʻia ʻi he ngaahi tāpuaki ko ia ʻoku nau maʻu ʻi ʻapi pea fakahoko totonu ai ʻa e talaʻofa ko ia naʻe fai ʻe he ʻEiki kiate kinautolu, ʻo fuoloa pea fakafiefia ʻa ʻenau moʻui…..

ʻOku mau… kole atu ke poupouʻi ʻe he kau ʻōfisa kotoa ʻo e ngaahi houalotu ʻi he Siasi ʻa e polokalama ko ʻeni pea ke nau poupouʻi ʻa e toʻu tupu ke nau nofo ʻi ʻapi ʻi he efiafi ko ʻeni, pea ke nau ngaue ʻaki honau ivi ke ngaohi ia ke hoko ko ha polokalama ke ako mei ai, maʻu mei ai ha lelei pea mo fakamānako foki.

Kapau ʻe talangofua ʻa e Kāingalotu ki he faleʻi ko ʻeni, ʻoku mau palōmesi atu ʻe tupu mei ai ha ngaahi fuʻu tāpuaki lahi. ʻE fakaʻau ke toe lahi ange ʻa e ʻofa ʻi he ʻapi pea mo e talangofua ki he mātuʻa. ʻE fakatupulaki ʻa e tui ʻi he loto ʻo e kau talavou ʻo ʻIsileli, pea te nau maʻu ʻa e mālohi ke fakafepakiʻi ʻaki ʻa e ngaahi mālohi ʻo e tēvolo pea mo e ngaahi ʻahiʻahi ʻoku nau fetaulaki mo ia.9

ʻOku mālohi ʻa e laumālie ʻo e uouangatahá, ʻo e moʻui mateakí, pea mo e tuí ʻi he Siasí hono kātoa…. Kuo hoko ʻa hono kamata ʻo e polokalama efiafi fakafāmili ʻi ʻapi ko ha fuʻu tokoni lahi ia ki he meʻa ni. ʻOku fakamoʻoniʻi ʻa hono ʻaonga ʻo e foʻi efiafi ko ʻeni ʻe taha ʻi he uike … ke fai ai ʻa e ngaahi vaʻinga fakafiefia fakafāmili, ʻa e ako mo e fiefia, pea fakahoko ʻi he founga maau pea ʻi he laumālie ʻo e lotu, ki he meʻa naʻe fakataumuʻa ia ki ai, pea ʻoku totonu ke poupouʻi loto-māfana ia ʻi he feituʻu kotoa pē.10

ʻOku totonu ke tau fakahoko faivelenga ʻa hotau ngaahi fatongia ko e ngaahi mātuʻa ʻi Saione.

ʻOku tau lau ʻi he Tohi Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava ʻoku fie maʻu ke akoʻi ʻe he ngaahi mātuʻa ʻa ʻenau fānau “ke mahino ki ai ʻa e akonaki ʻo e fakatomala mo e tui kia Kalaisi ko e ʻAlo ʻo e ʻOtua moʻui, pea mo e papitaiso mo e foaki ʻo e Laumālie Māʻoniʻoni ʻi he hilifaki ʻo e nima ʻo ka nau ka taʻu valu.” “Pea ke nau akoʻi foki ʻenau fānau ke lotu, pea ke ʻaʻeva ʻo anga-tonu ʻi he ʻao ʻo e ʻEiki.” Kapau ʻe ‘ikai ke fai ʻeni ʻe he ngaahi mātuʻa, pea hoko ʻo he ʻa e fānau mo nau tafoki mei he moʻoni, kuo ʻosi folofola mai ʻe he ʻEiki ʻe ʻi he ʻulu ʻo e mātuʻa ʻa e angahala [T&F 68:25, 28]….

ʻOku totonu ke tau fakapapauʻi ʻoku tau fai ʻa e meʻa ko ia ʻoku totonu ke tau fai, pea tau sio ʻoku tau fakahoko ʻi he fai velenga ʻa hotau ngaahi fatongia ko e ngaahi mātuʻa ʻi Saione. ʻOku totonu ke uouangataha ʻa e ngaahi uaifi mo honau ngaahi husepāniti, pea ki he ngaahi husepāniti mo honau ngaahi uaifi, ʻi heʻenau ngāueʻaki ʻa e ivi tākiekina ʻoku nau maʻu ke tataki ʻenau fānau ʻi he hala ko ʻeni…. Kuo pau he ʻikai pea ʻe ʻ ‘ikai ke u fakangofua ʻeku fānau ke nau tafoki mei he moʻoni. Kapau te nau tafoki mei ai, kuo pau ke toki hoko ia hili haʻaku fakahā ange ʻeku taʻe loto, pea mo haʻanau fakafepaki ki he sīpinga ʻoku ou taá. Te u fakakolekole ʻeku fānau; te u feinga ʻaki ʻa hono kotoa ʻo e mālohi ʻoku ou maʻu ke nau moʻoni mo faitotonu ki he Ongoongolelei ni ʻi he meʻa ko ia te u lava; koeʻuhi kapau ʻe ʻikai ke u maʻu kotoa kinautolu ʻi he ʻi he puleʻanga ʻo e ʻOtua, te u ongoʻi leva naʻe ʻikai ke haohaoa ʻa hoku fāmili…..

ʻOku ou loto ke ʻiloʻi ʻe heʻeku fānau, pea mo e fānau kotoa ʻi Saione, ʻoku ʻikai mo ha toe meʻa ia ʻi he māmaní ʻe toe mahuʻinga ange kiate kinautolu ka ko hono ʻiloʻi ʻo e Ongoongolelei ʻo hangē ko ia kuo toe fakafoki mai ki he māmaní ʻi he ngaahi ʻaho fakaʻosi ni ʻi he Palōfita ko Siosefa Sāmita. ʻOku ʻikai ha meʻa ia ke ala fetongi ʻaki haʻane mole. ʻOku ʻikai mo ha toe meʻa ʻi he māmaní ke fakatataua ʻaki ʻa e lelei ʻo hono ʻiloʻi ʻo Sīsū Kalaisi. Ko ia, tuku ke tokangaʻi ʻe he ngaahi mātuʻa kotoa pē ʻi Saione ʻa ʻenau fānau, pea akoʻi kiate kinautolu ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e Ongoongoleleí, pea nau feinga [ʻe heʻenau fānaú] ki he ngataʻanga te nau ala lavá ke nau fai ʻa honau fatongiá—ʻo ʻikai fai taʻe ongoʻi pē koʻeuhi ko hono fekauʻi kinautolu ke nau fai ia, kae feinga ke fakatō ki he loto ʻo e fānau ʻa e laumālie ʻo e moʻoni pea mo ha ʻofa mamae ki he Ongoongolelei, koeʻuhi ke ʻoua naʻa ngata pē ʻi heʻenau fai ʻa honau fatongia he ʻe fiefia ai ʻa ʻenau ngaahi mātuʻa, ka koeʻuhi he ʻoku fakafiefia foki ia kiate kinautolu.11

ʻE hoku ngaahi tokoua mo e tuofāfine, mou tokangaʻi muʻa hoʻomou fānau; akoʻi kiate kinautolu ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻi heʻenau kei tupu hake; akoʻi kinautolu ke nau moʻui anga maʻa, ke nau tui ki he ʻOtua, pea ke nau lotu ki he ʻEiki ʻi he tui te nau lava ke maʻu ʻa e feohi kakato mo e ʻEiki pea nau hoko ko e kau ʻea ki he fakamoʻui ʻi Hono puleʻanga.12

Ngaahi Fokotu’u ki he Akó

  • Ko e hā e ngaahi founga kuo fokotuʻu ʻaki ʻa e “tefitoʻi fakavaʻe ʻo e puleʻanga ʻo e ʻOtua” ʻi he ʻapi? Ko e hā ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni mahuʻinga ʻoku totonu ke akoʻi ʻi ʻapi ʻa ia ʻe tokoni ki hono fakamālohia ʻa hotau sōsaieti?

  • Te tau lava ke akoʻi fēfē ʻa ʻetau fānau ke nau ʻofa ki he ʻOtua pea ke nau ʻofa ki he kakai kehe? Te tau lava nai ʻo akoʻi fēfē kinautolu ke nau fakaʻapaʻapa ki he lakanga fakataulaʻeiki?

  • Ko e hā e akonaki naʻe fai ʻe Palesiteni Sāmita ke fakatupulaki ʻaki ʻa hono mateakiʻi ʻo e ngaahi tui fakalotu pea fakasiʻisiʻi ange ʻaki ʻo e ngaahi meʻa fakamāmani ʻi hotau ngaahi ʻapi? Kuo fēfē haʻo feinga ke toki fika ua hake ʻa e ngaahi meʻa fakamāmani ʻi ho ʻapi?

  • ʻE lava fēfē ke tokoni ʻa e ngaahi efiafi fakafāmili ʻi ʻapi ki hono fakahoko ʻo e ngaahi fekau kuo tuku mai ʻe he ʻEiki ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 68:25–28 ʻE lava fēfē ke tokoni ʻa e ngaahi efiafi fakafāmili ʻi ʻapi ke fakahoko ʻe he fānau ʻa e fekau ko ia ʻoku ʻomai ʻi he ʻEkesōtosi 20:12?

  • Ko e hā ha ngaahi founga kuo tokoni kiate koe ʻi hono fakahoko ʻo ha ngaahi efiafi fakafāmili ʻoku toe ʻaonga ange? Ko e hā e ngaahi fakahinohino naʻe fakahā mai ʻe Palesiteni Sāmita fekauʻaki mo e ngaahi efiafi fakafāmili ʻi ʻapi?

  • Ko e hā e ngaahi tāpuaki ʻoku maʻu ʻe kinautolu ʻoku nau fakahoko ʻa e ngaahi efiafi fakafāmili ʻi ʻapi? Ko e hā nai e ngaahi nunuʻa ʻe lava ke hoko ʻi hono taʻe fai ʻeni?

  • Ko e hā hono ʻuhinga kuo pau ai ke ʻoua ʻaupito naʻa tau foʻi ʻi hotau ngaahi fatongia fakamātuʻá ko hono fakaʻilo ʻo e moʻoni ki hotau ngaahi fāmili? (Vakai foki, 3 Sione 3:4; Mōsaia 27:14.)

  • Ko e hā hono ʻuhinga ʻoku totonu ai ke “uouangataha [ʻa e ngaahi husepāniti mo e ngaahi uaifi] ʻi hono fakaʻaongaʻi ʻo e ivi tākiekina ʻoku nau maʻu ki heʻenau fānau”? ʻE lava fēfē ʻe he ngaahi husepāniti pea mo e ngaahi uaifi ke tanumaki ʻa e uouangataha ko ʻení?

Ngaahi Ma’u’anga Fakamatalá

  1. “Editorial Thoughts,” Juvenile Instructor, Nov. 1916, 739.

  2. In James R. Clark, comp., Messages of the First Presidency of The Church of Jesus Christ of Latter-day Saints, 6 vols. (1965–75), 5:89.

  3. Gospel Doctrine, 5th ed. (1939), 292.

  4. In Messages of the First Presidency, 5:89.

  5. Gospel Doctrine, 304.

  6. “An Address: The Church of Jesus Christ of Latter-day Saints to the World,” in Conference Report, Apr. 1907, 7.

  7. In Conference Report, Apr. 1915, 5.

  8. Gospel Doctrine, 301–2.

  9. In Messages of the First Presidency, 4:337–39.

  10. In Messages of the First Presidency, 4:347.

  11. Deseret News: Semi-Weekly, 28 June 1898, 1; paragraphing added.

  12. “Discourse by President Joseph F. Smith,” Millennial Star, 30 Aug. 1906, 545–46.

ʻĪmisi
Smith family

Ko e kau mēmipa ʻo e fāmilí ʻi he ʻapi ʻo Palesiteni Siosefa F. Sāmitá ʻi Sōleki Siti ʻi he 1891. Naʻá ne pehē, “ ʻOku ou loto ke ʻiloʻi ʻe heʻeku fānaú, pea mo e fānau kotoa ʻi Saioné, ʻoku ʻikai mo ha toe meʻa ia ʻi he māmaní ʻe toe mahuʻinga ange kiate kinautolu ka ko hono ʻiloʻi ʻo e Ongoongolelei” (Deseret News: Semi-Weekly, 28 June 1898, 1).