Akonaki ʻa e Kau Palesitení
Vahe 17: Ko e Palani Maʻongoʻonga ʻo e Moʻuí mo e Fakamoʻuí


Vahe 17

Ko e Palani Maʻongoʻonga ʻo e Moʻuí mo e Fakamoʻuí

Ne foaki ʻe heʻetau Tamai Hēvaní ha palani ki hono ngaahi fohá mo hono ngaahi ʻofefiné ke nau hoko ai ʻo tatau mo Sīsū Kalaisi pea mo maʻu ʻa e hākeakiʻí.

Mei he Moʻui ʻa Siosefa F. Sāmitá

Hili pē ha taimi siʻi mei heʻene tūʻuta ki ʻIngilani ʻi he 1874 ke palesiteni ʻi he Misiona ʻIulopé pea feʻunga ia mo e hoko hono taʻu 36, ne hiki ʻe Siosefa F. Sāmita ʻi heʻene tohi noá ʻo pehē:

“Naʻe momoko, kaupōʻuli mo fakanonoa ʻa e ʻahó ni, ʻo tuha pē ia mo hono fakamanatua ʻo e ʻaho fakapōpōʻuli mo faingataʻa naʻe fanauʻi ai aú; ʻI he ʻahó ni ne tukupōpula ai ʻeku tamai ko [Hailamé] mo hono tokoua ko [Siosefá] ʻi ha lalofale koeʻuhí ko e ongoongoleleí, pea tuli mo e kāingalotú mei honau ngaahi ʻapí ʻi Mīsuli ʻe he kau fakatanga taʻe ʻofá. Kuo teʻeki ke tekeʻi kakato ʻe he huelo ʻo e laʻa ʻi hoku laumālié ʻa e maluʻaki ʻo e pulonga ʻo e taimi fakamamahi ko iá.

“Ka naʻe ʻikai tuku ai ʻa e mafao mai kiate au ʻa e toʻukupu ʻaloʻofa ʻo e ʻOtuá pea mo ʻene manavaʻofa leleí, pea naʻa mo ʻeku kei siʻí, ne kei mahino ʻa e ʻaloʻofa ne fai kiate aú, pea naʻe fakaʻau ke lelei ange ʻa hoku ngaahi ʻahó ʻo tuʻunga ʻi he anga fakatōkilaló pea mo e tulifua ki he potó mo e fiefia ʻi he puleʻanga ʻo e ʻOtuá; Naʻe fakaʻau ʻo mahino ange ʻa e kaveinga ʻo ʻeku moʻuí ʻi he faka-lau mai ʻo taimí pea tupulaki foki mo ʻeku taukeí. Ko e ngaahi kaveinga ko iá, ʻa ia ko hono malangaʻi ʻo e ongoongoleleí, pe ko hono fokotuʻu ʻo e puleʻanga ʻo e ʻOtuá ʻi he funga māmaní; ʻA hono fakamoʻui ʻo e ngaahi laumālié, pea ko e meʻa mahuʻinga taha kiate aú— ko hono fakamoʻui au mo hoku fāmilí.”1

Naʻe akoʻi ʻe Palesiteni Siosefa F. Sāmita ʻi he ʻilo mo e faka-moʻoni pau peá ne fakamoʻoniʻi ʻa e palani taʻengata ʻo e fakamoʻuí ʻa ʻetau Tamai Hēvaní. Naʻá ne pehē, “ ʻOku ʻikai ha meʻa ʻi he lalo langí ni ʻe fuʻu mahuʻinga fēfē kiate au pe ki he fānau ʻa e tangatá ʻo hangē ko e palani maʻongoʻonga ʻo e moʻuí mo e fakamoʻuí.2

Ngaahi Akonaki ʻa Siosefa F. Sāmitá

Naʻe faʻu ʻe heʻetau Tamai Hēvaní ʻa e palani ʻo e fakamoʻuí koeʻuhí ke lava ʻo hākeakiʻi kitautolu.

ʻOku moʻui ʻa e ʻEiki Māfimafí; naʻá ne fakatupu ʻa e ngaahi langí mo e māmaní, pea mo e ngaahi matavai mapunopuná; pea ko ʻene fānau kitautolu, ko hono hako, pea naʻe ʻikai ke tau tupu koso hake pē ʻi heni. Naʻe fokotuʻutuʻu ʻe he ʻEikí ʻa ʻetau haʻú, pea mo e kaveinga ʻo ʻetau moʻuí. Naʻá ne fokotuʻutuʻu ke tau lavaʻi kotoa hotau misioná, ke tau hoko ʻo maʻu ʻa e tuʻunga tatau mo e ʻīmisi ʻo Sīsū Kalaisí, pea hangē ko iá, ʻe lava ʻo taʻe ʻi ai haʻatau angahala ʻo aʻu ki he fakamoʻuí, pea hangē ko iá, ʻe lava ke fakafonu kitautolu ʻaki ʻa e poto haohaoá, pea hangē ko iá, ʻe lava ke hākeakiʻi kitautolu ki he toʻukupu toʻomataʻu ʻo e Tamaí, ke tau nofo ʻi he ngaahi nofoʻa fakatuʻi ʻo maʻu ʻa e pulé mo e mālohí ʻi he ʻātakai ʻe ui ai kitautolu ke tau ngāué. ʻOku ou fakamoʻoni ki he tokāteliné ni, he kuo fakaʻilo mai ia kiate au ʻe he ʻEikí pea ʻoku ou ongoʻi hono moʻoní mei he tumuʻaki ʻo hoku ʻulú ki hoku ʻaofi vaʻé. 3

ʻE haʻisia ʻa e tangatá ʻi he moʻui ka haʻú ki he ngaahi ngāue naʻá ne fakahoko ʻi he moʻui ko ʻení, pea kuo pau ke tau tali ki he ngaahi fatongia tauhi kuo tuku ke tau fai ʻi hení, ʻi he ʻao ʻo e Fakamaau ki he kakai moʻuí mo e kakai maté, ʻa ia ko e Tamai ʻa hotau ngaahi laumālié, pea mo ia ʻa hotau ʻEikí mo hotau Pulé. Ko e fokotuʻutuʻu ʻeni ʻa e ʻOtuá, ko e konga ia ʻo ʻene taumuʻá. ʻOku ʻikai ke tau ʻi heni kitautolu ke tau moʻui pē ʻi ha ngaahi māhina siʻi pe ngaahi taʻu siʻi, ke kai, inu mo mohe, pea mate, ʻo mālōlō pea ʻauha. Naʻe fokotuʻu-tuʻu ʻe he ʻEiki Māfimafí ʻa e tangatá ke moʻui nounou pē, taʻe ʻaonga mo ʻikai haohaoa ʻo hangē ko hono tuʻunga ko ení. 4

Kapau ne tau muʻaki ʻiloʻi ʻi he teʻeki ke tau omi [ki māmaní] ʻa hono mahuʻinga ʻo ʻetau omí, ʻa hono mahuʻinga ke maʻu ʻa e sinó, ʻa e nāunau ʻe maʻu ʻi hotau hakó, ʻa e kaveinga maʻongoʻonga ke aʻusia ʻi hono ʻahiʻahiʻi mo siviʻí—ʻo fua tautau, mo hono fakahoko ʻo e ngaahi ʻulunganga fakalangí, mālohi ʻoku ngali ʻOtuá mo e tauʻatāina ke filí ʻa ia kuo fakakoloaʻi ʻaki kitautolú; pea ʻi heʻetau hifo ʻo māʻulalo ange ʻi he ngaahi meʻá ni kotoa, ʻo anga faka-Kalaisi, ʻe lava ke tau ʻalu hake ʻo māʻolunga ange ʻi he ngaahi meʻa kotoa pē [vakai, T&F 88:6], pea hoko ʻo hangē ko ʻetau Tamaí, Faʻeé, pea mo hotau tokoua lahi, ʻoku Māfimafi mo Taʻengatá!— ne mei ʻikai ke tau omi kitautolu.5

ʻOku ʻikai ha meʻa ia ʻi he lalo langí ʻoku mahuʻinga pehē kiate au pe ki he fānau ʻa e tangatá ʻo hangē ko e palani maʻongoʻonga ʻo e moʻuí mo e fakamoʻuí ʻa ia ne fokotuʻutuʻu ʻi he langí ʻi he kamataʻangá, pea kuo tukuʻau mai mei he kuonga ki he kuonga ʻo fakafou ʻi he fakahā fakalaumālie ki he kau tangata māʻoniʻoni ne ui ʻe he ʻOtuá ʻo aʻu ki he ʻaho ʻo e hāʻele mai ʻa e Foha ʻo e Tangatá, he ko e ongoongoleleí ni mo e palani ko ʻeni ʻo e faka-moʻuí naʻe fakahā ia ki heʻetau ʻuluaki mātuʻá. Naʻe ʻave ʻe ha ʻān-gelo ʻa e ʻOtuá kia kinaua ʻa e palani ʻo e huhuʻí, pea mo e fakamoʻui mei he maté mo e angahalá ʻa ia ne fakahā mei he kuonga ki he kuonga ʻe he mafai fakalangí ki he fānau ʻa e tangatá, pea ʻoku teʻeki pē ke ʻi ai ha liliu. Naʻe ʻikai ha meʻa ai, talu mei he kamataʻangá, ʻe taʻe mahuʻinga pe taʻe ʻaonga; ʻoku ʻikai ha meʻa ia ai ʻe liʻaki; ka ko ha palani kakato ne fokotuʻutuʻu ʻi he kamataʻangá ʻe he poto ʻo e Tamaí pea mo e tokoaha māʻoni- ʻoní ki hono huhuʻi ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá pea mo hono faka-moʻui mo hono hākeakiʻi ʻi he ʻao ʻo e ʻOtuá…. ʻI he ngaahi toʻutanga kotoa ʻo taimí, kuo tukufakaholo mai mei he kuonga ki he kuonga ʻa e ongoongolelei tatau, palani tatau ʻo e moʻuí mo e fakamoʻuí, ngaahi ouau tatau, tanu fakataha mo Kalaisi, faka-manatu ʻo e feilaulau maʻongoʻonga ne teu fakahoko maʻá e ngaahi angahala ʻa e māmaní pea mo hono huhuʻi ʻo e tangatá, talu mei he kuonga ʻo e fakatupu ʻo māmaní.6

Ko e palani ia ʻo e moʻuí ne fakafoki mai ʻe he Fungani Māfimafí ki he tangatá ʻi he ngaahi ʻaho fakaʻosí ni ki he fakamoʻui ʻo e lau-mālie ʻo e tangatá, ʻo ʻikai ngata pē ʻi he maama ka haʻú, ka ʻi heʻe-tau moʻui lolotongá foki, he kuo fokotuʻu ʻe he ʻEikí ʻa ʻene ngāué ke maʻu ai ʻe hono kakaí ʻa e ngaahi tāpuaki ʻo e moʻuí ki he tau-potu tahá; ke lava ʻo fakahaofi ai kinautolu ʻi he moʻui lolotongá, pea pehē ʻi he moʻui ka haʻú, ke nau lava ʻo fokotuʻu hono fakavaʻé ʻi heni ke nau hao ai mei he angahalá pea mo e ngaahi haʻahaʻa ʻo hono ngaahi nunuʻá, ke nau maʻu ai ha tofiʻa ʻi he puleʻanga ʻo e ʻOtuá ʻo fakalaka atu ʻi he teleʻa ʻo e mamahí ni. Ko e ongoongo-lelei ʻo Sīsū Kalaisí ko e mālohi iaʻo e ʻOtuá ki he fakamoʻuí.7

Naʻe folofola ʻa e ʻOtuá ki heʻene tamaioʻeiki ko Siosefa Sāmitá, pea mo fakahā ia ki ai; ʻo ʻikai ko e Tamaí pē ka mo e ʻAló foki. Ne na fakahā kinaua kiate ia, mo ʻoange kiate ia ha ngaahi fekau pea mo ʻena fonó, ʻe na Ongoongoleleí pea mo ʻena palani ʻo e moʻui taʻengatá… . Naʻe ʻikai ngata pē ʻi hono fakakaukauʻi ʻi he palaní ni ʻa e fakamoʻui mei he angahalá pea mo e ngaahi haʻahaʻa ʻo e angahalá ʻi he moʻuí ni pea mo e moʻui ka haʻú, ka ne kau foki ai mo e hākeakiʻí, nāunaú, mālohí mo e pulé, ʻa ia ʻe hoko mai ki he fānau ʻa e ʻOtuá ʻo makatuʻunga ʻi heʻenau talangofua ki he ngaahi fono mo e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí.8

Ne tau omi ki māmaní ke teuteuʻi kitautolu ki he moʻui taʻengatá.

Ko e taumuʻa ʻo ʻetau moʻui ʻi māmaní ke tau lava ʻo maʻu ʻa e kakato ʻo e fieifá, pea ke tau hoko ko e ngaahi foha mo e ngaahi ʻofefine ʻo e ʻOtuá, ʻi hono tuʻunga kakato moʻoní, ʻo hoko ai ko e kau ʻea-hoko ʻo e ʻOtuá pea kaungā-ʻea-hoko fakataha mo Sīsū Kalaisi [vakai, Loma 8:14–17], ʻo hoko ko e ngaahi tuʻi mo e kau taulaʻeiki ki he ʻOtuá, ʻo maʻu ʻa e nāunau, pule, hākeakiʻi, ngaahi nofoʻa fakatuʻi, ʻa e mālohi mo e ʻulungaanga kotoa ne fakatupu-laki mo maʻu ʻe heʻetau Tamai Hēvaní. Ko e taumuʻa ʻeni ʻoku tau moʻui ai ʻi māmaní. Koeʻuhí ke tau lava ʻo aʻusia ʻa e tuʻunga hāke-akiʻi ko ʻení, ʻoku mahuʻinga leva ke tau foua ʻa e ngaahi meʻa ʻoku hoko fakamatelié, pe siviʻi kitautolu, ke tau lava ai ʻo fakamoʻoniʻi ʻoku tau taau, ʻo fou ʻi he tokoni ʻa hotau tokoua lahi ko Sīsuú. 9

Ko e taumuʻa ʻo ʻetau ʻi hení ke fakahoko ʻa e finangalo ʻo e Tamaí ʻo hangē ko ia ʻoku fai ʻi he langí, ke fakahoko ʻa e anga-tonú ʻi māmani, ke fakamoʻulaloaʻi ʻa e angahalá pea moloki ia ʻi hotau lalo vaʻé, ke tau ikunaʻi ʻa e angahalá pea mo e fili ʻa hotau laumālié, ke tau fakalaka hake mei he taʻe haohaoá mo e ngaahi vaivaiʻanga ʻo e masivá, mo e faʻahinga ʻo e tangatá kuo hingá, ʻaki ʻa e tataki fakalaumālie ʻa e ʻOtua Fungani Māfimafí pea mo hono mālohi kuo fakahāʻí, pea tau hoko moʻoni ai ko e kau māʻoniʻoni mo e kau tamaioʻeiki ʻa e ʻEikí ʻi māmani. 10

Kuo pau ke tau mate. Ka ko hono ngataʻanga nai ia ʻo ʻetau moʻuí? Kapau naʻa tau moʻui ki muʻa pea tau toki omi ki he mā- maní, kuo pau ke tau hoko atu ʻa e moʻui ko iá ʻi haʻatau mavahe mei heni. ʻE kei hoko atu pē ʻa e laumālié ke moʻui ʻo hangē naʻe ʻi ai ki muʻá, ka ʻē toe lelei ange koeʻuhí ko ʻene foua mai ʻa e ngaahi meʻa ʻo e moʻui siviʻi ʻanga ko ʻení. ʻOku mātuʻaki mahuʻinga ai ʻa ʻe-tau omi ki māmani o maʻu ʻa e sinó, koeʻuhí kapau ne ʻikai ke tau maʻu ha sino he ʻikai ke tau lava ʻo tatau mo e ʻOtuá, pe tatau mo Sīsū Kalaisi…. ʻOku fakataumuʻa ke tau toe tuʻu mai mei he faʻi-toká ʻo hangē ko Sīsuú, pea mo maʻu ha sino taʻe faʻa mate ʻo hangē ko iá—ʻa ia ko hono ʻuhingá ʻe hoko hotau ngaahi sinó ʻo taʻe faʻa mate, pea ʻe toe fakatahaʻi ʻa e sinó mo e laumālié ʻo hoko ko e tangata moʻui, ʻo ʻikai toe kehekehe, pe māvahevahe, ʻo taʻe ngata.11

ʻOku ou ʻamanaki atu ki ha taimi te u mavahe atu ai mei he tuʻunga moʻui ko ʻení, ʻa ia ʻe fakangofua ai au ke u maʻu kakato ange ʻa e ngaahi meʻa foaki mo e tāpuaki ne tokoni ki he ʻeku fie-fia ʻi māmaní; ʻi he meʻa kotoa pē. ʻOku ʻikai ke u tui au ʻe toe ʻi ai ha meʻa naʻe fokotuʻutuʻu pe fakataumuʻa ke ne ʻomi ha fiefia kia au, ʻe toe taʻofi meiate au ʻi he moʻui ka hokó, ʻo kapau ʻe hoko atu ʻe ku faivelengá; he ka ʻikai ʻe ʻikai kakato ʻeku fiefiá… . Ko ʻeku ʻuhinga ʻeni ki he fiefifa ʻoku maʻu ʻi he feinga ke fakahoko e finangalo ʻo e ʻOtuá ʻi māmaní ʻo hangē ko ia ʻoku fai ʻi langí. ʻOku tau ʻamanaki ke toe maʻu hotau uaifí mo ʻetau fānaú ʻi ʻitāniti. ʻOku tau ʻamanaki ʻe kei ʻiloʻi pē kitautolu ʻe heʻetau fānaú, ko ʻe-nau ngaahi tamai mo e ngaahi faʻē ʻi ʻitāniti. ʻOku ou ʻamanaki ki he meʻá ni; pea ʻoku ʻikai ke u toe kumia ʻe au ha meʻa kehe. He ka ʻikai ia, he ʻikai lava ke u fiefia.12

ʻE tataki kitautolu ʻe he ngaahi tefitoʻi moʻoni kuo ʻosi fakahā ʻe he ʻEikí ʻi he ngaahi ʻaho ní ki he moʻui taʻengatá. Ko e meʻa ʻeni ʻoku tau fekumi ki aí, ʻa ia naʻe ngaohi kitautolu ke tau maʻú, pea mo ia naʻe fakatupu ʻa e māmaní ke ne aʻusiá. Ko e ʻuhinga ʻoku tau ʻi heni aí koeʻuhí ke tau lava ʻo ikunaʻi ʻa e holi fakamāmani kotoa pea mo teuteu kitautolu ki he moʻui taʻengatá ʻi ha kahaʻú… .

Tau ʻai ā ke tau faivelenga mo anga fakatōkilalo; tau moʻui ʻaki ā ʻa e tui fakalotu ʻa Kalaisí, toʻo atu ʻa ʻetau ngaahi holi fakamā- maní mo e ngaahi angahalá pea mo e ngaahi vaivaiʻanga ʻo e kakanó, kae pīkitai ki he ʻOtuá pea mo ʻene moʻoní ʻo ʻikai ha toe loto toutoumoua, kae ʻi he loto fakapapau ke tau ʻa e tau lelei ʻo e tuí pea tuʻu maʻu ki he ngataʻangá.13

Ko e taha ʻo e ngaahi tefitoʻi taumuʻa ʻo ʻetau moʻuí ke tau hoko ʻo maʻu ʻa e tuʻunga tatau mo e ʻīmisi ʻo Sīsū Kalaisi.

ʻOku ou tui ko e Fakamoʻuí ko e faʻifaʻitakiʻanga moʻui maʻu ai pē ia ki he tokotaha moʻui kotoa pē… . Ko e ngaahi ngāue naʻá ne faí, ʻoku fekauʻi kitautolu ke tau fakahoko. ʻOku tau fetākinima ke muimui kiate ia, ʻi heʻene muimui ki hono Takí; koeʻuhí ko e feituʻu te ne ʻi aí, ke tau ʻi ai mo kitautolu foki; pea ʻi heʻetau ʻiate iá, ke tau tatau mo ia. 14

Ko e foʻi fakakaukau mahuʻingá ʻoku ʻikai ko e hā hono lō1oa te tau lava ʻo moʻui aí ka ko e hā hano lelei ʻo ʻetau ako ʻa e ngaahi lēsoni ʻo e moʻuí, pea mo fakahoko hotau ngaahi fatongiá mo hotau ngaahi ngafá ki he ʻOtuá pea mo e niʻhi kehé. Ko e taha foki ʻo e ngaahi tefitoʻi taumuʻa ʻo ʻetau moʻuí ke tau hoko ʻo tatau mo e īmisi ʻo ia naʻe nofo taʻe ʻi ai hano mele ʻi he kakanó—ʻo hao-haoa, maʻa, mo taʻe ha mele! Naʻe ʻikai hāʻele mai pē ʻa Kalaisi ke fakalelei maʻá e ngaahi angahala ʻa māmaní, ka ne ne tā ha sī- pinga ʻi he ʻao ʻo e tangata kotoa pea mo fokotuʻu ʻa e ngaahi tuʻunga ʻo e haohaoa faka-ʻOtuá, ʻo e fono ʻa e ʻOtuá, pea mo e talangofua ki he Tamaí. 15

Kuo teʻeki ai ha tokāteline kuo faifaiangé pea haohaoa ʻo hangē ko ia ʻoku ʻa Sīsuú…. Kuó ne ʻosi fakahā kia kitautolu ʻa e founga ʻo e fakamoʻuí, talu pē mei he kamataʻangá, pea ʻe pehē ai pē ʻi he ngaahi māfihunga ʻo e moʻui ní ʻo aʻu ki he hākeakiʻi ʻoku ʻikai hano ngataʻangá pea mo e nāunau ʻi hono puleʻangá, pea mo ha moʻui foʻou ʻi ai….

Fiefiá, ka ko e tangata te ne lava ʻo maʻu ʻa e fakamoʻoni ko ʻeni ʻoku fakafiemālie ki he laumālié, pea nonga, mo ʻikai toe kumia ha hala kehe ki he melinó ka ko e ngaahi tokāteline pē ʻa Sīsū Kalaisí. ʻOku akoʻi ʻe heʻene ongoongoleleí ke tau ʻofa ʻi hotau kā- ingá, ke tau fai ki he kakai kehé ʻo fakatatau mo ia ʻoku tau loto ke nau fai mai kia kitautolú, ke tau fakamaau totonu, manavaʻofa, faʻa fakamolemole, pea mo fakahoko ʻa e ngāue lelei kotoa pē ne fokotuʻutuʻu ke ne fakalakalaka ʻa e laumālie ʻo e tangatá….

… “Haʻu kiate au ʻa kimoutolu kotoa pē ʻoku feinga mo mafasiá, pea te u foaki ʻa e fiemālié kiate kimoutolu,” [Mātiu 11:28] ko ʻene ui ia ki he ngaahi foha mo e ngaahi ʻofefine kotoa ʻo e tangatá.16

Ko Kalaisí ko e faʻifaʻitakiʻanga maʻongoʻonga ia ki he faʻahinga kotoa ʻo e tangatá, pea ʻoku ou tui naʻe tomuʻa fakanofo tatau pē ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá ke nau hoko ʻo tatau mo ia, ʻo hangē ko hono tomuʻa fakanofo ia ke hoko ko e Huhuʻi ʻo e tangatá… . ʻOku tau … ʻi he ʻīmisi ʻo e ʻOtuá, ʻi he tuʻunga fakaetuʻasinó, pea ʻe lava ke tau hoko ʻo tatau mo ia fakalaumālie, ʻo tatau mo ia ʻi hono maʻu ʻo e potó, ʻiló, fakapotopotó, pea mo e mālohí.

Ko e kaveinga māʻolunga taha ʻo ʻetau omi ki māmaní ke tau lava ʻo hoko ʻo tatau mo Kalaisi, he kapau ʻoku ʻikai ke tau tatau mo ia, he ʻikai lava ke tau hoko ko e ngaahi foha ʻo e ʻOtuá, mo hoko ko e kaungā-ʻea-hoko fakataha mo Kalaisi.17

Tau muimui muʻa ʻi he ʻAlo ʻo e ʻOtuá. ʻAi ke hoko ko hotau faʻi-faʻitakiʻanga, pea mo hotau fai fakahinohino. Fakahoko ʻene ngāué. Hoko ʻo tatau mo ia, ʻo fakatatau mo e meʻa te tau lava ke tatau ai mo ia naʻe haohaoa mo ʻikai haʻane angahalá.18

ʻOku tau maʻu ha amanaki lelei ki he moʻui taʻengatá ʻo tuʻunga pē ʻia Kalaisi pea mo ʻetau talangofua ki heʻene ongoongoleleí.

Kuo teʻeki tuku mai ha hingoa, ʻi he lalo langí ni, ka ko e huafa pē ʻo Sīsū Kalaisí, ʻa ia ʻe lava ke fakamoʻui pe hākeakiʻi ai ʻi he Puleʻanga ʻo e ʻOtuá. 19

Ko e tangata ko ia ʻe lava mei he moʻui siviʻangá ni, pea ʻoku fai velenga, mo ʻosi huhuʻi mei he angahalá ʻe he taʻataʻa ʻo Kalaiasí, ʻi he ngaahi ouau ʻo e ongoongoleleí, peá ne maʻu ʻa e hākeakiʻí ʻi he puleʻanga ʻo e ʻOtuá, ʻoku ʻikai siʻi hifo kaʻoku lahi hake ia ʻi he kau ʻāngeló. 20

ʻOku tau kau ʻi he haʻi ʻo e fuakava foʻou mo taʻengatá ʻo loto ke tau talangofua ki he ngaahi feaku ʻa e ʻOtuá ʻi he meʻa kotoa pē te ne fekau ke tau faí. Ko ha fuakava taʻe ngata ʻeni ʻo aʻu ki he ngata- ʻanga ʻo hotau ngaahi ʻahó…. He ʻikai ke tau teitei ʻilo ʻe tau tolu ha ʻaho ʻi he moʻuí ni pe ʻitāniti ʻe taʻe fie maʻu ai, pea taʻe hoko ai ko ha meʻa fakafiefia pea mo ha fatongia kia kitautolu, ko ʻene fā- naú, ke tau talangofua ai ki he ngaahi fekau kotoa ʻa e ʻEikí ʻi he ngaahi kuonga taʻe fakangatangata ʻo ʻitānití. ʻOku makatuʻunga ʻi he tefitoʻi moʻoni ko ʻení ʻa ʻetau fetuʻutaki maʻu pē mo e ʻOtuá, pea taau mo ʻene ngaahi taumuʻá. Ko e founga pē ʻeni ʻe taha te tau lava ai ʻo fakahoko hotau misioná, pea maʻu hotau kalauni pea mo e meʻaʻofa ʻo e moʻui taʻengatá, ʻa ia ko e meʻaʻofa mahuʻinga taha ia ʻa e ʻOtuá. ʻOkú ke ʻiloʻi ha toe faʻahinga founga ange ʻe taha? 21

ʻOku ʻikai maʻu ha fakamoʻui ia ka ʻi he founga pē ʻa e ʻOtuá kuó ne fakamahinoʻi maí. ʻOku ʻikai maʻu ha ʻamanaki ia ki he moʻui taʻengatá ka ʻi he talangofua pē ki he fono kuo ʻomi ʻe he Tamai ʻo e moʻuí, “ ʻa ia ʻoku ʻikai haʻane “fetōʻaki pe ha ʻata ʻo e feliliu-akí” [Sēmisi 1:17]; pea ʻoku ʻikai mo ha toe founga ia te tau lava ai ʻo maʻu ʻa e maama mo e hākeakiʻi ko iá. Ko e ngaahi meʻa ko iá ʻoku ʻikai toe veiveiua ia ʻi heʻeku fakakaukaú; ʻoku ou ʻiloʻi ʻoku nau moʻoni.22

Ko e tāpuaki, faingamālie, nāunau, pe hākeakiʻi kotoa pē, ʻoku toki maʻu pē ia ʻi he talangofua ki he fono kuo fai ki ai ʻa e tala- ʻofa ko iá. Kapau te tau tauhi ʻa e fonó, te tau maʻu ʻa hono palé; ka he ʻikai lava ke tau maʻu ia ʻi ha toe faʻahinga tuʻunga kehe.23

Naʻa mo Kalaisi tonu pē naʻe ʻikai haohaoa ia ʻi he kamataʻangá pē; naʻe ʻikai ke ne maʻu hono kakató ʻi he kamataʻangá, ka naʻá ne maʻu ʻa e ʻaloʻofa ki he ʻaloʻofa, pea hokohoko atu ai pē ke ne maʻu ʻo lahi ange kae ʻoua kuó ne maʻu hono kakató [vakai, T&F 93:11–13]. ʻIkai ʻoku totonu ke pehē pē mo e fānau ʻa e tangatá? ʻOku ʻi ai ha tangata kuo haohaoa? Kuo ʻi ai nai ha tangata ne ne maʻu fakakātoa hono kakató ʻi he kamataʻangá? Kuo tau aʻu nai ki ha tuʻunga ʻe lava ai ke tau maʻu e fonu ʻo e ʻOtuá, hono nāunaú, mo hono potó? ʻIkai; pea kapau ko Sīsū ē, ko e ʻAlo ʻo e ʻOtuá, pea mo e Tamai ʻo e ngaahi langí mo e māmani ʻoku tau nofoa aí, naʻe ʻikai ke ne maʻu ʻa hono kakató ʻi he kamataʻangá, ka naʻe fakatupulaki ʻa ʻene tuí, ʻiló, mahinó, pea mo ʻene ʻaloʻofá kae ʻoua kuó ne maʻu hono fonú, ʻikai ʻoku malava ʻe he tangata kotoa kuo fanauʻi ʻi he fefiné, ke nau maʻu fakakongokonga, mei he ʻotu lea ki he ʻotu lea, pea mo e foʻi fakakaukau ki he foʻi fakakaukau, kae ʻoua kuo nau maʻu hono kakató, pea hākeakaiʻi fakataha mo ia ʻi he ʻao ʻo e Tamaí? 24

ʻOku ou moʻui ke u lava ʻo maʻu hoku fakamoʻui ʻi he māmaní pea mo e hili ʻo e moʻuí; pea hoko mai ai mo ia ʻo ʻeku fānaú pea mo ʻenau ngaahi faʻē ʻofeiná. ʻOku ʻikai ha meʻa ia te u lava ʻo fai ʻi he māmaní te ne lava ke ʻomi ʻa e ikuʻanga nāunauʻiá ni te u lau ko ha feilaulau. He ko ha ngāue ia ʻo e ʻofa, ko ha taumuʻa ki he moʻui taʻengatá pea mo e fiefia kakató. “Ko ia ʻokú ne maʻu ʻa e moʻui taʻengatá ʻoku koloaʻia ia.”[T&F 6:7.]25

Ngaahi Fokotuʻu ki he Akó

  • Ko hai naʻá ne faʻu ʻa e palani ʻo e fakamoʻuí? ʻE tokoni fēfē ʻa e ʻilo ko ʻení ʻi he lolotonga ʻo ʻetau moʻui fakamatelié?

  • Ko e hā ʻa e ngaahi taumuʻa ʻo ʻetau moʻui ʻi māmaní? ʻOku faka-haaʻi fēfeeʻi ʻe hoʻo moʻuí ʻa e ʻilo ko iá?

  • Ko e hā ʻoku fakahā ai ʻe he ʻEikí ʻa e palani tatau ʻo e fakamoʻuí ʻi he kuonga fakakosipeli kotoa pē? ʻOku ngāue fēfē ʻa e palani ʻo e ongoongoleleí ki hotau fakamoʻuí “ ʻi he moʻuí ni, pea mo e moʻui ka hoko maí”?

  • Ko e hā hano mahuʻinga ke tau takitaha maʻu ha sino? (Vakai foki, T&F 93:33–34.) Te tau fakaʻaongaʻi fēfeeʻi hotau sinó ke fakahoko ʻaki e finangalo ʻo e ʻOtuá?

  • Ko e hā e ngaahi founga ʻoku hoko ai ʻa e Fakamoʻuí ko hotau “faʻifaʻitakiʻanga maʻongoʻongá”? Ko e hā kuo pau ke tau fai ke tau hoko ai ʻo tatau mo e “īmisi ʻo e fōtunga” ʻo Kalaisí pea fakaiku ai ʻo tatau mo ia?

  • Ko e hā ʻoku hoko ai ko ha ngafa ʻa e tauhi ʻo e ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá ʻi taimi mo ʻitānití? ʻE anga fēfē ha hoko ʻa e talangofua ki he ʻEikí ko ha meʻa “fakafiefia mo ha fatongia”?

  • Ko e hā haʻane ʻuhinga ki a koe ke ke maʻu “ ʻa e ʻaloʻofa hoko mo e ʻaloʻofa”? (Vakai foki, T&F 93:12.) Ko e hā ha faʻahinga founga kuó ke tupulaki ai ʻo tatau ange mo e Fakamoʻuí “ ʻo fakakongokonga, pea mei he ʻotu lea ki he ʻotu lea, mo e faka-kaukau ki he foʻi fakakaukau”?

  • Ko e hā ʻoku ʻikai hoko ai ko ha feilaulau ha meʻa ʻoku tau fai maʻa hotau fakamoʻuí mo e fakamoʻui ʻo e niʻihi kehé?

Ngaahi Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. Joseph F. Smithʻs diary, 13 Nov. 1874, quoted in Francis M. Gibbons, Jospeh F. Smith: Patriarch and Preacher, Prophet of God (1984), 98.

  2. Gospel Doctrine, 5th ed. (1939), 11.

  3. Gospel Doctrine, 6.

  4. Gospel Doctrine, 21–22.

  5. Gospel Doctrine, 13.

  6. Gospel Doctrine, 11.

  7. Gospel Doctrine, 72–73.

  8. In Conference Report, Oct. 1909, 3.

  9. Gospel Doctrine, 439.

  10. Gospel Doctrine, 249.

  11. Gospel Doctrine, 32–33.

  12. Gospel Doctrine, 65.

  13. Gospel Doctrine, 85.

  14. Gospel Doctrine, 13.

  15. Gospel Doctrine, 270.

  16. Gospel Doctrine, 127–28.

  17. Gospel Doctrine, 18.

  18. Gospel Doctrine, 180.

  19. Gospel Doctrine, 3.

  20. Gospel Doctrine, 18.

  21. Gospel Doctrine, 210.

  22. Gospel Doctrine, 503.

  23. Gospel Doctrine, 441.

  24. Gospel Doctrine, 68.

  25. Joseph F. Smith to one of his sons, 1907, quoted in Life of Joseph F. Smith, comp. Joseph Fielding Smith (1938), 454.

ʻĪmisi
Christ and the Samaritan Woman

Ko Kalaisi mo e Fefine Samēliá, tā ʻe Carl Bloch. Naʻe akoʻi ʻe he Fakamoʻuí ʻa e fefine Samēliá ʻi he veʻe Vaitupu ʻo Sēkopé ko ia ʻa e Fakamoʻui ʻo māmaní (vakai, Sione 4:5–30).