2008
Fakamoʻuí mo e Hăkeakiʻí
Mē 2008


Fakamoʻuí mo e Hăkeakiʻí

Ko ha meʻa fakafoʻituitui pē ʻa e fakamoʻuí ia ʻi he palani taʻengata ʻa e ʻOtuá; ko e hakeakiʻí ko ha meʻa fakafāmili ia.

ʻĪmisi
Elder Russell M. Nelson

ʻOku tau talitali loto houngaʻia ʻa ʻEletā D. Toti Kulisitofāsoni ki he Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá. ʻOku tau poupouʻi e Kau Palesitenisī ʻUluaki lelei ko ʻení ʻaki hotau lotó kotoa pea pehē kiate kinautolu kotoa kuo uí.

Ngaahi tokoua mo e tuofāfine, ʻi he taimi ne tau maʻu ai e ongoongo kuo pekia ʻa Palesiteni Kōtoni B. Hingikelií, naʻa tau ongoʻi kotoa pē ʻi he taimi ko iá ha fuʻu mole lahi. Ka ʻi heʻetau ʻiloʻi ko hono ikuʻangá naʻe ʻi he toʻukupu ia ʻo e ʻEikí, ne tau ongoʻi leva kuo liliu ʻa e ongo naʻa tau maʻú mei he mamahí ki he loto houngaʻia. ʻOku tau houngaʻia ʻaupito ʻi he meʻa ko ia kuo tau ako mei he palōfita maʻongoʻonga ko ʻeni ʻa e ʻOtuá.

ʻI he fakatahaʻanga molumalu ko ʻeni ʻo e ʻaho ní, kuo tau tali loto fiemālie ai ʻa e finangalo ʻo e ʻEikí, ʻa ia naʻá Ne folofola “ ʻe ʻikai tuku ki ha tokotaha ke ne ʻalu atu ʻo malangaʻaki ʻeku ongoongoleleí, pe ke langa hake hoku siasí, tuku kehe ʻo kapau ʻe fakanofo ia ʻe ha taha ʻokú ne maʻu ʻa e mafaí, pea ʻoku ʻiloa ʻe he siasí ʻokú ne maʻu ha mafai pea kuo fakanofo totonu ia ʻe he kau taki ʻo e siasí.”1 Kuo ʻosi fakahoko ʻa e fono ko ʻeni ʻo e loto tahá,2 pea ʻe laka ki muʻa ʻa e Siasí ʻi hono founga kuo tuʻutuʻuni maí.

ʻOku poupouʻi ʻe he kāingalotu ʻi he funga ʻo e māmaní kotoa ʻa Palesiteni Tōmasi S. Monisoni mo hono ongo tokoní. “ ʻOku ʻikai ai ko e kau muli mo e kau ʻaunofo ʻa [kitautolu], [ka] ko e kaungā kolo mo e kāinga māʻoniʻoni, pea mo e fale ʻo e ʻOtua;

“Pea kuo fokotuʻu ki he tuʻunga ʻo e kau ʻaposetolo mo e kau palōfita, ko hono [fungani] maka tulikí ʻa Sīsū Kalaisi pē.”3

Naʻe fakahā mai ʻe he ʻEikí ʻa hono ʻuhinga “naʻá ne foaki [ai] ʻa e niʻihi, ko e kau ʻaposetolo; mo e niʻihi, ko e kau palōfitá.” Ko hono ʻuhingá “ko hono fakahaohaoa ʻo e kakai māʻoniʻoní, mo e ngāue fakafaifekaú, ke langa hake ʻa e sino ʻo Kalaisí:

“Kae ʻoua ke tau hoko kotoa pē ki he fakataha ʻi he tuí, pea mo e ʻiloʻi ʻo e ʻAlo ʻo e ʻOtuá.”4

Ko ia ko e ngāue ʻa e Kau ʻAposetoló—ʻa e Kau Palesitenisī ʻUluakí mo e Toko Hongofulu Mā Uá—ke fakahoko ʻa e uouangataha ko ia ʻi he tuí pea ke fakahā ʻetau ʻiloʻi ʻo e Fakamoʻuí. Ko ʻetau ngāué ke faitāpuekina e moʻui ʻa e kakai kotoa pē ʻe ako mo muimui ʻi he “hala ʻoku lelei lahi” ʻo e ʻEikí.5 Pea ʻoku fie maʻu ke tau tokoni ki he kakaí ke nau teuteu ke maʻu honau fakamoʻuí mo e hakeakiʻí.

ʻOku talamai ʻe he tefito ʻo e tui hono tolú “ ʻe lava ʻo fakamoʻui ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá kotoa pē ʻi he Fakalelei ʻa Kalaisí, tuʻunga ʻi he talangofua ki he ngaahi fono mo e ngaahi ouau ʻo e Ongoongoleleí.”

ʻOku ʻuhinga ʻa e fakamoʻuí—pe ko hono maʻu ʻo e fakamoʻuí—ki he fakamoʻui mei he mate fakaesino mo fakalaumālié. ʻE toetuʻu pea fakamoʻui ʻa e kakai kotoa pē mei he mate fakaesinó ʻi he Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí. ʻE lava foki ke fakamoʻui ʻa e kakaí mei he mate fakalaumālie fakafoʻituituí ʻi he Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí, ʻi heʻenau tui kiate Iá, moʻui talangofua ki he ngaahi fono mo e ngaahi ouau ʻo ʻEne ongoongoleleí, pea ʻi heʻenau tauhi kiate Iá.

ʻOku ʻuhinga ʻa e hakeakiʻí—pe maʻu ʻo e hakeakiʻí—ki he tuʻunga māʻolunga taha ʻo e fiefiá mo e nāunaú ʻi he puleʻanga fakasilesitialé. ʻE lava ke tau maʻu e ngaahi tāpuaki ko ʻení hili ʻetau mavahe atu mei he moʻui fakamatelie fonu vaivaí ni. Ko ʻeni pē ʻa e taimi ke tau teuteu ai ki hotau fakamoʻuí mo e hakeakiʻí.6

Ko e konga ʻo e teuteu ko iá ʻa ʻetau ʻuluaki fanongo pea mahino kiate kitautolu ʻa e ongoongoleleí. Ko hono ʻuhinga ʻeni ʻoku ʻave ai ʻa e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí ki he “puleʻanga kotoa pē, mo e faʻahinga, mo e lea, mo e kakaí.”7

Fatongia Fakafoʻituitui

Ne u feʻiloaki mo ha tuʻi ʻo ha matakali ʻi ʻAfilika ʻi he ngaahi taʻu kuo hilí. ʻI heʻene ʻiloʻi ʻoku akoʻi ia ʻe ha ʻAposetolo ʻa e ʻEikí, naʻe ongo ʻaupito ia kiate ia. Naʻá ne pehē ʻe papitaiso ha tokolahi ʻo hono kakaí ʻo kapau te ne talaange kiate kinautolu ʻa e ʻaho ke nau papi aí. Naʻá ku fakamālō ange ki heʻene angaleleí ka naʻá ku fakamatalaʻi ange ʻoku ʻikai pehē e founga ngāue ia ʻa e ʻEikí.

Ko e meʻa fakafoʻituitui pē ʻa hono fakatupulaki ʻo e tui ki he ʻEikí. Pea ko e fakatomalá foki ko ha meʻa fakafoʻituitui pē mo ia. ʻOku toki lava pē ke papitaiso pea maʻu fakafoʻituitui ʻe ha taha ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní. ʻOku fanauʻi fakafoʻituitui kitautolu; pea ʻoku pehē pē hono “fanauʻi foʻou”8 fakafoʻituitui ʻa kitautolú. Ko e fakamoʻuí ko ha meʻa fakafoʻituitui ʻataʻatā pē ia.

Ngaahi Fatongia Fakafāmilí

ʻOku fakatupulaki ʻa e fakalakalaka fakafoʻituituí ʻi he fāmilí, ʻa ia “ko e uho ia ʻo e palani ʻa e Fakamoʻuí ki he ikuʻanga taʻengata ʻo ʻEne fānaú.”9 Ko ʻapi ʻa e feituʻu ʻoku finangalo ʻa e ʻOtuá ke tau ako ai ʻa e ʻofá mo e tokoní. ʻOku fie maʻu ke ʻofa ai ʻa e husepānití ki hono uaifí, ʻofa ai ʻa e uaifí ki hono husepānití, pea ʻoku fie maʻu ke feʻofaʻaki ai ʻa e mātuʻá mo e fānaú.

ʻOku fakautuutu ai pē hono ʻohofi ʻo e fāmilí ʻi he māmaní kotoa. Kapau ʻe movete e ngaahi fāmilí, ʻe maumau mo hotau ngaahi faʻunga fakapolitikalé, fakaʻikonōmiká, mo fakasōsialé. Pea kapau ʻe movete e ngaahi fāmilí, he ʻikai ke nau lava ʻo ʻiloʻi ʻa e tuʻunga taʻengata ʻe malava ke nau aʻusiá.

ʻOku finangalo ʻetau Tamai Hēvaní ke fefaitotonu ʻaki ʻa e husepānití mo e uaifí pea ke nau mahuʻingaʻia ʻi heʻenau fānaú pea tauhi kinautolu ko ha tofiʻa mei he ʻEikí.10 ʻI he fāmili pehení ʻoku tau ako fakataha ai e folofolá mo lotu fakataha. Pea ʻoku tau fakataumuʻa ki he temipalé. ʻOku tau maʻu ai ʻa e ngaahi tāpuaki māʻolunga taha kuo teuteu ʻe he ʻOtuá maʻa ʻEne fānau faivelengá.

Fakafetaʻi koeʻuhí ko e palani lahi ʻo e fiefiá ʻa e ʻOtuá,11 ʻe lava ai ke fakataha ʻa e ngaahi fāmilí ʻo taʻengata—ʻo hoko ko ha niʻihi kuo hakeakiʻi. Naʻe folofola ʻa ʻetau Tamai Hēvaní, “Ko ʻeku ngāué ʻeni mo hoku nāunaú—ke fakahoko ʻa e moʻui taʻe-faʻa-maté mo e moʻui taʻengata ʻa e tangatá.”12 Naʻe malava ke fakahoko fakatouʻosi ʻEne ongo taumuʻá ʻi he Fakalelei ʻa Hono ʻAlo ʻOfaʻanga ko Sīsū Kalaisí. Naʻe tupu mei Heʻene Fakaleleí ʻa e hoko ʻo moʻoni ʻa e toetuʻú pea malava ke maʻu ʻa e moʻui taʻengatá ʻe he kakai kotoa pē ʻe moʻui ʻi he māmaní.

ʻE lava ke toetuʻu pe moʻui taʻefaʻamate ʻa e tangata mo e fefine kotoa pē, he ko ha meʻaʻofa ia ʻoku foaki mola mai pē.

Ko e moʻui taʻengatá, pe nāunau fakasilesitialé pe hakeakiʻí, ko ha meʻaʻofa ia ʻoku maʻu hili hano ngāueʻi. Kuo ʻosi fokotuʻu ʻe he ʻEikí ʻa e ngaahi meʻa ke fai kae maʻu ai ʻa e meʻaʻofá ni, ʻi Heʻene folofola ʻo pehē, “Kapau te ke tauhi ʻeku ngaahi fekaú ʻo kātaki ki he ngataʻangá, te ke maʻu ʻa e moʻui taʻengatá, ʻa ia ko e meʻaʻofa ʻoku mahuʻinga taha ʻi he ngaahi meʻaʻofa kotoa pē ʻa e ʻOtuá.”13 ʻOku kau ʻi he ngaahi meʻa ko ia ʻoku fie maʻú ʻa e tui ki he ʻEikí, fakatomalá, papitaisó, maʻu e Laumālie Māʻoniʻoní, pea tauhi faivelenga ki he ngaahi ouau mo e ngaahi fuakava ʻo e temipalé.

He ʻikai lava ke maʻu ʻe ha tangata ʻi he Siasí ni ʻa e nāunau māʻolunga taha ʻo e puleʻanga fakasilesitialé, taʻe ʻi ai ha fefine moʻui taau kuo silaʻi kiate ia.14 ʻE malava ke na fakatou maʻu ʻa e hakeakiʻí ʻo tuʻunga ʻi he ouau fakatemipale ko ʻení.

ʻE lava pē ke tukuange kitautolu mei hotau ngaahi uiuiʻi faka-Siasí. Ka he ʻikai lava ke tukuange kitautolu mei heʻetau hoko ko e mātuʻá. Talu pē he ʻuluaki ʻaho ʻo e hisitōlia ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá, naʻe fekau ai ʻe he ʻEikí ki he mātuʻá ke akoʻi ʻa e ongoongoleleí ki heʻenau fānaú.15 Naʻe tohi ʻe Mōsese ʻo pehē: “Te ke faʻa ako ʻaki … ki hoʻo fānaú, pea te ke talanoa ʻaki [e folofola ʻa e ʻOtuá] ʻo ka ke ka nofo ʻi ho falé, pea ʻo ka ke ka ʻalu ʻi he halá, pea ʻo ka ke ka tokoto hifo, pea ʻo ka ke ka tuʻu hake.”16

Kuo toe folofola ʻa e ʻEikí ʻi hotau kuongá ni, ʻo pehē, “Akonakiʻi hake hoʻomou fānaú ʻi he māmá mo e moʻoní.”17 ʻOku ʻi ai e Siasí ke tokoni kae ʻikai ke toʻo mei he mātuʻá ʻa honau fatongia ke akoʻi ʻenau fānaú.

ʻI he kuonga ko ʻeni ʻoku taʻemapuleʻi ai ʻa e angaʻulí mo e ponokalafí, ʻoku ʻi ai ha fatongia toputapu ʻo e mātuʻá ke akoʻi ki heʻenau fānaú ʻa hono mahuʻinga ʻo e ʻOtuá ʻi heʻenau moʻuí.18 ʻOku fakaʻauha lahi ʻe he ngaahi anga kovi ko iá ʻa e ivi fakalangi ʻoku tau maʻú pea ʻoku totonu ke mātuʻaki fakamamaʻo mei ai e fānau ʻa e ʻOtuá.

ʻOku fie maʻu foki ke tau akoʻi ʻetau fānaú ke nau fakaʻapaʻapa ki heʻenau mātuʻá. ʻOku pehē ʻe he fekau hono nimá, “Fakaʻapaʻapa ki hoʻo tamaí mo hoʻo faʻeé: koeʻuhí ke fuoloa ho ngaahi ʻahó ʻi he fonua ʻoku foaki ʻe [he ʻEiki] ko ho ʻOtuá kiate koé.”19

Ko e hā e founga lelei taha ke tau akoʻi ʻaki ʻetau fānaú? Kuo tuku mai ʻe he ʻEikí ha fakahinohino pau:

“ ʻOku ʻikai lava, pe ʻoku ʻikai totonu, ke ngāue ʻaki ha mālohi pe ivi ʻi he mafai ʻo e lakanga fakataulaʻeikí, kae ngata pē ʻi he feifeingaʻi ʻi he faʻa kātaki fuoloa, ʻi he angavaivai mo e angamalū pea mo e ʻofa taʻemālualoi;

“ ʻI he angaʻofa, mo e ʻilo haohaoa, ʻa ia ʻe fuʻu fakafuofuolahi ʻa e laumālié taʻe ʻi ai ha mālualoi pea taʻe-ha-kākā—

“Pea valokiʻi ʻi hono taimi, ʻi he lea māsila, ʻo ka ueʻi ke fai pehē ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní; pea hili ia ke toki fakahā ange ʻa e ʻofa lahi ange kiate ia kuó ke valokiʻí, telia naʻá ne lau koe ko hono fili.”20

ʻI he taimi ʻe fie mau ai ke fakatonutonu ha fānau, fehuʻi hifo pē kiate koe, “Ko e hā ʻe lava ke u leaʻaki pe fai ke fakalotoʻi ai ia ke ne fili ha founga ʻoku toe lelei angé?” Ka ʻoku fie maʻu ke fai ha fakatonutonu, fai fakalongolongo ia, ko koe pē mo e tokotahá, fai ia ʻi he ʻofa, pea ʻikai ʻi he ʻao ʻo e kakaí. Ka ʻoku fie maʻu ke valokiʻi, ko ʻene hili pē iá pea fakahā fakavavevave ʻa e ʻofa ʻoku toe lahi angé ke ʻoua naʻa kei ʻi ai ha ongoʻi ʻita ʻi homo vaá. Kuo pau ke moʻoni hoʻo ʻofá pea makatuʻunga hoʻo ngaahi akonakí ʻi he tokāteline fakalangi mo e ngaahi tefitoʻi moʻoni totonú, kae lava ke fakalotoʻi ia.

ʻOua naʻá ke feinga ke puleʻi hoʻo fānaú. Ka ke fakafanongo kiate kinautolu, tokoni ke nau ako ʻa e ongoongoleleí, ueʻi honau lotó pea tataki kinautolu ki he moʻui taʻengatá. Ko e kau fakafofonga kimoutolu ʻo e ʻOtuá ke tokangaʻi ʻa e fānau kuó Ne fakafalala mai kiate kimoutolú. Tuku ke ʻi homou lotó ʻa Hono ivi faka-ʻOtuá lolotonga hoʻomou akoʻi mo feifeingaʻi kinautolú.

Ngaahi Kuí

He ʻikai kakato ha faʻahinga fealēleaʻaki ʻo kau ki he ngaahi fatongia fakafāmilí ʻi he teuteu ki he hakeakiʻí, ʻo kapau ko e faʻeé pē, tamaí mo e fānaú ʻoku kau ki aí. Fēfē leva e ngaahi kui ʻo e ʻaho ní mo e ngaahi kui ʻi he kuo hilí? Kuo ʻosi fakahā ʻe he ʻEikí he ʻikai lava ke fakahaohaoaʻi kitautolu taʻe kau ai ʻa kinautolu; pe ʻe lava ke fakahaohaoaʻi kinautolu taʻe kau ai ʻa kitautolu.21 ʻOku fie maʻu ki he hakeakiʻí e ngaahi ouau ʻo e silá. ʻOku fie maʻu ke silaʻi ʻa e uaifí ki hono husepānití; ʻoku fie maʻu ke silaʻi ʻa e fānaú ki heʻenau mātuʻá; ʻoku fie maʻu ke tau fehokotaki kotoa mo ʻetau ngaahi kuí.22

Fēfē ʻa kinautolu ʻoku ʻikai ke nau lava ʻo mali ʻi he moʻui ko ʻení pe ko kinautolu ʻoku ʻikai lava ke sila ki heʻenau mātuʻá ʻi he moʻui ní? ʻOku tau ʻiloʻi ʻe fakamāuʻi kitautolu ʻe he ʻEikí ʻo fakatatau ki he ngaahi holi ʻa hotau lotó pea pehē ki heʻetau ngaahi ngāué,23 pea ʻe foaki ʻa e ngaahi tāpuaki ʻo e hakeakiʻí ki he kakai kotoa pē ʻe moʻui tāú.24

ʻOku ʻofeina lahi kitautolu ʻi heʻetau hoko ko e fānau ʻo e fuakavá. Kuo tō ʻi hotau lotó ʻa e ngaahi talaʻofa naʻe fai ki heʻetau Ngaahi Tamai ko ʻĒpalahame, ʻAisake mo Sēkopé. Kuo folofola ʻa e ʻEikí:

“Ko e kau ʻea-hoko fakalao ʻa kimoutolu ʻo fakatatau ki he kakanó, pea kuo fūfuuʻi ʻa kimoutolu mei māmani fakataha mo Kalaisi ʻi he ʻOtuá… .“Ko ia, ʻoku mou monūʻia ʻo kapau ʻoku mou fai atu ʻi heʻeku angaleleí, ko ha maama ki he kau Senitailé, pea ʻi he lakanga fakataulaʻeikí ni, ko ha fakamoʻui ki hoku kakai ko ʻIsilelí.”25

Ko e moʻuí ni ʻa e taimi ke teuteu ai ki he fakamoʻuí mo e hakeakiʻí.26 Ko ha meʻa fakafoʻituitui pē ʻa e fakamoʻuí ia ʻi he palani taʻengata ʻa e ʻOtuá; ko e hakeakiʻí ko ha meʻa fakafāmili ia.

Kuo tau fakataha mai ʻi he fakatahaʻanga molumalu ʻo e pongipongi ní ko ha fānau ʻo e fuakavá. Naʻe fai ʻa e tokangá ki he hingoa toputapu ʻo e kau palōfitá mo e kau ʻaposetoló. Ka ʻoku ʻa e tokotaha takitaha ʻa e fatongia aofangatuku ko ia ke teuteu ki he fakamoʻuí pea iku ke maʻu ai hono hakeakiʻí, ʻa e haʻisia ki he tauʻatāina ke fili fakafoʻituituí, ki heʻene ngāue ʻi hono fāmili pē ʻoʻoná, ʻi heʻene maʻu ʻa e lakanga toputapu ʻe taha ko ha faʻē, tamai, ʻofefine, foha, kuifefine pe kuitangatá.

ʻI he ngaahi fatogia ko iá, ʻoku ou fakatauange te tau laka atu ki muʻa ʻi he tui, ʻo tataki kitautolu ʻe Sīsū Kalaisi, ʻa ia ko Hono Siasí ʻeni, pea mo ʻEne palōfita ʻoku fakafou mai ai ʻEne folofolá, ʻi he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.

Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. T&F 42:11; ko e toki tānaki atu hono fakamamafaʻí.

  2. Vakai, T&F 26:2; 28:13.

  3. ʻEfesō 2:19–20.

  4. ʻEfesō 4:11–13.

  5. 1 Kolinitō 12:31; ʻEta 12:11.

  6. Vakai, ʻAlamā 34:32–33.

  7. Fakahā 14:6.

  8. Sione 3:3, 7; Mōsaia 27:25; ʻAlamā 5:49; 7:14; Mōsese 6:59.

  9. “Ko e Fāmilí: Ko ha Fanongonongo ki Māmani,” Liahona, ʻOkatopa 2004, 49.

  10. Vakai, Saame 127:3.

  11. Vakai, ʻAlamā 42:8.

  12. Mōsese 1:39.

  13. T&F 14:7; vakai foki, 3 Nīfai 15:9. ʻOku toe fakamatalaʻi ʻi he Tohi ʻa Molomoná ʻa e natula ʻo e meʻaʻofa maʻongoʻongá ni. ʻOku pehē ai “kuo pau ke mou vivili atu ki muʻa ʻi he tui mālohi kia Kalaisi, pea maʻu ʻa e ʻamanaki ʻoku mālohi haohaoa, mo ha ʻofa ki he ʻOtuá mo e kakai fulipē. Ko ia, kapau te mou vilitaki atu, pea keinanga ʻi he folofola ʻa Kalaisí, pea kātaki ki he ngataʻangá, vakai, ʻoku folofola ʻe he Tamaí: Te mou maʻu ʻa e moʻui taʻengatá” (2 Nīfai 31:20; toki tānaki atu hono fakamamafaʻí).

  14. Vakai, T&F 131:1–3.

  15. Vakai, Mōsese 6:57–58. Fakatokangaʻi foki mo e akonaki ʻa e Tuʻi ko Penisimaní: “Pea ʻe ʻikai te mou tuku hoʻomou fānaú ke fiekaia, pe tēlefua; pea ʻe ʻikai foki te mou tuku ke nau maumauʻi ʻa e ngaahi fono ʻa e ʻOtuá, pea kē mo fekeʻikeʻi ʻiate kinautolu, mo tauhi ʻa e tēvoló, ʻa ia ko e pule ʻo e angahalá… . Ka te mou akoʻi ʻa kinautolu ke nau ʻaʻeva ʻi he ngaahi hala ʻo e moʻoní mo e anga-fakamoʻomoʻoní; te mou akoʻi ʻa kinautolu ke nau feʻofaʻaki, mo fetauhiʻaki” (Mōsaia 4:14–15).

  16. Teutalōnome 6:7.

  17. T&F 93:40. Naʻe pehē foki ʻe he ʻEikí, “Akoʻi [hoʻomou] fānaú ke lotu, pea ke ʻaʻeva ʻi he angatonu ʻi he ʻao ʻo e ʻEikí” (T&F 68:28).

  18. Naʻe akonaki ʻa Paula kia Tīmote ʻo pehē: “Ka ke tuʻu maʻu pē ʻa koe ʻi he ngaahi meʻa ʻa ia kuo akonekina ai koé, pea kuó ke ʻilo pau ki ai, ʻo ke ʻilo ʻa ia kuó ke maʻu ia mei aí… . Talu hoʻo kei siʻi, naʻá ke ʻilo ʻa e ngaahi tohi māʻoniʻoní, ʻa ia ʻoku faʻa fakapotoʻi koe ki he fakamoʻuí ʻi he tui ʻa ia ʻoku ʻia Kalaisi Sīsuú” (2 Tīmote 3:14–15).

  19. ʻEkesōtosi 20:12. Manatuʻi e lea fakatātā ko ia maʻá e ngaahi mātuʻá: “Akonakiʻi ʻa e tamasiʻí ʻi he hala ʻoku totonú ke ne ʻalu ai: pea ka hoko ia ʻo motuʻa, ʻe ʻikai te ne foki mei ai” (Lea Fakatātā 22:6).

  20. T&F 121:41–43.

  21. Vakai, T&F 128:15.

  22. Vakai, T&F 128:18.

  23. Vakai, T&F 137:9.

  24. Vakai, T&F 130:20–21; vakai foki, Rudger Clawson, ʻi he Conference Report, Oct. 1917, 29; Joseph F. Smith, ʻi he Deseret News, May 1, 1878, 2; Richard G. Scott, “The Joy of Living the Great Plan of Happiness,” Ensign, Nov. 1996, 75.

  25. T&F 86:9, 11.

  26. Vakai, ʻAlamā 12:24.