2008
Ngaahi ʻOfefine ʻo e ʻOtuá
Mē 2008


Ngaahi ʻOfefine ʻo e ʻOtuá

ʻOku ʻikai ha fatongia ʻe ʻaonga mo taʻengata ange ʻi he moʻuí, ka ko e fatongia ʻo e faʻeé.

ʻĪmisi
Elder M. Russell Ballard

Ngaahi tokoua mo e tuofāfine, ne toki fakahoko ki muí ni mai ha tafa ki he tuʻa ʻo hoku uaifi ko Papulaá, pea naʻe ʻikai te ne lava ke hiki ha meʻa, tafoki holo, pe punou. Ko ia ai ne toe lahi ange e ngaahi meʻa ke u hikí, tafoki holó, mo ʻeku punoú—pea kuo tupu mei ai ʻa e toe lahi ange ʻo ʻeku houngaʻia ʻi he meʻa ʻoku fai ʻe he kakai fefiné ʻi hotau ngaahi ʻapí, kae tautautefito ʻeni ki he ngaahi faʻeé.

Neongo ʻoku nofo e houʻeiki fafiné ʻi ʻapí ʻi ha ngaahi tūkunga kehekehe—mali, teʻeki mali, uitou, pe mali vete, pea ʻi ai e fānau ʻa e niʻihi pea hala ʻa e niʻihi—ka ʻoku ʻofeina kinautolu kotoa ʻe he ʻOtuá, pea ʻoku ʻi ai ʻEne palani maʻa Hono ngaahi ʻofefine angatonú ke nau maʻu ʻa e ngaahi tāpuaki māʻolunga taha ʻo e nofo taʻengatá.

ʻOku ou fie fakatefito ʻeku lea he hoʻatā ní ʻi he ngaahi faʻeé, kae tautautefito ki he ngaahi faʻē kei talavoú.

ʻI he taimi ne u hoko ai ko ha tamai kei talavoú, naʻá ku ʻiloʻi ai ʻa e lahi ʻo e fatongia ʻo e faʻeé. Ne u hoko ko ha tokoni pīsope pea hili iá ne u hoko ko ha pīsope ʻi ha taʻu ʻe 10. Ne ma monūʻia he taimi ko iá ke maʻu ha toko ono ʻo ʻema fānau ʻe toko fitú. ʻI he taimi kotoa pē ne u foki ai ki ʻapi ʻi he efiafi Sāpaté, kuo siʻi ongosia ʻaupito ʻa Papulā. Naʻá ne feinga ke fakamatalaʻi mai e meʻa ʻoku hoko ʻi heʻene nofo mo ʻema fānau kei īkí ni ʻi he sea muí lolotonga e sākalamēnití. Naʻe hokosia e ʻaho ne tukuange ai aú. Hili haʻaku nofo mei muʻa ʻi ha taʻu ʻe hongofulu, kuó u tangutu fakataha ʻeni mo hoku fāmilí ʻi he sea muí.

Ne fai e hivá ʻe he kuaea ʻa e ngaahi faʻē ʻi he uōtí ko ia naʻá ku tangutu toko taha pē mo ʻema fānau ʻe toko onó. Kuo teʻeki ai ha taimi kuó u fuʻu femoʻuekina pehē ai ʻi heʻeku moʻuí. Naʻá ku fakaʻaongaʻi ha tamapua nima ʻi hoku ongo nimá ke nau fakalongolongo ai ka naʻe ʻikai pē fuʻu ʻaonga ia. Ne homo e siulioó ia ʻo mahua pea ko e meʻa fakamā moʻoni. Naʻe ʻikai pē foki ke nau fie valivali kinautolu.

ʻI heʻeku fāinga mo e fānaú ʻi he lolotonga e fakatahá, ne u sio hake kia Papulā ʻokú ne lolotonga siofi mai au mo malimali pē. Naʻá ku ako ke u houngaʻia kakato ange ʻi he meʻa ʻoku mou fai leleí pea ʻi he loto faivelenga ʻe kimoutolu siʻi ngaahi faʻē ʻofeina!

ʻI heʻeku hoko ko ha kui, hili ia ha toʻu tangata ʻe taha mei ai, kuó u vakai ki he ngaahi feilaulau kuo fakahoko ʻe hoku ngaahi ʻofefiné ʻi hono ʻohake ʻo ʻenau fānaú. Pea kuo toe ʻosi ʻeni ha toe toʻu tangata ʻe taha mei ai, mo ʻeku vakai mo fakatumutumu ʻi he meʻa ʻoku fakahoko ʻe hoku makapuna fefiné ke fakahinohino ʻenau fānaú ʻi he māmani femoʻuekiná ni mo lahi hono ngaahi fie maʻú.

Hili haʻaku vakai mo kaungā-ongoʻi mo e ngaahi faʻē ʻo e toʻu tangata ko ʻení ʻe tolu peá u fakakaukau ki heʻeku faʻē ʻofeiná, ʻoku ou ʻiloʻi fakapapau ʻoku ʻikai ha fatongia ʻe ʻaonga mo taʻengata ange ʻi he moʻuí, ka ko e fatongia ʻo e faʻeé.

ʻOku ʻikai taha pē ʻa e founga haohaoa ke hoko ai ko ha faʻē leleí. ʻOku kehekehe pē ʻa e ngaahi tūkunga kotoa. ʻOku kehekehe e ngaahi tukupaá, ngaahi poto mo e meʻa ʻe malava ʻe he ngaahi faʻē takitaha pea kehekehe foki mo e fānaú. ʻOku kehe mo mahuʻinga ʻa e fili ʻe fai ʻe he faʻē takitaha mo e fāmili takitaha. ʻOku tokolahi ʻa e niʻihi ʻoku lava ke nau hoko ko e “ngaahi faʻē taimi kakato,” ʻi he lolotonga ʻeni ʻo e ngaahi taʻu mahuʻinga taha ʻi he tupulaki ʻa ʻenau fānaú, pea tokolahi mo e niʻihi ʻoku nau fakaʻamu ʻoku hoko pehē kiate kinautolu. ʻE ʻi ai e niʻihi kuo pau ke nau ngāue fakataimi pe taimi kakato; ʻe ngāue ha niʻihi ʻi ʻapi; ʻe ʻi ai ha niʻihi te nau vahevahe ʻenau moʻuí ke ʻi ai ha taimi ki ʻapi mo e fāmilí pea mo e ngāué. Ko e meʻa ʻoku mahuʻingá ke ʻofa lahi ʻa e faʻeé ʻi heʻene fānaú, pea hangē ko ʻene ʻofa mateaki ki he ʻOtuá mo hono husepānití, ke ne fakamuʻomuʻa kinautolu ʻi he meʻa kehe kotoa pē.

ʻOku ou fakaʻofoʻofaʻia ʻi he ngaahi faʻē tokolahi kuo nau ʻiloʻi ʻa hono mahuʻinga ke fakatefito ʻenau tokangá ʻi he ngaahi meʻa pē ko ia ʻe lava ke fakahoko ʻi ha taimi pau ʻo e moʻuí. Kapau ʻe nofo ha fānau mo e mātuʻá ʻi ha taʻu ʻe 18 pe 19, ʻoku feʻunga pē ia mo ha vahe fā ʻe taha ʻo e moʻui ʻa e ongomātuʻá. Pea ʻoku fakafofongaʻi ʻa e taimi ʻoku mahuʻinga tahá, ʻa e ngaahi taʻu ʻoku kei iiki ai e fānaú, ʻe he vahaʻataimi ʻoku siʻi hifo ʻi he vahe hongofulu ʻe taha ʻo e moʻui angamaheni ʻa e mātuʻá. ʻOku mahuʻinga ʻaupito ke tau tokanga ki heʻetau fānaú ʻi he kiʻi vahaʻataimi nounou ko ia ʻoku tau nofo ai mo kinautolú, pea ke tau feinga, fakataha mo e tokoni ʻa e ʻEikí, ke akoʻi kiate kinautolu ʻa e meʻa kotoa te tau lavá ki muʻa pea nau mavahe mei hotau ngaahi ʻapí. Ko e ngāue mahuʻinga ʻeni maʻá e ngaahi faʻeé mo e ngaahi tamaí ʻi heʻenau hoko ko e hoa ngāue tuʻunga tataú. ʻOku ou fakamālō he ʻahó ni ʻi he kau mai ha ngaahi tamai tokolahi ʻi he moʻui ʻa ʻenau fānaú. Ka ʻoku ou tui ʻe hoko maʻu pē ʻa e ngaahi ʻilo fakanatula ʻoku maʻu ʻe he ngaahi faʻeé mo ʻenau kau ʻi hono lehilehiʻi hake ʻo ʻenau fānaú, ko e meʻa mahuʻinga taha pē ia ke lelei ai e fānaú. ʻOku pehē ʻi hono fakalea ʻo e fanongonongo kau ki he fāmilí, “Ko e tefitoʻi fatongia ʻo e ngaahi faʻeé ke lehilehiʻi hake ʻa ʻenau fānaú” (Ko e Fāmilí: Ko ha Fanongonongo Ki Māmani,)” Liahona, ʻOkatopa 2004, 49).

ʻOku fie maʻu ke tau manatuʻi ʻe lava pē ke faingataʻa ʻa e tukupā kakato ki he tuʻunga fakafaʻeé pea mo hono fakamuʻomuʻa ʻo e fānaú. Koeʻuhí ko e ngaahi meʻa kuó u sio tonu ai ʻi he toʻu tangata ʻe fā ʻi homau fāmilí, pea ʻi heʻeku talanoa mo e ngaahi faʻē ʻi he Siasí ʻoku ʻi ai ʻenau fānau īkí, ʻoku ou ʻilo ai ha meʻa fekauʻaki mo e ngaahi ongo ʻoku maʻu ʻe ha faʻē, ʻo fakatahaʻi ia mo ʻene fakapapau te ne nofo ʻi ʻapi mo ʻene fānau īkí. ʻOku ʻi ai e taimi ʻoku fakafiefia pea lahi mo e ngaahi meʻa ʻoku lavá, ka ʻoku ʻi ai pē foki mo e taimi ʻoku ʻi ai e ongoʻi taʻefeʻungá, ʻa e taʻeoliʻia he meʻa tatau maʻu ai peé, mo e ongoʻi puputuʻú. ʻOku faʻa ongoʻi ʻe he ngaahi faʻeé ʻoku siʻisiʻi pe ʻoku ʻikai pē fakahoungaʻi kinautolu ʻi he fili kuo nau faí. Naʻa mo e taimi ʻe niʻihi, ʻoku hala ʻatā ha fakakaukau ʻa e husepānití ia ki he lahi ʻo e ngāue ʻa hono uaifí.

ʻI he Siasí, ʻoku mau fakaʻapaʻapa mo fakahoungaʻi lahi kimoutolu ngaahi faʻē ʻa e fānau īkí. Ko homau lotó ke mou fiefia mo lavameʻa ʻi homou ngaahi fāmilí pea ke mou maʻu ʻa e fakalāngilangi mo e poupou ʻoku mou fie maʻú pea totonu ke mou maʻú. Ko ia ko e ʻaho ní, te u fai atu ai ha fehuʻi nounou ʻe fā. Neongo ʻe ngali fuʻu faingofua ʻaupito ʻeku ngaahi talí, ka ʻo kapau ʻe tokangaʻi e ngaahi meʻa faingofuá, ʻe lava ke fakafiemālie ʻaupito ia ki he moʻui ʻa ha faʻē.

Ko e fehuʻi ʻuluakí: ʻI hoʻo hoko ko e faʻē kei talavoú, ko e hā ʻe lava ke ke fai ke fakasiʻisiʻi ai hoʻo hohaʻa ki he ngaahi meʻa ʻoku hokó kae lahi ange hoʻo fiefia ʻi ho fāmilí?

ʻUluakí, fakatokangaʻi ko e fiefia ʻi he hoko ko e faʻeé ʻoku hoko ia ʻi ha lau mōmeniti pē. ʻE ʻi ai e taimi faingataʻa mo e taimi ongoʻi taʻefiemālie. Ka neongo e ngaahi faingataʻá, ʻoku ʻi ai e ngaahi mōmeniti ʻo e fiefiá mo e fiemālié.

ʻOku fakamanatu mai ʻe he fefine faʻu tohi ko ʻAna Kuinilení ke ʻoua naʻa tau fuʻu fakavavevave ʻo tau fakalaka ai ʻi he ngaahi mōmeniti ko ʻení. Naʻá ne pehē: “Ko e fehālaaki lahi taha ne u fai (ʻi heʻeku hoko ko ha mātuʻá) ʻa e fehālaaki ko ia ʻoku moʻua ai hotau tokolahí … Naʻe ʻikai feʻunga ʻeku moʻuiʻaki e meʻa ne hoko he mōmeniti ko iá. ʻOku mahino ʻaupito ʻeni ka kuo mole atu e mōmeniti ko iá, pea ko e meʻa pē ʻoku kei maʻú ko ha ngaahi laʻitā. Ko e laʻitā ʻe taha ʻo ʻeku fānau ʻe toko tolú… . ʻoku nau tangutu ʻi ha kafu ʻi he musié ʻi he malumalu ʻo e ʻū heké ʻi ha ʻaho he faʻahitaʻu māfaná, ʻa ia naʻa nau taʻu ono, fā, mo e taha. Pea ʻoku ou fakaʻamu ʻe lava ke u manatuʻi ʻa e meʻa naʻa mau kaí, mo e meʻa naʻa mau talanoa ki aí, pe naʻe ongo fēfē ʻenau talanoá, pe naʻe fēfē honau fōtungá ʻi heʻenau mohe he pō ko iá. ʻOku ou fakaʻamu ange ʻe au naʻe ʻikai te u fuʻu fakavavevave ke fai ʻa e meʻa hoko maí: ʻa e kai efiafí, kaukaú, lautohí mo e mohé. ʻOku ou fakaʻamu naʻe toe lahi ange ʻeku mahuʻingaʻia ʻi he taimi ne u fai ai ʻa e ngaahi meʻá ni pea ʻikai te u fuʻu hohaʻa ke fakaʻosi e ngaahi meʻa ko ʻení ka u hoko atu ki ha meʻa kehe” (Loud and Clear, Ballantine Books, [2004], 10–11).

, ʻoua naʻa fuʻu tōtuʻa hoʻo fakataimi-tēpileʻi koe pe ko hoʻo fānaú. ʻOku tau moʻui ʻi ha māmani ʻoku fonu ʻi he ngaahi meʻa ke tau fili mei aí. Kapau he ʻikai ke tau tokanga, ʻe fonu ʻa e miniti kotoa pē ʻi he ngaahi meʻa fakasōsiale ke faí, ngaahi kalasi, taimi fakamālohisino, ngaahi kalapu laukonga, ngāue ki he ngaahi tohi tā, ngaahi fatongia faka-Siasí, mūsiká, sipotí, ʻInitanetí, mo e ngaahi polokalama TV ʻoku tau manako taha aí. Naʻe talamai ʻe ha faʻē ʻe taha, ko e ngaahi meʻa ʻe 29 naʻe fakataimi-tēpileʻi maʻa ʻene fānaú ʻi he uike kotoa pē: ko e ngaahi lēsoni ʻi he mūsiká, sikautí, hulohulá, peisipoló, nofo kemí, soká mo e ʻātí mo e ngaahi alā meʻa peheé. Naʻá ne ongoʻi hangē ha taha fakaʻuli tekisií. Naʻe faifai peá ne ui ha fakataha fakafāmili ʻo ne fakahā ai, “Kuo pau ke tuku ha niʻihi ʻo e ngaahi meʻa ko ʻení; ʻoku ʻikai ha taimi ia ke fai ai e ngaahi meʻa ʻoku tau fie maʻú, pe ke tau fakataha ai.” ʻOku fie maʻu ʻe he ngaahi fāmilí ha taimi ʻoku ʻikai fakataimi-tēpileʻi kae lava ke toe loloto ange ʻa e ngaahi fetuʻutakí pea fakahoko ai mo e fatongia fakamātuʻa moʻoní. Tuku hamou taimi ke mou fakafanongo ai, ke mou kakata pea vaʻinga fakataha ai.

Tolú, ʻe ngaahi tuofāfine, neongo ʻoku mou feinga ke tuʻutuʻu hifo e ngaahi meʻa ke faí, ka mou feinga ke maʻu hamou taimi ʻomoutolu pē ke fakatupulaki ai hoʻomou ngaahi meʻafoakí mo e ngaahi meʻa ʻoku mou manako aí. Fili ha meʻa ʻe taha pe ua te ke fie ako ki ai pe fakahoko, ʻa ia te ne fakatupulaki hoʻo moʻuí, pea tuku hao taimi ke fai ai ʻeni. He ʻikai lava ke ke ʻutu ha vai mei ha vaitupu ʻoku maha, pea kapau ʻoku ʻikai te ke toʻo ha taimi ke fai ai ʻa e meʻa te ke tupulaki aí, ʻe fakaʻau ai pē ke siʻisiʻi ange ʻa e taimi te ke maʻu ke foaki ki he niʻihi kehé, pea aʻu pē ki hoʻo fānaú. Fakaʻehiʻehi mei hono fakaʻaongaʻi ʻo ha faʻahinga faitoʻo ʻo ke maʻu hala ʻo pehē ʻe tokoni atu ke toe lahi ange ʻa e meʻa te ke lavá. Pea ʻoua naʻá ke tuku ke maumauʻi ho taimí pea fakaongonoa ho ʻatamaí ʻe he ngaahi meʻa hangē ko e ngaahi faiva fakakongokonga ʻi he televīsoné (soap opera) pe ko e hū holo ʻi he ʻInitanetí. Tafoki ki he ʻEikí ʻi he tui pea te ke ʻiloʻi ʻa e meʻa ke faí mo e founga ke faiʻaki iá.

Faá, lotu, ako, pea akoʻi e ongoongoleleí. Lotu lahi maʻa hoʻo fānaú pea mo ho fatongia ko e faʻeé. ʻE lava ke fakahoko ʻe he ngaahi mātuʻá ha faʻahinga lotu mahuʻinga taʻe hano tatau mo fakaʻofoʻofa he ko ʻene lotú ki heʻetau mātuʻa Taʻengatá. ʻOku ʻi ai ha mālohi lahi ʻi ha lotu ʻo pehē: “ ʻE Tamai, ko ha mātuʻa kimautolu ʻoku ʻi ai homau tufakanga tauhi ki Hoʻo fānaú; fakamolemole ʻo tokoniʻi kimautolu ke mau ʻohake kinautolu ʻo fakatatau ki he founga ʻokú ke finangalo ke ʻohake ʻaki kinautolú.”

Ko e fehuʻi hono uá: Ko e hā mo ha toe meʻa ʻe lava ke fai ʻe ha husepāniti ke poupou ai ki hono uaifí, ko e faʻē ʻo ʻena fānaú?

ʻUluakí, fakahā ha houngaʻia lahi ange pea fakahā haʻo fakalāngilangiʻi lahi ange ʻo e meʻa ʻoku fai ʻe homou uaifí ʻi he ʻaho kotoa pē. Fakatokangaʻi e ngaahi meʻa ʻoku hokó, peá ke faʻa fakamālō kiate ia. ʻAi ha ngaahi efiafi ke mo fakataha ai, ʻa kimoua toko ua pē.

Uá, ʻai ha taimi ke mo talanoa maʻu ai pē mo ho uaifí ʻo kau ki he ngaahi fie maʻu takitaha ʻa e fānaú mo e meʻa te mo lava ʻo fai ke tokoni aí.

Tolú, ʻai pē pea ʻoange ki ho uaifí hano kiʻi “ ʻaho ʻatā.” Tokangaʻi ʻe koe ʻa ʻapi pea ʻoange ha taimi ki ho uaifí ke ne ʻatā ai mei hono ngaahi fatongia fakaʻahó. ʻI he kiʻi taimi te ke tokangaʻi ai ʻa ʻapí, ʻe toe lahi ange ai hoʻo fakahoungaʻi e meʻa ʻoku fai ʻe ho uaifí ʻi he ʻaho ki he ʻahó. Mahalo pē ʻe lahi haʻo hiki ha ngaahi meʻa, tafoki holo, mo punou!

Faá, foki mai ki ʻapi mei he ngāué pea ngāue fakataha mo ho fāmilí. ʻOua naʻá ke fakamuʻomuʻa ʻa e ngāué, ngaahi kaungāmeʻá, pe sipotí ʻi haʻo fakafanongo ki hoʻo fānaú, vaʻinga mo akoʻi kinautolú.

Ko e fehuʻi hono tolú. Ko e hā ʻe lava ke fai ʻe he fānaú, aʻu pē ki he fānau īkí? Kātaki e fānaú ʻo fakafanongo mai he ko e fanga kiʻi meʻa faingofua ʻeni ʻe lava ke ke fai ke tokoni ai ki hoʻo faʻeé.

Te ke lava ʻo tānaki hoʻo meʻavaʻingá ʻi he ʻosi hoʻo vaʻinga ʻaki iá; pea ʻi hoʻo lahi haké, te ke lava ʻo ngaahi ho mohengá, tokoni ʻi he fufulu ipú, pea fai mo e ngaahi ngāue kehé—ʻo ʻikai tatali pē ke toki kole atu.

ʻE lava ke toe lahi ange hoʻo faʻa lea fakamāloó hili haʻo maʻu ha meʻatokoni lelei, lau atu ha talanoa peá ke toki mohé, pe ʻi he taimi ʻoku faʻo ai ʻi hoʻo toloá ha vala maʻá.

Kae mahuʻinga tahá, ʻe lava ke ke faʻa ala atu ʻo puke mai hoʻo faʻeé peá ke talaange ʻokú ke ʻofa ʻiate ia.

Ko e fehuʻi fakaʻosí: Ko e hā ʻe lava ke fai ʻe he Siasí?

ʻOku lahi e ngaahi meʻa ʻe lava ke tokoni ai e Siasí ki he ngaahi faʻeé mo e fāmilí, ka ki heʻeku taumuʻa he ʻaho ní, te u fokotuʻu atu ki he kau pīsopelikí mo e kau mēmipa ʻo e fakataha alēlea fakauōtí ke nau mātuʻaki tokanga mo fakakaukauʻi fakalelei ʻa e taimi mo e maʻuʻanga tokoni ʻa e ngaahi faʻē kei talavoú mo honau ngaahi fāmilí. ʻAi ke mou ʻiloʻi kinautolu pea mou fakapotopoto ʻi he meʻa ʻoku mou kole ke nau faí ʻi he taimi ko ʻeni ʻi heʻenau moʻuí. ʻOku kei ʻaonga pē kiate kitautolu he ʻahó ni ʻa e faleʻi ʻa ʻAlamā ki hono foha ko Hilamaní: “Vakai, ʻoku ou pehē kiate koe, ʻoku fakahoko ʻe he fanga kiʻi meʻa iiki mo faingofuá ʻa e ngaahi fuʻu meʻa lalahi” (ʻAlamā 37:6).

Siʻi ngaahi tuofāfine ʻoku ou fakatauange ʻe ʻikai faifaiangé pea ʻi ai ha taimi te mou fifili ai, ʻo tatau ai pē pe kuo mou ʻosi mali pe ʻikai, pe ʻoku mou mahuʻinga ʻi he ʻao ʻo e ʻEikí mo e kau taki ʻo e Siasí. ʻOku mau ʻofa ʻiate kimoutolu. ʻOku mau fakaʻapaʻapa mo houngaʻia ʻi he ivi tākiekina ʻoku mou maʻu ki hono paotoloaki ʻo e fāmilí mo tokoni ki he tupulaki mo e mālohi fakalaumālie ʻo e Siasí. Tau manatuʻi muʻa “ko e fāmilí ko e uho ia ʻo e palani ʻa e Fakamoʻuí ki he ikuʻanga taʻengata ʻo ʻEne fānaú” (Ko e Fāmilí: Ko Ha Fanongonongo Ki Māmani”). ʻOku tokoni e folofolá mo e ngaahi akonaki ʻa e kau palōfitá mo e kau ʻaposetoló ki he kau mēmipa ʻo e fāmilí, ʻi hoʻomou teuteu ke nofo fakataha ʻi he taimí ni pea ʻi hono kotoa ʻo e nofo taʻengatá. ʻOku ou lotua ʻe kei hokohoko atu hono faitāpuekina ʻe he ʻOtuá siʻi houʻeiki fafine ʻo e Siasí ke nau maʻu ʻa e fiefia mo e nēkeneka ʻi honau fatongia toputapu ko e ngaahi ʻofefine ʻo e ʻOtuá.

Fakaʻosí, ʻoku ou fie tānaki atu ʻa ʻeku fakamoʻoni ki he uiuiʻi fakapalōfita ʻo Palesiteni Monisoní. Ne u ʻiloʻi ia talu mei hono taʻu 22 kau taʻu 21 aú. Ko ha taʻu ia ʻe 58 ʻeku vakai ki hono teuteuʻi ia ʻe he toʻukupu ʻo e ʻEikí ki he ʻaho ko ʻeni te ne puleʻi ai ʻa e Siasí ko e palōfita mo e Palesitení. Pea ʻoku ou tānaki atu mo ʻeku fakamoʻoni kotoa kuo fai ʻi he konifelenisí ni, ki hono uiuiʻi makehe ko e Palesiteni ʻo e Siasí pea ʻoku ou toe tānaki atu ʻeku fakamoʻoní ko e Kalaisí ʻa Sīsū pea ko Hono Siasí ʻeni. ʻOku tau fakahoko ʻa ʻEne ngāué pea ko ʻeku fakamoʻoní ia ʻi he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.