2008
Ko Hai Hoku Kaungāʻapí?
Mē 2008


Ko Hai Hoku Kaungāʻapí?

‘Oku mau fakahā atu ʻemau houngaʻia ki ha niʻihi fakatāutaha … kuo nau hoko ko e kau Samēlia lelei he ʻahó ni.

ʻĪmisi
Bishop H. David Burton

Mālō ʻetau maʻu ʻa e efiafí ni! ʻOku ʻi ai ha ʻuhinga makehe ʻo e ngaahi potu folofola hangē ko ʻení, “Ko e meʻa ʻi hoʻomou fai ia ki ha taha ʻoku kihiʻi siʻi hifo ʻi hoku kāinga ní, ko hoʻomou fai ia kiate aú” (Mātiu 25:40), mo e “Manatuʻi ʻi he ngaahi meʻa kotoa pē ʻa e kakai masivá mo e faingataʻaʻiá,” (T&F 52:40), ʻi heʻetau vakai ki he ngaahi meʻa kuo lava ʻi he ngaahi feinga tokoni ʻofa fakaetangatá he taʻu kuo ʻosí.

Naʻe toki fai ha līpooti ki he Kōmiti Uelofea Lahi ʻa e Siasí ʻo fekauʻaki mo e ngaahi tokoni ʻofa fakaetangatá. Naʻe fakahā ai ʻe Palesiteni Kōtoni B. Hingikelī, ko e sea ʻo e kōmití, ha loto houngaʻia moʻoni ʻi he loto-fiefoaki ʻa e kāingalotú mo ha niʻihi mei ha ngaahi tui fakalotu kehe, ʻa ia ne lava ke fakahoko ai ʻa e polokalamá ni. ʻOku ou fakafofongaʻi atu e Kōmiti Lahi ʻa e Uelofeá, ‘o fakahā atu ʻemau houngaʻia moʻoni ki ha niʻihi fakatāutaha mo ha ngaahi fāmili, ngaahi kōlomu, mo e Fineʻofá mo e Kau Finemuí ʻa ia kuo nau hoko ko ha kau Samēlia lelei he ʻahó ni.

ʻI he 2007, naʻe tokoni ai ʻa e Siasí ki ha ngaahi mofuike lalahi ʻi ha ngaahi fonua ʻe 5, ngaahi vela lalahi ʻi ha ngaahi fonua ʻe 6, fiekaiá mo e hongé ʻi ha ngaahi fonua ʻe 18; mo e ngaahi tāfea mo e matangi mālohi ʻi ha ngaahi fonua ʻe 34. Ko hono fakakātoá, kuo tokoni ʻa e Siasí fakataha mo hono kāingalotú ki ha ngaahi meʻa lalahi naʻe hoko ʻe 170—ʻa ia ʻoku fakafuofua ne hoko ha meʻa lahi ʻi he ʻaho ʻe ua kotoa pē lolotonga e taʻú. Ko ha taʻu femoʻuekina moʻoni ia mo ha ngaahi faingamālie lahi ke fai ai ha tokoni.

Makehe mei he tokoni ki he ngaahi fakatamaki fakaenatulá, naʻa tau fakahoko ha ngaahi polokalama kehe ʻe lauiafe lolotonga e taʻú, ke fakakakato e ngaahi meʻa mahuʻinga fekauʻaki mo e moʻui leleí. ʻI he taʻu kuo ʻosí naʻe ʻaonga ki ha kakai ʻe toko 1 miliona tupu ʻi ha ngaahi fonua ʻe 25 ʻa e ngaahi polokalama vai maʻa ʻa e Siasí. Naʻe maʻu ʻe ha kakai ʻe 60,500 tupu ha ngaahi sea saliote teketeke ʻi ha ngaahi fonua ʻe 60. ʻI he konga kimuʻa ʻo e taʻu ní naʻá ku kau atu mo Sisitā Peatoni, Kau Palesitenisī Faka-ʻĒlia ʻo ʻAmelika Tonga Noaté mo e Hoa ʻo e Palesiteni ʻo Kolomipiá, ki ha polokalama foaki atu ʻo ha ngaahi sea saliote teketeke. Naʻe tō homau loʻimatá ʻi he taimi naʻe fakahā ʻe ha niʻihi ʻa ʻenau houngaʻia ʻi heʻenau tali e ngaahi tokoní. Naʻe tali fiefia ʻe ha toko 54,000 tupu ʻi ha ngaahi fonua ʻe 11, ʻa e ngaahi tokoni ke fakaleleiʻi ʻaki ʻenau vakaí. Naʻe kau atu ha kau ngāue ki he moʻui leleí ʻe 16,500 tupu ʻi ha ngaahi fonua ʻe 23 ki ha ako ki hono toe fakaake e ngaahi pēpē valevalé ʻi ha hoko ha fakatuʻutāmaki, pea te nau toki akoʻi leva ha kakai tokolahi ange. Naʻe maʻu ʻe ha fānau mo e toʻu tupu ʻe 2.8 miliona ʻi ha ngaahi fonua ʻe 10, ha ngaahi huhu maluʻi mei he mīselé ko e feinga ke fakaʻauha e mahakí. Ne tokoniʻi fakahangatonu ai ʻe he polokalamá ni ha kakai paea mo faingataʻaʻia ʻe 4 miliona nai, ʻi ha ngaahi fonua kehekehe ʻe 85.

ʻI ʻAokosi, ne mate ai ha kakai ʻe toko 520 ʻi ha mofuike ne feʻunga hono mālohí mo e 8.0 pea ʻauha ai mo ha tukui ʻapi ʻe 58,000 tupu ʻi he fakatonga ʻo Peluú. ʻI ha fakahā fakaofo ʻo e ʻofá mo e tokangá, naʻe takitaha fakahoko ʻe he ngaahi siteiki ʻe 29 ʻo Lima ʻi Peluú ha tokoni ki ha ngaahi uooti ʻi he feituʻu naʻe hoko ai e fakatamakí.

ʻOku ʻi ai ha palani ke toe langa hake ʻa e tukui ʻapí, ngaahi ʻapiako ʻe niʻihi pea pehē ki he moʻui ʻa kinautolu naʻe uesiá, ʻo fakafou ʻi he tokoni ʻa ha kau faifekau fakaʻofoʻofa. ʻE tokoni ha niʻihi fakafoʻituitui, kaungāmeʻa mo e fāmilí ki hono langa ʻo e tukui ʻapi ʻe 400 nai, ʻaki ʻenau fai ha konga lahi ʻo e ngāué. Ko ʻEletā mo Sisitā ʻĀlani Leitoni te na tokangaʻi, fakafekauʻaki mo fakahoko e ngaahi akó.

ʻI he konga kimui ʻo e taʻú, naʻe fakautuutu ʻa e ngaahi vela ʻi he faka-Tonga ʻo Kalefōniá ko e tupu mei he ʻea mōmoá mo e matangi mālohí. Ne pau ai ke tukuange ʻe ha kakai ʻe toko taha miliona tupu honau ʻapí koeʻuhi ko e ngaahi vela ko ʻeni. Naʻe fakaʻauha ha ngaahi ʻapi ʻe 1,500. Naʻe tokoni ʻa e Siasí ʻi hono ʻoatu ha ngaahi nāunau fakamaʻa, sipi kafu, nāunau haisini, mo ha meʻatokoni. Naʻe fakahoko ʻe he Ngaahi Nima Fietokoní fakataha mo e kau faifekaú ʻa hono fakamaʻa, feimeʻatokoni, fakafiemālieʻi, mo tokangaekina ʻa kinautolu naʻe uesiá.

Naʻe ʻi ai ha tohi fakamālō naʻe pehē mai ai: “Kātaki ʻo fakahoko atu muʻa ha fakamālō lahi ki he Kāingalotu kotoa pē kuo nau ngāue lahi ʻi hoku koló. Kuo toutou ʻaʻahi mai e kau Māmongá mo ha meʻakai, ʻofa, lotu, mo tokoni ke fakaleleiʻi mo fakamaʻa e tukui ʻapí. Kuo nau … hiki hake hoku koló, fakafiemālieʻi e ngaahi loto laveá, mo fakaleleiʻi e tukui ʻapi ʻi he ʻotu moʻunga ʻo Seni Tiekó.”1

Naʻe pehē ʻe ha palesiteni fakasiteiki lolotonga ʻene fakakaukau ki he meʻa naʻe hokó, “Ko e taha ʻo ʻemau ngaahi ngāue tokoní ko hono fakamaʻa e fale lotu ʻo e Siasi Papitaisó… . Naʻa mau vahe atu ki ai ha toʻu tupu ʻe toko 25… . Naʻe pehē ʻe he kāingalotu ʻo e siasí te nau teuteuʻi mai ha tōnati mo ha kofi lahi maʻamautolu. Naʻa mau fakahā ange ʻe maumau e kofí ka ʻe fakaʻaongaʻi lelei ʻe heʻemau toʻu tupú ʻa e tōnati te nau ʻomaí!”2

Naʻe fakatupu ʻe he ngaahi ʻuha lōvaí ha tāfea ʻi ha ngaahi vahefonua ʻo ʻAmelika hihifo-lotolotó, ʻOlikoni mo Uāsingatoni. Naʻe tokoni ha niʻihi ʻaki ha nāunau mei he faletukuʻanga koloa ʻo e pīsopé, ke tokoni ki he kau faingataʻaʻiá.

ʻI he taimi naʻe foaki ai ʻe he kau fakafofonga ʻo e Siasí ʻi Finilei, ʻŌhaioó ha tokoni ki he kautaha Kolosi Kula fakalotofonuá, naʻe fakatokangaʻi kinautolu ʻe ha fefine ʻi heʻenau tui ʻa e ngaahi falani Nima Fietokoní. Naʻá ne luelue atu ʻo fakahā ange ha laʻi tā ʻo ha kau “Nima Fietokoni” ʻe toko fā ʻi heʻene telefoní mo ne kalanga, “Naʻa nau toki fakahaofi hoku ʻapí!”3 Naʻe feʻiloaki leva ʻa e fefiné ni mo e toko taha kotoa pē naʻe ʻi aí.

Naʻe fakaaʻu ha uta meʻatokoni ki ha tauhiʻanga meʻatokoni fakalotofonua. ʻI he taimi naʻe aʻu atu aí, naʻe ʻohovale ʻa e pulé ʻo ne pehē, “Naʻa mou ʻiloʻi fēfē? Naʻá ku toki tufa atu ʻeku foʻi mā fakaʻosí peá u palani ke u tāpuni e matapaá. Naʻa mou ʻiloʻi fēfē?”

Naʻe ngāue fakataha e Siasí mo e Kautaha Moʻui ʻo Māmaní ʻi hono fakaʻauha ʻo e mīselé ʻa ia ʻokú ne fakatupu ha mate ʻa ha fānau ʻe meimei taha miliona he taʻu, pea kuo fietokoni ai ha kāingalotu ʻo e Siasí ʻe 54,000 tupu ke fokotuʻutuʻu e ngāué ni. Naʻe tohi mai ha mēmipa ʻo e Siasí mei Naisīlia ʻo pehē: “Naʻá ku ui ʻemau ngāué ko e fakahaofi ʻo e kau tonuhiá. Ne mau ʻalu mei he fale ki he fale mo e fale fakakolo ki he fale fakakolo. Naʻe fakahā mai ʻe ha fefine naʻe mālōlō haʻane fānau ʻe toko tolu ʻi he mīselé. Naʻá ne talanoa pē ʻi he angaʻofa mo e loto-māfana pea ʻikai ai ha taha ʻi he falé ʻe taʻeloʻimataʻia, kau ai au.” Naʻe pehē ʻe he tokotaha ngāue tokoní, “Ko e ngaahi meʻa ʻokú te fai maʻatá ʻoku mole ia ʻi he taimi ʻokú te mālōlō aí, ka ko e ngaahi meʻa ʻokú te fai maʻá e niʻihi kehé ʻoku hoko ia ko hato tukufakaholo.”4

ʻOku kei tuʻulāhoko pē ʻetau tokoni taʻu ʻe fā kiate kinautolu ne uesia he peau kula ʻi ʻInitonēsia mo e faka-Tonga ʻo ʻĒsiá. Naʻe fai ha tokoni fakapaʻanga ke langa ha tukui ʻapi ʻe 902, mo ha ngaahi senitā fakakolo ʻe 3, ngaahi vai fakakolo ʻe 24, ngaahi ʻapiako ʻe 15, mo ha ngaahi senitā fakafaitoʻo ʻe 3. Naʻe pehē ʻe ha taki fakakolo: “ ʻOku ongoʻi fiefia mo monūʻia e kakai ʻo e koló ke maʻu ha senitā fakakolo… . Ko ha feituʻu ia te mau lava ʻo lotu ai mo … akoʻi ai ʻemau fānaú. ʻOku mau fakamālō ki [he Siasí] ʻi hono langa ʻo e senitaá ni maʻa hotau kakaí… . Te mau lotu ki he ʻOtuá ke Ne ʻomai [ki he Siasí] ha ngaahi tāpuaki mo ha monū‘ia ʻi he kahaʻú. Mālō ʻaupito.”5

ʻI ʻItiopeá, naʻe tokoniʻi ai e tukui koló ke maʻu ha vai maʻa. Naʻe keli ʻe he Siasí ha ngaahi vai keli mo faʻu ha ngaahi tangikē vai. Naʻe fokotuʻutuʻu leva ʻe he tukui koló ha kōmiti vai pea nau keli ʻa e fakatafenga vai ke fakatoka ai e paipa vaí mei he ngaahi tangikē vaí ki he kolo taki taha. ʻI he ngaahi feituʻu ʻe niʻihi naʻe feʻunga mo e maile ʻe 3 (5 km) hono mamaʻó.

Naʻe ʻi ai ha ngaahi kolo ʻe niʻihi naʻe faingataʻa ke nau keli e fakatafenga vaí. Naʻe fefeka e kelekelé, mōmoa mo fonu ʻi he ʻumeá, ʻo toe faingataʻa ʻaupito ai e kelí. Naʻe ʻi ai ha ʻapiako ʻoku ako ai ha fānau ako ʻe toko 1,500, naʻe tuku fakataimi e akó pea kau atu ʻa e kau faiakó mo e fānau akó ki hono keli e toenga ʻo e fakatafenga vaí. Naʻe kau mai mo e niʻihi kehe ʻo e koló ki he ngāué. Naʻe aʻu pē ʻo maile ʻe taha ʻa e tuʻu laine ʻa e kakaí ʻo kelí.

ʻOku ʻoatu e fakamālō koeʻuhí ko hoʻomou manavaʻofá, angaleleí mo e foaki ʻofá. ʻOfa ke tau vilitaki atu ki muʻa ʻi hono fakamaʻamaʻa e kavenga hotau kaungāʻapí, poupouʻi mo tokoniʻi e faingataʻaʻiá, tokoniʻi fakapaʻanga e masivá, mo tau ala atu ʻo tokoní. ʻOku ou fakamoʻoni ki he faka-ʻOtua ʻo e ʻEiki ko Sīsū Kalaisí mo ʻEne ongo-ongoleleí, pea ʻoku ou lotua ke hokohoko atu ʻetau fiefia ʻi he ngaahi tāpuaki ʻo e tuʻunga fakaākonga moʻoní, ʻi heʻetau tokoni ki he niʻihi kehé, ʻi he huafa ʻo Sīsū Kalaisi, ʻēmeni.

Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. Laura Ridge-Cosby, San Diego, California, ʻi he kaati ne maʻu ʻe he Tafaʻaki ki he Uelofeá.

  2. Gary Sabin, palesiteni ʻo e Siteiki Pouei Kalefōniá, ʻi ha fetohiʻaki ʻī-meili mo Garry Flake

  3. ʻI hono talanoaʻi ʻe Vincent Jones, pīsope ʻo e Uooti Finileí, ʻi he Siteiki Toulito ʻŌhaioó

  4. Kalu Iche Kalu, kouʻōtineita ʻo e polokalama tokangaekina ʻo e mīselé ʻi he Siteiki ʻApa Naisīliá

  5. Mohammed Johan, Kalangi, ʻi ʻInitonēsiá