‘Inisititiuti
39 Ko e Faingataʻa Hono Fitú


“Ko e Faingataʻa Hono Fitú,” vahe 39 ʻo e Kau Māʻoniʻoní: Ko e Talanoa ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisí ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní, Voliume 1, Ko e Fuka ʻo e Moʻoní, 1815–1846 (2018)

Vahe 39: “Ko e Faingataʻa Hono Fitú”

Vahe 39

ʻĪmisi
Vaitafe

Ko e Faingataʻa Hono Fitú

ʻI he ʻaho 11 ʻAokosi, 1842, naʻe hā ʻi he fukahi vaí ʻa e huelo ʻo e māhiná ʻi he ʻaʻalo fakalongolongo atu ʻa Siosefa mo hono kaungāmeʻa ko ʻIlasitasi Tepí ʻi ha kiʻi vaka ʻi he vaitafe Misisipí. Naʻá na lava ʻo vakai atu ki muʻa ki he ongo motu ne tuʻu he vahaʻa ʻo Nāvū mo Monitilosé. ʻI heʻena ʻaʻalo atu he vahaʻa ʻo e ongo motú, naʻe sio e ongo tangatá ki ha vaka ʻe taha ne tau ʻi he matātahí peá na ʻaʻalo atu ki ai.1

Naʻe hola ʻa Siosefa mo Pota mei Nāvū ʻi he ʻaho kimuʻá ke hao mei hano puke kinaua, ʻi heʻena hohaʻa he ʻikai fakamāuʻi totonu kinauá. Naʻe fononga fakahahake ʻa Pota ke mavahe mei he vahefonuá kae fononga fakahihifo ʻa Siosefa ʻo kolosi he vaitafé ki he fale ʻo ʻene faʻētangata ko Sioné ʻi he Vahefonua ʻAiouaá, ʻo mamaʻo ia mei he vāhenga ʻa e polisi ʻIlinoisí mo ʻene kau tangatá. Naʻá ne toi ai ʻi he ʻahó kakato, ka naʻe kamata ke ne hohaʻa ke sio ki hono fāmilí mo e kaungāmeʻá.

ʻI he taimi ne tau ai e kiʻi vaka ʻo Siosefa mo ʻIlasitasí ki he motú, naʻe fakafetaulaki atu ʻa ʻEma, Hailame, mo ha niʻihi ʻo e kaungāmeʻa ofi ʻo Siosefá kiate kinaua. Naʻe puke ʻe Siosefa e nima ʻo ʻEmá pea fakafanongo ʻi he tangutu hifo ʻa e kulupú ʻi he vaká pea talanoa fakalongolongo ki he tūkunga ʻi Nāvuú.2

Naʻe lahi ange e fakatuʻutāmakí ʻi he meʻa ne ʻamanaki ki ai ʻa Siosefá. Ne fanongo hono kaungāmeʻá naʻe tuʻutuʻuni ʻe he kōvana ʻo ʻAiouaá ke puke pōpula ia mo Pota, ʻo ʻuhinga ia naʻe ʻikai malu ke toi ʻa Siosefa ʻi he fale ʻene faʻētangatá. Naʻa nau ʻamanaki atu he taimí ni ki ha kau polisi ʻi he ongo kauvai ʻo e vaitafé te nau fekumi kiate ia.

Ka naʻe kei tui pē e kaungāmeʻa ʻo Siosefá naʻe taʻefakalao e ngaahi feinga puke pōpulá, ko ha palani taʻeufi ʻa hono ngaahi fili ʻi Mīsulí ke puke ʻa e palōfitá. ʻI he taimi ní, ko e meʻa lelei taha pē ke fai ʻe Siosefá ke ne toi ʻi ha faama haʻane kaungāmeʻa ʻi he tafaʻaki ki mui ʻo e kauvai ʻIlinoisi ʻo e vaitafé pea tatali kae ʻoua kuo malona hifo.3

ʻI he mavahe ʻa Siosefa mei he motú, naʻe fonu hono lotó ʻi he houngaʻia. Naʻe liʻaki pea lavakiʻi ia ʻe he niʻihi kehe he taimi kotoa pē naʻá ne faingataʻaʻia ai. Ka naʻe omi e ngaahi kaungāmeʻa ko ʻení ke tokoniʻi ia ʻi he fakapoʻuli ʻa e poó, ʻi heʻenau fili ke tuʻu hono tafaʻakí mo e ngaahi moʻoni naʻá ne fakamahuʻingaʻí.

Naʻá ne fakakaukau ʻo pehē, “Ko hoku ngaahi tokoua kinautolu pea te u moʻui.”

Ka naʻá ne ongoʻi houngaʻia lahi tahá ʻia ʻEma. Naʻá ne fakakaukau ʻo pehē, “ʻOkú ne toe ʻi heni ʻi he faingataʻa hono fitú, naʻe taʻeilifia, tuʻu maʻu mo taʻeueʻia, taʻefeliliuaki, mo manavaʻofa ʻa ʻEma!”4


Naʻe fetuʻutaki maʻu pē ʻa ʻEma mo Siosefa ʻi he ngaahi ʻaho mo e ngaahi uike hono hokó. ʻI he taimi naʻe ʻikai lava ai ke na fetaulakí, naʻá na fetohiʻaki. ʻI he taimi naʻá ne lava ai ʻo hola mei he kau polisi ne nau siofi iá, naʻá ne kau fakataha mo ia ʻi ha fale malu pea palani e meʻa hoko ke na faí. Naʻá ne faʻa fakahoko e ngaahi pōpoaki ʻa Siosefá ki he pea mei he Kāingalotú, ʻo fili e kakai ʻoku totonu ke ne falala ki aí mo fakamamaʻo meiate kinautolu ne nau taumuʻa ke fakamamahiʻi iá.5

ʻI he fakamanamana e kau polisí ke fekumi ʻi he fale kotoa pē ʻi ʻIlinoisi ʻo ka fie maʻu, naʻe ʻiloʻi ʻe Siosefa naʻe hohaʻa e Kāingalotú ʻe vavé ni hano maʻu ia pea fakafoki ki Mīsuli. Naʻe tapou ha niʻihi hono kaungāmeʻá ke hola ki he vaotā paini ʻi he fakatokelau ʻo ʻIlinoisí, ʻa ia naʻe fahi papa ai e Kāingalotú ki he temipalé.6

Naʻe fehiʻa ʻa Siosefa ʻi he fakakaukau ko ia ke holá, ʻo ne loto ke nofo ʻi ʻIlinoisi ke ʻosi e meʻa naʻe hokó. Ka naʻá ne loto fiemālie ke ne ʻalu ʻo kapau ko e meʻa ia ne loto ʻa ʻEma ke faí. Naʻá ne tohi ʻo pehē, “ʻOku ou malu ʻi he nofo mo koé. Kapau he ʻikai ke ke ʻalu mo e fānaú, he ʻikai ke u ʻalu au.”

Naʻá ne fakaʻamu ke ʻave hono fāmilí ki ha feituʻu kehe, neongo kapau ko ha kiʻi vahaʻataimi nounou pē. Naʻá ne talaange kia ʻEma, “ʻOku ou foʻi ʻi he angakovi, angamaʻulalo, mo e fulikivanu ʻo e ngaahi konga ʻo e sosaieti ʻoku tau nofo aí, pea ʻoku ou pehē kapau te u maʻu ha kiʻi māhina ʻe ono mo hoku fāmilí, ko e lelei taha ia kuó u maʻu ʻi he moʻuí.”7

Naʻe tali ʻe ʻEma ʻene tohí ʻi he konga kimui ʻo e ʻaho ko iá. Naʻá ne pehē, “ʻOku ou mateuteu ke ʻalu mo koe kapau ʻoku fie maʻu ke ke mavahe, ka ʻoku ou maʻu ha loto-falala ʻe lava ke maluʻi koe kae ʻikai ke ke mavahe mei he fonuá ni. ʻOku lahi ha ngaahi founga ke tokangaʻi ʻaki koe.”8

ʻI he efiafi hono hokó, naʻá ne fai ha tohi ki he kōvana ʻo ʻIlinoisi ko Tōmasi Kāliní ʻo fakapapauʻi ange ʻa e taʻehalaia ʻa Siosefá. Naʻe ʻikai ke ʻi Mīsuli ʻa Siosefa ʻi he taimi naʻe fai ai e feinga fakapoó, naʻá ne fakamatala mahino, pea naʻá ne taʻehalaia ʻi he ngaahi tukuakiʻi ne fai kiate iá. Naʻá ne tui he ʻikai fakamāuʻi totonu ʻa Siosefa ʻi Mīsuli pea ʻe ngalingali ʻe tāmateʻi ia.

Naʻá ne tautapa ʻo pehē, “ʻOku ou kole atu ke ke fakahaofi muʻa siʻeku fānau taʻehalaiá mei he mamahi ʻi heʻenau toe mamata ki heʻenau tamaí ʻoku fakahū taʻetotonu ki pilīsone pe tāmateʻi.9

Naʻe tali ʻa e kōvaná kia ʻEma ʻi ha taimi nounou mei ai. Naʻe anga fakaʻapaʻapa ʻene tohí mo fakalea lelei, ʻo pehē naʻe fakaʻaiʻai ʻene ngaahi ngāue kia Siosefá ʻi heʻene haʻisia ki hono fatongiá. Naʻá ne fakahā ʻene fakaʻamu ʻe tukulolo ʻa Siosefa ki he laó, pea ne ʻikai hā meiate ia naʻá ne loto fiemālie ke liliu ʻene fakakaukaú ʻi he tūkunga naʻe hokó.10

Ne ʻikai ʻunua ʻa ʻEma ʻi heʻene fai ha tohi hono ua, ʻo fakamatalaʻi e ʻuhinga naʻe taʻefakalao ai hono puke pōpula hono husepānití.

Naʻá ne fehuʻi ki he kōvaná, “Ko e hā ha lelei ʻe maʻu ʻe he vahefonuá ni pe ko e ʻIunaiteti Siteití, pe ko ha konga pē ʻo e vahefonuá ni pe ko e ʻIunaiteti Siteití, pe ko koe pe ko ha toe taha kehe, mei hono fakatangaʻi ko ʻeni ʻa e kakaí ni pe ko Misa. Sāmitá?”

Naʻá ne ʻave ʻa e tohí pea tatali ki ha tali.11


Lolotonga iá, naʻe ʻikai ʻilo ʻe he Kāingalotu tokolahi ʻi Nāvuú naʻe toitoi ofi mai pē ʻa Siosefa. Naʻe tui hanau niʻihi naʻá ne foki ki Uāsingatoni, DC. Naʻe fakakaukau e niʻihi kehe naʻá ne ʻalu ki ʻIulope. ʻI heʻenau mamata ki he takai e polisí mo ʻene kau ʻōfisá ʻi he ngaahi hala ʻo Nāvuú, ʻo kumi ha ngaahi fakaʻilonga ki he feituʻu ʻoku ʻi ai ʻa Siosefá, naʻe kamata ke loto-hohaʻa e Kāingalotú ki heʻene malú.12 Ka naʻa nau falala ʻe maluʻi ʻe he ʻEikí ʻEne palōfitá, pea naʻe hokohoko atu ʻenau moʻui fakaʻahó.

Hangē ko e kau hiki fonua Pilitānia kehé, naʻe kei fakaangaanga pē ʻa Mele Teivisi ki hono ʻapi foʻou ʻi Nāvuú. Talu ʻene tūʻuta ki he koló, naʻá ne mali mo Pita Mōkani, ko e uitou kei siʻi naʻá na fetaulaki ʻi Ketilani, pea hoko ko e faʻē ki heʻene fānaú. Naʻa nau nofo totongi ʻi he ʻapi ʻo ʻOasoni Haití, ʻa ia naʻe kei ngāue fakafaifekau ki Selusalemá, pea nau fāinga ke kumi ha ngāue feʻunga ke tokangaʻi hona fāmilí.13

Naʻe lahi ha ngaahi ngāue ʻi Nāvū ki he kau ngāue fāmá mo e kau langa falé kae siʻisiʻi e ngaahi faingamālie ki he kau ngāue taukei hangē ko Pitá, ʻa ia naʻe nofo mo ngāue ʻi he ngaahi senitā keliʻanga lolo mo ngaohi koloa ʻo ʻIngilaní. Naʻe feinga e kakai pisinisi fakalotofonuá ke fokotuʻu ha ngaahi fahiʻanga papa, fale ngaohiʻanga koloa, mo ha ngaahi ngaohiʻanga ukamea ʻi Nāvū, ka naʻe kei langalanga hake e ngaahi pisinisi ko ʻení pea ʻikai ke nau lava ʻo fakangāueʻi kotoa e kau ngāue taukei ne ʻaukolo mai mei ʻIngilaní.14

ʻI he ʻikai ha ngāue tuʻu maʻú, naʻe lavaʻi ʻe Mele mo Pita ʻena fuofua faʻahitaʻu momokó ʻaki hono fakatau atu ha niʻihi ʻo ʻena koloá ke fakatau mai ʻaki ha meʻakai mo e fefie. ʻI he taimi naʻe ʻilo ai ʻe Siosefa fekauʻaki mo e ngāue keliʻanga lolo ʻa Pita ʻi ʻIngilaní, naʻá ne fakangāueʻi ia ke keli ha malala ne ʻilo ʻi haʻane konga kelekele he fakatonga ʻo Nāvuú. Ko ha malala lelei ʻaupito pea naʻe keli ʻe Pita ha saliote ʻe tolu ʻa Siosefa kimuʻa pea ʻosi e halanga malalá.15

Naʻe mavahe ha ngaahi fāmili hiki fonua masiva ʻe niʻihi mei Nāvū ke kumi ha ngāue totongi lelei ange ʻi he ngaahi kolo kaungāʻapí, ka naʻe fili ʻa Mele mo Pita ke na nofo ʻi he koló pea ngāue ʻaki pē meʻa naʻá na maʻú. Naʻá na fakatokoto ha ngaahi laʻipapa ʻi he faliki taʻekakato ʻo e fale ʻa Haití pea tuku ki ai ha ngaahi fakamolū ko honau moheʻanga. Naʻa nau fakaʻaongaʻi ha toloa ko ha tēpile pea tuku pē ʻenau meʻa ngaahi kaí ʻi tuʻa koeʻuhí naʻe ʻikai ha kōpate.16

Ne lava ke vevela ʻaupito e faʻahitaʻu māfana ʻi Nāvuú, ka ʻi he mokomoko mai e efiafí, naʻe tuku ʻe he ngaahi fāmili ʻe niʻihi hangē ko e fāmili Mōkaní, ʻa ʻenau ngāué, pea nau lue fakataha ʻi he loto koló. Naʻe faʻa fonu e ngaahi halá ʻi he kakai ne fepōtalanoaʻaki fekauʻaki mo e ngaahi meʻa fakapolitikalé, ngaahi ongoongo fakalotofonuá, mo e ongoongoleleí. ʻI he taimi ʻe niʻihi naʻe fakahoko ʻe he Kāingalotú ha ngaahi kalasi, kau ki ha ngaahi tulama, pe fanongo ki he Ifi Palasa ʻa Nāvū ne toki fokotuʻú mo e ngaahi hiva ongoongoa ʻo e ʻahó. Ne ʻi ai ha ngaahi kulupu ʻo e fānau ne nau vaʻinga mapu, tā fue, mo fai e ngaahi vaʻinga kehekehe kae ʻoua kuo tō hifo ʻa e laʻaá ʻi Misisipi pea ngingila mai e ngaahi fetuʻú ʻi he langi fakapoʻulí.17


ʻI he fakaʻosinga ʻo ʻAokosí, naʻe toe paaki ʻa e ngaahi tohi ne pulusi kimuʻa ʻe Sione Peneti ʻi he faʻahitaʻu māfana ko iá, ʻi he ngaahi nusipepa he fonuá, ʻo maumauʻi ai e ongoongo ʻo e siasí pea fakafaingataʻaʻiaʻi hono vahevahe ʻe he kau faifekaú e pōpoaki ʻo e ongoongolelei kuo fakafoki maí. ʻI he tali ki aí, naʻe ui ʻe he kau taki ʻo e siasí ha kaumātuʻa ʻe laungeau ke nau ngāue fakafaifekau ke fakafepakiʻi e fakaongoongo koví.

ʻI he ʻaho 29 ʻo ʻAokosí, naʻe fetaulaki e kaumātuʻá ofi ki he tuʻuʻanga ʻo e temipalé ke maʻu ha fakahinohino. Lolotonga e lea ʻa Hailamé, ne ofo e haʻofangá ʻi he kaka hake ʻa Siosefa ki he tuʻunga malangá ʻo tangutu aí. Naʻe tokolahi e kaumātuʻa ne teʻeki ke nau mamata kiate ia talu ʻene toitoi he konga kimuʻa ʻo e māhina ko iá.

Naʻe kei fekumi pē kau maʻu mafai ʻIlinoisí kia Siosefa, ka ne nau toki mavahe pē mei he feituʻu ko iá, ʻo lava ai ke kiʻi mālōlō lelei ʻa Siosefa. Ne laka hake ʻi he uike ʻe tahá, naʻá ne nofo fakalongolongo ʻi ʻapi mo hono fāmilí pea fakataha fakalongolongo mo e Toko Hongofulu Mā Uá pea mo e kau taki kehe ʻo e siasí.18

ʻI he ʻaho ʻe ua hili e konifelenisi mo e kaumātuʻá, naʻe ongoʻi malu feʻunga ʻa Siosefa ke ne kau atu ki ha fakataha ʻa e Fineʻofá. Naʻá ne lea ki he kau fefiné fekauʻaki mo hono ngaahi faingataʻa fakamuimuitahá pea mo e ngaahi tukuakiʻi ne fai kiate iá. Naʻá ne pehē, “Neongo ʻoku ou tōnounou, ka naʻe ʻikai ke u fai e ngaahi fehalaaki ne tukuakiʻi mai kiate aú. Ko ʻeku tōnounoú ʻoku tuʻunga ia ʻi he vaivai ʻo e natula fakaetangatá, ʻo hangē pē ko e kau tangata kehé. ʻOku ʻikai ha tangata ʻe moʻui taʻe ʻi ai haʻane tōnounou.”

Naʻá ne fakamālō kia ʻEma mo e kau fefine kehé ʻi hono maluʻi ia mo kole ki he kōvaná koeʻuhí ko iá. Naʻá ne pehē, “Kuo hoko e Fineʻofá ko e tafaʻaki longomoʻui taha ʻi hono maluʻi ai mei hoku ngaahi filí. Kapau ne ʻikai fakahoko e ngaahi foungá ni, naʻe mei hoko ha ngaahi nunuʻa ne toe mamafa ange.”19

ʻI he fakaʻosinga ʻo e uike ko iá, naʻá ne talitali mo ʻEma ha ʻaposetolo mālōlō ko Sione Poinitoni. Neongo naʻe fakafepaki ʻa Sione—peá ne fakamanamanaʻi foki e tokoua ʻo Siosefá ʻaki ha heletā ʻi he temipale Ketilaní—ka naʻá ne ʻosi fakangaloʻi ʻena ngaahi tō kehekehe mo Siosefá. ʻI he maʻu meʻatokoni hoʻatā ʻa e fāmilí, naʻe hū fakamālohi atu ki fale ha polisi mo ha ongo ʻōfisa kuó na toʻo meʻatau mo ha tuʻutuʻuni foʻou ke puke pōpula ʻa e palōfitá. Naʻe tohoakiʻi ʻe Sione e kau tangatá, ʻo maʻu ai ʻe Siosefa ha taimi ke hola ai he matapā ki muí, kolosi atu he ʻulu koane ʻi heʻene ngoué, pea toitoi ʻi heʻene falekoloá.

ʻI fale, naʻe fekau ʻe ʻEma ki he polisí ke ʻoange ʻa e tohi fakamafai fekumí ke sio ki ai. Naʻá ne talaange naʻe ʻikai ha tohi peá ne tekeʻi fakamālohi atu ia mo ʻene kau tangatá. Naʻa nau hakule e loki ki he loki, kumi he tuʻa matapā mo e puipui kotoa pē ka naʻe ʻikai ke nau maʻu ha meʻa.

Hili e mavahe e kau polisí he pō ko iá, naʻe hiki ʻa Siosefa ki he ʻapi ʻo hono kaungāmeʻa ko ʻEtuate mo ʻEni Hanitaá.20 Naʻe tohi ʻa Siosefa ki he Kāingalotú ʻi ha ngaahi ʻaho siʻi mei ai ʻo pehē, “Kuó u fakakaukau ai ʻoku ʻaonga pea ngali mo e poto ʻiate aú ke u mavahe mei he feituʻú ni ʻo fuofuoloa siʻi, koeʻuhi ko hoku maluʻi pea mo e maluʻi ʻo e kakaí ni foki.” Ka naʻe ʻikai ke ne fie nofotaha pē ʻi heʻene ngaahi faingataʻá, pea naʻá ne vahevahe mo kinautolu ha fakahā foʻou fekauʻaki mo e papitaiso maʻá e kau pekiá.

Naʻe pehē ʻe he fakahaá, “Ko e moʻoni ʻoku folofola peheni ʻe he ʻEikí: Tuku ke fai atu ʻa e ngāue ʻo hoku temipalé pea mo e ngaahi ngāue kotoa pē kuó u tuʻutuʻuni kiate kimoutolú, ʻo ʻikai tuku.” Naʻe fakahinohinoʻi ʻe he ʻEikí e Kāingalotú ke nau tauhi ha lekooti ʻo e ngaahi papitaiso fakafofonga ne nau fakahokó pea ʻai ha kau fakamoʻoni ki ai, koeʻuhí ke malava ʻo lekooti ʻi māmani pea ʻi he langí ʻa e huhuʻi ʻo e kau pekiá.21

Hili ha ngaahi ʻaho siʻi mei ai, naʻe ʻave ʻe Siosefa ki he Kāingalotú ha toe ngaahi fakahinohino fekauʻaki mo e ouaú. Naʻá ne tohi ʻo ngāue ʻaki e lea ʻa Malakaí, “ʻE taaʻi ʻa māmani ʻaki ha malaʻia tuku kehe ʻo kapau ʻe ʻi ai ha fehokotakiʻanga mālohi ʻe taha ʻi he vahaʻa ʻo e ngaahi tamaí mo e fānaú.” Naʻá ne fakamatala kuo pau ke ngāue fakataha e ngaahi toʻu tangata he kuohilí mo e lolotonga ní ke huhuʻi e kau pekiá pea fakahoko e kakato ʻo e ngaahi kuongá, ʻi he taimi ʻe fakahā mai ai ʻe he ʻEikí e ngaahi kī, mālohi, mo e ngaahi nāunau kotoa pē naʻá Ne tuku fakatatali maʻá e Kāingalotú, kau ai e ngaahi meʻa ne teʻeki ke Ne fakahā mai kimuʻá.

He ʻikai lava ke mapukepuke e fiefia ʻa Siosefa ʻi he ʻaloʻofa ʻa e ʻOtuá ki he kakai moʻuí mo e kau pekiá. Naʻa mo e taimi naʻá ne toitoi aí, ʻo kumi taʻetotonu ʻe hono ngaahi filí, naʻá ne fiefia ʻi he ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisi kuo fakafoki maí.

Naʻá ne fehuʻi ki he Kāingalotú, “Ko e hā ʻa e meʻa ʻoku tau fanongo ki ai ʻi he ongoongoleleí? Ko ha leʻo ʻo e fiefia! Ko ha leʻo ʻo e ʻaloʻofa mei he langí; pea mo ha leʻo ʻo e moʻoni mei he kelekelé!” Naʻá ne tohi fiefia kau ki he Tohi ʻa Molomoná, kau ʻāngelo ʻoku nau toe fakafoki mai e lakanga fakataulaʻeikí mo hono ngaahi kií, mo e fakahā ʻe he ʻOtuá ʻa ʻEne palaní ʻi he ʻotu lea ki he ʻotu lea mo e akonaki ki he akonaki.

Naʻá ne fehuʻi, “He ʻikai koā ke tau fai atu ʻi ha ngāue mahuʻinga pehē? Tuku ke fiefia ʻa homou lotó, pea nēkeneka ʻo lahi ʻaupito. Tuku ke pā mai ʻa e fonuá ʻi he hiva. Tuku ke lea atu ʻa e kau pekiá ʻaki ʻa e ngaahi hiva ʻo e fakafetaʻi taʻengata ki he Tuʻi ko ʻImanuelá.” Naʻe fakamoʻoni e fakatupu kotoa pē kia Sīsū Kalaisi, pea naʻe moʻoni ʻa ʻEne ikunaʻi e angahalá mo e maté.

“Hono ʻikai ke fakaʻofoʻofa ʻa e leʻo ʻoku tau fanongo ki ai mei he langí!” Ko e fiefia ia ʻa Siosefá.22


ʻI he faʻahitaʻu fakatōlau ʻo e 1842, naʻe tali mai ʻe Kōvana Kālini e tohi hono ua ʻa ʻEmá, fakahaaʻi ʻene saiʻia ʻi heʻene līʻoa ki hono husepānití kae fakafisi ke tokoni kiate ia.23 ʻI he taimi tatau pē, naʻe pulusi ʻe Sione Peneti ha tohi ʻo lauʻikovia ʻa Siosefa mo e Kāingalotú. Naʻá ne kamata fakalele foki ha ngaahi kalasi ʻi he meʻa naʻá ne ui “Ko e Uaifi Fakapulipuli ʻi Nāvuú,” ʻo fakaʻaiʻai e haʻofangá ʻaki ha ngaahi talanoa naʻe fanongo ai—pea mo e lahi tahá naʻá ne faʻu pē ʻe ia—fekauʻaki mo e mali tokolahi ʻa Siosefá.24

ʻI he mālohi e fakamatala ʻa Sioné, mo e fakafisi ʻa Kōvana Kālini ke tokoní, naʻe ongoʻi ʻe Siosefa naʻá ne fihia. Naʻá ne ʻilo he ʻikai ke ne lava ʻo tukulolo pea fai e hopó he ʻoku fie maʻu ʻe hono ngaahi fili ʻi Mīsulí ke ne mate. Ka naʻe ʻikai lava ke ne toitoi ai pē ʻi he toenga ʻo ʻene moʻuí. Ko e hā nai hono fuoloa ʻene holá kimuʻa pea tafoki ʻa e vahefonuá ki hono fāmilí mo e Kāingalotú ʻi heʻenau maluʻi iá?25

Naʻe ʻosi e ngāue ʻa Kōvana Kāliní ʻi Tīsema, hili ia ha māhina ʻe tolu e toitoi ʻa Siosefá. Neongo naʻe ʻikai loto e kōvana foʻoú, ʻa Tōmasi Footi, ke ne kau fakahangatonu ʻi he hopo ʻa Siosefá, ka naʻá ne fakahā ʻene fakaʻofaʻia he faingataʻaʻia ʻa e palōfitá peá ne loto-falala ʻe kau pē ʻa e fakamāú mo ia.26

Naʻe ʻikai ʻilo ʻe Siosefa pe te ne lava ʻo falala ki he kōvana foʻoú, ka naʻe ʻikai haʻane toe fili lelei ange. ʻI he ʻaho ko ia hili e Kilimasi ʻo e 1842, naʻá ne tukulolo ai kia Uilisoni Lao, ko ha seniale ʻi he Kautau Nāvuú pea mo e tokoua ʻo Viliami Lao. Naʻá na fononga leva ki he kolomuʻá ke fai ha hopo ke fakapapauʻi pe naʻe fakalao e tuʻutuʻuni ʻa e kōvana Mīsulí ke puke ʻa Siosefá, pe ʻe fakafoki ia ki Mīsuli ke fai ai ʻene hopó.27

Naʻe hoko ha longoaʻa ʻi he tūʻuta ʻa Siosefa ki Sipilingifilá. Naʻe fakataha mai ha haʻofanga kakai fieʻilo ki he fakamaauʻanga he kauhala ʻe taha mei he fale foʻou he kolomuʻá, ʻo tatali ke mamata ki he tangata ʻokú ne ui ia ko ha palōfita ʻo e ʻOtuá.

Naʻe fehuʻi ʻe ha taha, “Ko e fē ʻa Siō Sāmita? Ko e fuʻu tangata lahi ko eé?”

Naʻe pehē ʻe ha taha kehe, “He ihu lōloa moʻoni! ʻOku fuʻu mata malimali ia ke hoko ko ha palōfita!”28

Naʻe tokangaʻi e fakamaauʻangá ʻe he Fakamaau ko Natāniela Popi, ko e taha ʻo e kau tangata fakaʻapaʻapaʻi taha ʻi ʻIlinoisí. Naʻe tangutu ʻa Siosefa mo ʻene fakafofonga laó ko Sasitini Patafilá ʻi he tafaʻaki ki muʻa ʻo e fakamaauʻangá. ʻI he tafaʻakí, naʻe punou ʻa Uiliate Lisiate, naʻe hoko ko e sekelitali ʻa Siosefá, ʻi ha pepa ne fakaava ʻo hiki ha lekooti ʻo e ngaahi meʻa ne hokó. Naʻe hū mai ha Kāingalotu tokolahi kehe ki loto.29

ʻI he fakakaukau e Fakamaau ko Popí, naʻe ʻikai fekauʻaki e hopo ia ʻa Siosefá mo ʻene kaungā hia ʻi he fanaʻi ʻa Pōkisí, ka ko e feinga ke ʻiloʻi pe naʻá ne ʻi Mīsuli ʻi he taimi ne hoko ai e hiá peá ne toki hola mei he vahefonuá. Naʻe nofotaha ʻa Sōsaia Lamiponi, ko e fakafofonga lao vāhenga ʻIlinoisí, ʻi he pehē ko ia ne kikiteʻi ʻe Siosefa ʻa e pekia ʻa Pōkisí. Naʻá ne fakamatala ʻo pehē kapau naʻe kikiteʻi ʻe Siosefa hono fanaʻi ʻa Pōkisí, pea tā ʻoku totonu ke ʻekeʻi ia meiate ia pea fakamāuʻi ʻi Mīsuli.30

ʻI he taimi naʻe ʻosi ai e fakamatala ʻa Misa. Lamiponí, naʻe fakakikihi e fakafofonga lao ʻa Siosefá naʻe loi e ngaahi tukuaki ʻa Kōvana Pōkisi kia Siosefá, koeʻuhí ne ʻikai ke ʻi Mīsuli ʻa Siosefa ʻi he taimi ne fai ai e faná. Naʻe fakamatala ʻa Misa. Patafila ʻo pehē, “ʻOku ʻikai ha fakamoʻoni ʻe taha naʻe hola ʻa Siosefa mei Mīsuli. ʻOku ʻikai totonu ke ʻave pōpula ia kae ʻoua kuo fakapapauʻi ko ha tokotaha faihia ia. Kuo pau ke nau fakapapauʻi naʻá ne hola!”

Naʻá ne fakahā leva ki he fakamaauʻangá ha kau fakamoʻoni ʻo fakapapauʻi e taʻehalaia ʻa Siosefá. Naʻá ne pehē, “ʻOku ʻikai ke u tui ʻoku totonu ke ʻi ha faʻahinga tūkunga e fakaʻiloá ke fakafoki ia ki Mīsuli.”31

ʻI he pongipongi hono hokó, ʻaho 5 Sānuali, 1843, naʻe longoaʻa e fakamaauʻangá ʻi heʻenau hohaʻa ʻi he foki ʻa Siosefa mo ʻene kau fakafofonga laó ke fanongo ki he tuʻutuʻuni ʻa e fakamāú. Naʻe tatali vēkeveke e Kāingalotú ʻi heʻenau ʻilo kapau ʻe fepaki e tuʻutuʻuni ʻa e Fakamaau ko Popí ʻe faingofua ke tō e palōfitá ki he nima ʻo hono ngaahi filí ʻi heʻene poʻulí.

Naʻe aʻu mai e Fakamaau ko Popí ʻi ha taimi nounou pē hili e hoko ʻa e hivá. Naʻá ne tangutu ki hono nofoʻangá, fakamālō ki he kau loeá pea kamata ke fakahā ʻene tuʻutuʻuní. Naʻe lahi ʻene ngaahi meʻa ke fakamatala fekauʻaki mo e hopó, pea ʻi heʻene leá, naʻe fakavave ʻa Uiliate Lisiate ke hiki e foʻi lea kotoa pē.

ʻI he fakakikihi e loea ʻa e talatalaakí he ʻaho kimuʻá, naʻe pehē ai ʻe he fakamāú ne taʻefakalao hono ʻave ʻa Siosefa ke fakamāuʻi ʻi Mīsulí. Naʻá ne fakahā ʻi heʻene vakai ʻoku ʻikai ha ʻuhinga ke tauhi ai ʻa Siosefá, “Kuo pau ke tukuange ʻa Sāmita.”

Naʻe tuʻu ʻa Siosefa mei hono nofoʻangá peá ne punou ki he fakamaauʻangá. Hili ha māhina ʻe nima ʻene toitoí, naʻe faifai peá ne tauʻatāina.32