‘Inisititiuti
28 Lōloa Feʻunga ʻEtau Feingá


“Lōloa Feʻunga ʻEtau Feingá,” vahe 28 ʻo e Kau Māʻoniʻoní: Ko e Talanoa ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisí ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní, Voliume 1, Ko e Fuka ʻo e Moʻoní, 1815–1846 (2018)

Vahe 28: “Lōloa Feʻunga ʻEtau Feingá”

Vahe 28

ʻĪmisi
Talamu Papa Uasikē

Lōloa Feʻunga ʻEtau Feingá

Ko e ʻaho 6  ʻo ʻAokosi, 1838, ko e ʻAho Filí ia ʻi Mīsuli. ʻI he pongipongi ko iá, naʻe heka atu ai ʻa Sione Patilā ki he kolo ko Kelatiní, ko e feituʻu fakapuleʻanga ia ki he Vahefonua Teivisí, ke fili.1

Kuo hoko ʻa Sione ko ha mēmipa ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi Ngaahi ʻAho Kimui Ní ʻi ha ngaahi taʻu siʻi pē. Naʻá ne hiki mo hono uaifi ko Kalolainé ki ha kiʻi nofoʻanga ofi ki ʻĀtama-ʻonitai-ʻĀmani ʻi he faʻahitaʻu māfana ko iá. Ko ha kapiteni ia ʻi he kautau fakalotofonuá mo ha mēmipa Teinaiti.2

Ne toki kamataʻi pē ʻa Kelatini ʻi he taʻu ʻe ua ne toki ʻosí pea ko ha ngaahi fale nofoʻanga pē ʻe niʻihi mo ha ngaahi fale kava. ʻI he aʻu atu ʻa Sione ki he loto koló, naʻá ne ʻilo ai ʻoku tokolahi ai ha kau tangata mei he ngaahi tapa kehekehe ʻo e vahefonuá. Ne fokotuʻu ha faiʻanga fili ʻi ha kiʻi fale ki he tafaʻaki ʻo e loto koló.3 ʻI he feinga atu ʻa e kau tangatá ke fai ʻenau filí, naʻe tuʻu takai e kau kemipeiní ʻo talanoa mo e kakai ʻi tuʻá.4

Naʻe kau atu ʻa Sione ki ha kiʻi kulupu tokosiʻi ʻo e Kāingalotú naʻa nau tuʻu mavahe mei he kulupu tokolahí. Naʻe teʻeki ai pē ke manakoa ʻa e Kāingalotú ʻi he Vahefonua Teivisí. Hili hono fokotuʻu ʻe Siosefa ha siteiki ʻi ʻĀtama-ʻonitai-ʻĀmaní, ne tupulaki e nofoʻangá pea ne laka hake ʻi ha ngaahi fale ʻe uangeau kuo langa ai. ʻE lava ʻe he Kāingalotú he taimí ni ʻo fai ha faikehekehe ʻi he fili ʻa e vahefonuá, pea naʻe ʻita ai ha niʻihi ʻo e kau nofo foʻou kehé. Ke fakaʻehiʻehi mei he ngaahi palopalemá, naʻe palani ʻa Sione mo hono ngaahi kaungāmeʻá ke nau fili fakataha pea nau foki vave ki ʻapi.5

ʻI he ofi atu ʻa Sione ki he faiʻanga filí, naʻe kaka hake ʻa Uiliami Penisitoni, ko ha kanititeiti ki he fakafofonga ʻo e siteití, ki ha funga talamu papa uasikē ke fai ha lea. Kuo feinga ‘a Uiliami ke maʻu e fili ʻa e Kāingalotú kimuʻa atu he taʻu ko iá, ka naʻá ne ʻilo ko e tokolahi taha ʻo kinautolú naʻa nau saiʻia ʻi he kanititeiti kehé, pea naʻá ne lauʻikoviʻi kinautolu.

Naʻe kaila ʻa Uiliami ki he kau tangata ne fakataha maí, “Ko e kau taki Māmongá ko ha kau kaihaʻa hoosi, loi, mo e kau kākā kinautolu.” Ne kamata ke hohaʻa ʻa Sione. ʻOku ʻikai ko ha meʻa lahi kia Uiliami ke ne ueʻi hake ʻa e niʻihi kehé ke fakafepakiʻi ia mo hono ngaahi kaungāmeʻá. Ko e tokolahi taha ʻo e kau tangatá ne nau ʻosi ʻita pē ʻiate kinautolu, pea ko e tokolahi ne talu ʻenau inu uasikē mei he fakaava ʻa e faiʻanga filí.

Naʻe fakatokanga ʻa Uiliami ki he kau filí ʻe kaihaʻa ʻe he Kāingalotú honau kelekelé pea maʻu e tokolahi ʻo ʻenau filí.6 Naʻá ne pehē ʻoku ʻikai ke nau kau ki he vahefonuá, pea ʻoku ʻikai haʻanau totonu ke kau ki he filí. Naʻá ne polepole ʻi heʻene tafoki kia Sione mo e Kāingalotu kehé ʻo pehē, “Naʻá ku taki ha kau fakatanga ke tuli kimoutolu mei he Vahefonua Keleí pea he ʻikai ke u taʻofi kimoutolu mei hano fakatangaʻi he taimí ni.”7

Ne tufa atu ha uasikē lahi ange ki he kakaí. Naʻe fanongo ʻa Sione ki ha kau tangata ʻoku nau lea kovi ki he Kāingalotú. Naʻe kamata ke ne ʻunu mamaʻo atu. Naʻá ne lōloa ange ʻi he fute ʻe onó pea sino kaukaua, ka naʻe haʻu ia ki Kelatini ke fili, kae ʻikai ke fuhu.8

Ne fakafokifā pē ha feinga ʻa ha tangata ʻe taha ʻi he kau tangatá ke tukiʻi ha taha ʻo e Kāingalotú. Naʻe puna hake ha taha ʻo e Kāingalotú ke maluʻi ia, ka naʻe taʻofi ia ʻe he kau tangatá. Ne toʻo hake ʻe ha taha ʻo e Kāingalotú, ko hono tolú ia, ha konga papa mei ha fokotuʻunga papa ofi mai ʻo taaʻi ʻaki e ʻulu ʻo e taha ʻohofí. Naʻe tō ʻa e tangatá he veʻe vaʻe ʻo Sioné. Ne tuʻu e kau tangata he ongo faʻahí fakatouʻosi mo ha meʻa tā pea toʻo hake ha ʻū hele mo e uipi.9

Naʻe tokolahi ange ʻa e faʻahi ʻe tahá ʻi he Kāingalotú ʻo toko fā ki he toko taha, ka naʻe fakapapauʻi ʻe Sione te ne maluʻi hono kaungā Kāingalotú mo honau kau takí. Naʻá ne fakatokangaʻi atu ha fokotuʻunga pou ʻo ha ʻā, peá ne toʻo hake ha kupuʻi ʻakau matolu ʻo lele atu ki he fuhú. Naʻá ne kaila atu, “ʻIo kau Teinaiti, ko e ngāue eni maʻatautolu!”

Naʻá ne taaʻi ʻa e kau tangata naʻa nau ʻohofi ʻa e Kāingalotú, ʻo fakafuofuaʻi ʻa e fuʻu tā takitaha ke tō ki lalo ʻa e kau ʻohofí, kae ʻoua naʻa nau mate. Naʻe fakafepaki foki mo hono ngaahi kaungāmeʻá, ʻo fakaʻaongaʻi e ngaahi vaʻakaú mo e maká ke tokoni he fuhú. Naʻa nau taaʻi ʻo tō ki lalo ha taha pē naʻe lele mai kiate kinautolu, ʻo ʻosi aipē e fuhú hili ha miniti ʻe ua.10

ʻI heʻene fakatau ʻene mānavá, ne vakai atu ʻa Sione ki he loto koló. Ne tokoto ʻo ʻikai toe ngaue ha kau tangata kuo nau lavelavea he funga kelekelé. Ne totolo atu honau niʻihi. Ne ʻosi puna hifo ʻa Uiliami Penisitoni mei he talamu uasikeé ʻo hola ki ha tafungofunga ofi mai.

Naʻe lue mai ha tangata mei he falukunga kakaí kia Sione ʻo ne talaange ʻe lava ke fili e Kāingalotú he taimí ni. Naʻá ne talaange, “Tuku hoʻo kupuʻi ʻakaú ki laló. He ʻikai toe fie maʻu ia.”11

Naʻe toe puke maʻu ange ʻe Sione e pou ʻakaú. Naʻá ne fie hū ʻo fili, ka naʻá ne ʻilo ʻe fihia ʻo ka ʻalu ki he kiʻi falé ʻo feinga ke fili taʻe meʻatau. Ko ia ai, naʻá ne tafoki pea kamata ke ne lue ʻo mavahe.

Naʻe ui atu ha tangata ʻe taha, “Kuo pau ke mau puke pōpula koe.” Naʻá ne pehē ko e niʻihi ʻo e kau tangata naʻe taaʻi ʻe Sioné mahalo te nau mate.

Naʻe pehē ange ʻe Sione, “Ko ha tangata tauhi lao au, ka ʻoku ʻikai ke u taumuʻa ke hopoʻi au ʻe ha kau fakatanga.” Naʻá ne heka ki heʻene hōsí peá ne mavahe mei he koló.12


ʻI he ʻaho hono hokó, naʻe heka atu ʻa Sione ki Hihifo Mamaʻo ʻo talaange kia Siosefa e fuhú. Naʻe mafola vave ‘a e ngaahi lipooti ʻo e mate ʻi Kelatiní ʻo aʻu ki he fakatokelau ʻo Mīsulí, pea naʻe teuteu ʻa e kau fakatangá ke ʻohofi ʻa e Kāingalotú. ‘I heʻene manavasiʻi naʻa fakataumuʻa e sāuní kia Sioné, naʻe ʻeke ange ʻe Siosefa pe kuó ne fetukutuku mo hono fāmilí ki tuʻa mei he Vahefonua Teivisí.

Naʻe tali ange ʻe Sione, “ʻIkai.”

“Peʻi ʻalu leva ʻo fetukutuku kinautolu he vave tahá pea ʻoua naʻa mou toe mohe ha pō ʻe taha ai,” ko e talaange ia ʻe Siosefá.

Ka naʻe tali ange ʻe Sione, “ʻOku ʻikai ko ha tangata foʻi au.”

Naʻe talaange ʻe Siosefa, “ʻAlu ʻo fai e meʻa ʻoku ou talaatú.”13

Ne foki vave leva ʻa Sione ki ʻapi, pea heka ʻa Siosefa mo ha kulupu fakakautau ne nau ngāue tokoni ke maluʻi e Kāingalotu ʻi he Vahefonua Teivisí. ʻI heʻenau tūʻuta ki ʻĀtama-ʻonitai-ʻĀmaní, ne nau ʻilo ai ne ʻikai ha taha he ongo tafaʻakí fakatouʻosi ne mate ʻi he fuhu ʻi Kelatiní. Naʻe fiemālie heni ʻa Siosefa pea ne nau nofo ʻi he pō ko iá mo ʻene kau tangatá ʻia Laimani Uaiti.

ʻI he pongipongi hono hokó, ne heka atu ʻa Laimani mo ha Kāingalotu kuo ʻosi fakamahafu ki he ʻapi ʻo ʻĀtama Pelekí, ʻa e fakamaau fakalotofonuá. Ne ʻi ai ha talanoa ne sasala ʻo pehē ʻoku fakatahatahaʻi ʻe ʻĀtama ha kau fakatanga ke nau haʻu ki he Kāingalotú. Naʻe fie maʻu ʻe Laimani ia ke ne fakamoʻoni ki ha fakamatala ʻoku pehē ai te ne fakapapauʻi ʻe fakamaau totonu ki he Kāingalotu ʻo e Vahefonua Teivisí, ka naʻe ʻikai tali ia ʻe ʻĀtama.

Kimui ange ʻi he ʻaho ko iá, ne toe foki atu ʻa Siosefa mo ha Kāingalotu ʻe toko teau nai ki he fale ʻo ʻĀtamá. Naʻe ʻave ʻe Samisoni ʻĀvati, ko ha taki ʻo e kau Teinaiti ʻi Hihifo Mamaʻó, ha toko tolu ʻo ʻene kau tangatá ki he falé ʻo feinga ke fakamālohiʻi ʻa e fakamāú ke ne fakamoʻoni hingoa ki he fakamatalá. Naʻe toe taʻeloto ki ai ʻa ʻĀtama, peá ne tuʻutuʻuni ke sio kia Siosefa. Ne kau atu leva ʻa e palōfitá ki he ngaahi aleá pea fakahoko ia ʻi he melino, ʻo ne tali ke tohi pē ʻe he fakamāú e fakamatalá peá ne fakamoʻoni hingoa ki ai.14

Ka naʻe ʻikai fuoloa ʻa e nofo melinó. Hili pē ʻa e fakatahá, naʻe tuʻutuʻuni ʻe ʻĀtama ke puke pōpula ʻa Siosefa mo Laimani ki hono ʻātakaiʻi hono falé mo ha kau tau kuo fakamahafu mo fakailifiaʻi ia. Naʻe fakaʻehiʻehi ʻa Siosefa mei hono puke pōpula iá, ʻaki ʻene kole ke fai e hopó ʻi hono vahefonua ko Kolotiuelá kae ʻikai ko Teivisi, ʻa ia naʻe tokolahi e kakai ai naʻa nau ʻita ki he Kāingalotú.15

Lolotonga iá, ne tokolahi ha kakai ʻi he fakatokelau ʻo Mīsulí naʻa nau ui ha ngaahi fakataha ke aleaʻi e ngaahi lipooti mei Kelatiní mo e fakaʻau ke tokolahi ange ‘a e Kāingalotu ne nofo mo kinautolú. Ne ʻi ai ha fanga kiʻi kulupu iiki ʻo e kau fakatangá naʻa nau maumauʻi e ngaahi ʻapi ʻo e kāingalotú mo e fale tauhiʻanga monumanú ʻi he Vahefonua Teivisí mo fakataumuʻa atu ki he Kāingalotu ne nofo ofi aí.16

Ke fakanonga e fekeʻikeʻí, na’e foki ‘a Siosefa ki he Vahefonua Teivisí ʻi he kamataʻanga ʻo Sepitemá ke tali ki he ngaahi tukuakiʻi kiate iá. Lolotonga e hopó, ne pehē ai ʻe ʻĀtama naʻe ʻikai fakamālohiʻi ia ʻe Siosefa ke ne fakamoʻoni hingoa ʻi he fakamatalá. Ka neongo iá, naʻe tuʻutuʻuni ʻe he fakamāú ke toe foki mai ʻa e palōfitá hili ha māhina ʻe ua ke hopoʻi.17

Naʻe ʻi ai ha niʻihi ʻi he puleʻanga Mīsulí ne nau kau mo e Kāingalotú, pea naʻe vave pē hono fakatahatahaʻi mai e kau sōtia ʻa e siteití ke fakamoveteveteʻi e ngaahi kulupu taʻefakalaó. Ka naʻe kei tuʻu maʻu pē ʻa e kakai ʻi loto pea takatakai ʻi he Vahefonua Teivisí ke nau tuli ʻa e Kāingalotú mei honau ngaahi kauʻāfonuá.

Naʻe tohi ʻa Siosefa ki ha hano kaungāmeʻa ʻo pehē, “ʻOku ʻikai mohe ʻa e kau fakatanga ʻo e Kāingalotú ʻi Mīsulí.”18


ʻI he ʻaho fakaʻosi ʻo ʻAokosí, ne heka atu ai ʻa Fīpē mo Uilifooti Utalafi ʻi ha matātahi ʻoneʻone maʻa ʻo ofi pē ki he fale ʻo ʻene ongomātuʻá ʻi Meini. Naʻe mamaha e tahí. Ne ngalu mai e ngaahi peau ʻo e Tahi ‘Atalanitikí ʻo fasi ʻi he matāʻutoʻutá. ʻI he mamaʻó, ofi pē ki he tafaʻaki langí, naʻe fefolauʻaki fakalongolongo pē ʻa e ʻū vaká, ʻo vilingia honau ngaahi laá ʻi he havilivilí. Ne takatakai ha fanga manupuna ʻi ʻolunga pea nau ʻalu hifo ki he fukahi tahí.

Naʻe taʻofi ʻe Fīpē ʻene hōsí peá ne hifo ʻo tānaki e ʻū ngeʻesi fingota naʻe mofele ʻi he ʻoneʻoné. Naʻá ne fie tauhi ia ko ha fakamanatu ʻi he taimi te ne hiki ai mo Uilifooti ki Saione ʻi he hihifó. Naʻe tupu hake ʻa Fīpē ʻo ofi ki tahí he lahi taha ʻo ʻene moʻuí, pea naʻe kau ʻa e ngeʻesi fingotá ʻi he ngaahi teuteu ʻo e ʻapí.19

Talu mei hono ui ia ki he Kōlomu ʻo e Toko Hongofulu Mā Uá, ne vekeveke ʻa Uilifooti ke fai mo aʻu ki Mīsuli. ʻI heʻene ʻaʻahi fakamuimui taha ki he ʻOtu Motu Fōkasí, naʻe feʻunga pē hono taimi aí ke fakalotoʻi e kiʻi kulupu tokosiʻi ʻo e Kāingalotú ke nau ʻalu fakataha mo ia mo Fīpē ki Saione. Naʻá ne foki lotomamahi ki he fonua lahí. Ne tali ʻe ha niʻihi ʻo e kāingalotu he kiʻi koló ke ʻalu mo kinaua. Ko e niʻihi kehé—kau ai ʻa Sasitasi mo Petisī ʻEamesi, naʻe fuofua papitaiso ʻi he ʻotu motú—naʻa nau nofo pē.

Naʻe pehē ʻe Uilifooti, “Te nau toki sio ki he fakavalevale ʻo ʻenau filí ka kuo tōmui.”20

Ka naʻe ʻikai foki ke fuʻu vekeveke mo Fīpē ke ne mavahe. Naʻá ne saiʻia ʻaupito ke toe nofo mo ʻene ongomātuʻá. Naʻe nonga, māfana, pea angamaheni mo honau ʻapí. Kapau ʻe nofo ʻi Meini, he ʻikai te teitei mamaʻo mei hono ngaahi kaungāmeʻá mo e fāmilí.21 Ka ʻi he tafaʻaki ʻe tahá, naʻe maile ʻe tahaafe nimangeau e mamaʻo ʻo Mīsulí. Kapau te ne mavahe, mahalo he ʻikai ke ne toe sio ki hono fāmilí. Naʻá ne mateuteu nai ke fai ha feilaulau pehē?

Naʻe fakahaaʻi ʻe Fīpē ʻene ngaahi ongó kia Uilifooti. Naʻá ne ongoʻi ʻene ngaahi hohaʻa fekauʻaki mo e tuku hono fāmilí, ka naʻe ʻikai ke na tatau ʻi he ongo fekauʻaki mo ʻapí. Naʻá na ʻilo fakatouʻosi, ko Saioné ko ha feituʻu ʻo e malu pea mo e maluʻi.

Naʻá ne tohi ʻi heʻene tohinoá ʻo pehē, “Te u ʻalu ki he fonua ko Saioné pe ko ha feituʻu pē ʻe fekauʻi mai ʻe he ʻOtuá, ʻo aʻu ki hano liʻaki ha ngaahi tamai, faʻē, tokoua, mo e tuofāfine ʻe ʻi he vahaʻa ʻo Meini mo Mīsulí—mo maʻu meʻatokoni pē mei hono fakalili ʻo e lauʻiʻakau ʻi he halá.”22

Naʻe tatali ʻa Fīpē mo Uilifooti ʻi Sepitema, ki he kiʻi kolo ʻi he ʻOtu Motu Fōkasí ke nau haʻu ki he fonua lahí mo kamata ʻenau fononga ki he hihifó. Ka ʻi he fakalau ʻa e ʻahó pea ʻikai ʻasi mai ha taha ʻo e kāingalotu ʻi he kiʻi koló, ne kamata ke hohaʻa ʻa Uilifooti. Naʻe ofi e fakaʻosinga ʻo e taʻú. Ko e lōloa ange ʻenau talí, ko e lahi ange ia haʻanau fehangahangai mo e kovi ʻa e ʻeá.

Ne toe ʻi ai mo ha ngaahi tūkunga kehe ne momou ai ʻa Fīpē ke mavahe. Ne tale lahi ʻaupito ʻena tamá, ʻa Sela ʻEma, pea naʻe fifili ʻa Fīpē pe naʻe fakapotopoto nai ke ʻave ia ʻi ha fononga lōloa pehē he ʻea momokó.23 Pea toe ʻasi mai mo e lipooti ne fakalahiʻi ʻo e fuhu he ʻaho filí ʻi he Vahefonua Teivisi ki mamaʻo atú, ʻi he nusipepa fakalotofonuá. Naʻe fakatupu hohaʻa ʻa e ongoongó ki he taha kotoa.

Naʻe talaange ʻe he ngaahi kaungāʻapí kia Fīpē mo Uilifooti, “ʻE ʻikai fakapotopoto ke ō ki ai. ʻE tāmateʻi kimoua.”24

Hili ha ngaahi ʻaho siʻi mei ai, ne tūʻuta mai ha Kāingalotu ʻe toko nimangofulu nai mei he ʻOtu Motu Fōkasí, kuo nau mateuteu ke fononga ki Saione. Naʻe ʻilo ʻe Fīpē kuo taimi ke mavahe, pea ʻoku fie maʻu ke kau fakataha ʻa Uilifooti mo e Toko Hongofulu Mā Uá ʻi Mīsuli. Ka naʻá ne ongoʻi ʻa e takiekina mālohi ʻo hono ʻapí mo e fāmilí. ʻE faingataʻa e hala ki Mīsulí, pea naʻe kei fakaakeake e moʻui ʻa Sela ʻEmá. Pea naʻe ʻikai fakapapauʻi pe te nau malu mei he kau fakatangá ʻi heʻenau tūʻuta atu ki honau ʻapi foʻoú.

Ka naʻe kei tui pē ʻa Fīpē ki he tānaki fakatahá. Kuó ne tuku kimuʻa hono ʻapí kae muimui ki he ʻEikí, pea ʻokú ne loto fiemālie ke toe fai ia. ʻI he taimi naʻá ne lea fakamāvae ai ki heʻene ongomātuʻá, naʻá ne ongoʻi ʻo hangē ko Lute ʻi he Fuakava Motuʻá, ʻi heʻene tuku hono ʻapí mo hono fāmilí koeʻuhi ko ʻene tuí.

Neongo naʻe faingataʻa ke ne mavahe, naʻe tuku ʻene falalá ʻi he ʻOtuá pea naʻá ne kaka hake ki he salioté.25


ʻI he konga kimui ʻo Sepitemá, ne tūʻuta mai ʻa e taʻu uofulu mā taha ko Sālesi Heilí mo ha kulupu ʻo ha kau Kānata ʻi Ti Uiti, Mīsuli. Naʻá ne mavahe mei Tolonitō, ko ha taha ʻo e lau afe ne nau tali e ui ke tānaki fakataha ki Saioné, fakataha mo ʻene ongomātuʻá mo hono ngaahi tokouá mo e tuofāfiné he taʻu ko iá. Naʻe maile ʻe fitungofulu ʻa Ti Uiti ki he fakatonga-hahake ʻo Hihifo Mamaʻó pea naʻe ʻi ai ha feituʻu ai ke mālōlō ʻa e kau fononga salioté, kimuʻa pea nau teke atu ki he Vahefonua Kolotiuelá.26

Ka ʻi he tūʻuta atu ʻa Sālesí, naʻe kei ʻākoloʻi ʻa e koló. Ne nofo ha Kāingalotu ʻe toko fāngeau nai ʻi Ti Uiti, pea naʻe feingaʻi kinautolu ʻe he ngaahi kaungāʻapi ʻi loto mo takatakai ʻi he nofoʻanga ko iá ke nau mavahe mei he ʻēliá, kimuʻa ʻi he ʻaho 1  ʻo ʻOkatopá pe ʻe tuli kinautolu. Naʻe ʻikai tali ʻe Siaosi Hinikolo, ʻa e taki ʻo e Kāingalotú ʻi Ti Uití, ke ne mavahe. Naʻá ne pehē ʻe nofo e Kāingalotú ʻo tauʻi ʻenau totonu ke nau nofo aí.27

Ne tānaki atu ki he fekeʻikeʻi ʻi Ti Uití ʻa e ngaahi talanoa loi ne pehē ʻoku teuteu ʻa e kau Teinaití ke tau mo e kau Mīsulí. Ne kamata ke fakatahataha ha kakai ai ke fakafepaki ki he Kāingalotú pea naʻa nau ʻapitanga he tukuʻuta ʻo Ti Uití ʻo teuteu ke ʻohofi ʻa e koló ʻi ha faʻahinga taimi pē. Ne ʻosi tuku atu ʻe he Kāingalotú ha tohi tangi kia kōvana Lilipani Pōkisi ki ha maluʻi.28

Ko e tokolahi taha ʻo e Kāingalotu Kānatá ne nau fononga atu ki Hihifo Mamaʻo, ʻo fie maʻu ke fakaʻehiʻehi mei he fetāʻakí, ka naʻe kole ʻe Siaosi kia Sālesi ke nau nofo ʻo maluʻi ʻa Ti Uiti mei he kau fakatangá. Ko ha tangata faama mo mūsika ʻa Sālesi, pea naʻá ne alāanga ange mo e palaú mo e meʻaifi palasá ʻi he meʻafaná. Ka naʻe fie maʻu ʻe Siaosi ha kau tangata ke langa hake ha ngaahi kolotau ʻi Ti Uiti mo teuteu ki he tau.29

ʻI he ʻaho 2  ʻo ʻOkatopá, ko e ʻaho ia hili e ʻaho fakaʻosi ke liʻaki ʻe he Kāingalotú honau nofoʻangá, naʻe kamata hono fana kinautolu ʻe he kau fakatangá. ʻI he kamataʻangá, naʻe ʻikai fana fakafoki atu ʻa e Kāingalotú. Kae hili ha ʻaho ʻe ua, naʻe nofo ha kau tangata ʻe toko uofulu tupu mo Sālesi ʻi he ngaahi kolotaú ʻo fana fakafoki atu, pea lavea ai ha tangata ʻe taha.

Naʻe ʻohofi ʻe he kau fakatangá ʻa e ngaahi kolotaú pea hola ai ʻa Sālesi mo e niʻihi kehé ʻo toi ʻi ha ngaahi fale ʻakau ofi ai.30 Naʻe taʻofi ʻe he kau fakatangá ‘a e ngaahi hala ki Ti Uití, ʻo taʻofi ha meʻakai mo ha ngaahi naunau kehe mei he Kāingalotú.

Hili ha pō ʻe ua mei ai, ʻi he ʻaho 6  ʻo ʻOkatopá, naʻe moulu atu ʻa Siosefa mo Hailame Sāmita ki he koló mo Laimani Uaiti mo ha kau tangata tokosiʻi ne ʻosi fakamahafu. Naʻa nau ‘ilo ai ne mei ʻosi ʻa e meʻakai mo e maʻuʻanga moʻui kehe ʻa e Kāingalotú. Ka ʻikai tuku vave ʻa hono ʻākoloʻí, ʻe fiekaia pea mahamahaki pea fakavaivaiʻi ʻa e Kāingalotú kimuʻa pea toe fana kinautolu ʻe he kau fakatangá.31

Naʻe mateuteu ʻa Laimani ke maluʻi ʻa Ti Uiti ki he ngataʻangá, kae hili e vakai ʻa Siosefa ki he fuʻu vivili ʻa e tūkungá, naʻá ne fie maʻu ke fai ha alea ʻi ha founga melino.32 Naʻá ne fakapapauʻi kapau ʻe mate ha taha pē ʻi Mīsuli ʻi he ʻākolo ko ʻení, ʻe ʻalu hifo e kau fakatangá ki he koló ʻo tāmateʻi kotoa e Kāingalotú.

Naʻe ʻoatu ʻe Siosefa ha tautapa ki ha tokoni meia Kōvana Pōkisi, ʻo ʻoatu ha tokotaha anga fakakaumeʻa ke ne ʻave ʻa e tohi tangí. Naʻe foki mai ʻa e tokotaha talafekaú hili ha ʻaho ʻe fā mei ai mo ha ongoongo ʻe ʻikai ke maluʻi ʻe he kōvaná e Kāingalotú mei ha ngaahi ʻohofi. Naʻe kikivi pē ʻa Pōkisi ko e fepakí ʻoku ʻi honau vahaʻá pē mo e kau fakatangá.

Naʻá ne pehē, “Kuo pau ke nau tauʻi ia.” 33

ʻI he fakatahataha mai ʻa e filí ʻi he meimei vahefonua ofi kotoa pē, pea ʻikai maʻu ʻe he Kāingalotú ha poupou falalaʻanga mei he kau sōtia ʻi he siteití, naʻe ʻilo ʻe Siosefa kuo pau ke fakangata ʻa e ʻākoló. Naʻá ne fehiʻa ke tukulolo ki he kau fakatangá, ka kuo ongosia e Kāingalotu ʻi Ti Uití pea naʻa nau fuʻu tokosiʻi fau. ʻE lava ke hoko ha toe feinga ke maluʻi ʻa e nofoʻangá ko ha fehalaaki fakatuʻutāmaki. Naʻá ne fakakaukau kuo taimi ke liʻaki ʻa Ti Uiti ka nau foki ki Hihifo Mamaʻo neongo naʻe ʻikai ke ne fie fai ia.

ʻI he pongipongi ʻaho 11  ʻo ʻOkatopá, naʻe fakahekeheka ʻe he Kāingalotú ʻa e ngaahi koloa te nau lava ʻo ʻavé ʻi ha ngaahi saliote pea nau fononga atu ʻi he manafá.34 Naʻe fie ʻalu ʻa Sālesi mo kinautolu, ka naʻe ʻi ai ha taha ʻo e Kāingalotu Kānatá, ne teʻeki ai mateuteu ke ne mavahe, peá ne kole ange ke nofo ʻo tokoni ange kiate ia. Naʻe tali lelei ʻe Sālesi, ʻo ne pehē ʻe vave pē ʻena maʻu atu e toenga ʻo e Kāingalotú.

Kae hili e faifai peá na hola mei he koló, ne toe tafoki hono kaungāmeʻá ʻi he tangi mai ʻene hōsí. Ne ʻikai loto ʻa Sālesi ke toe foki ki he tafaʻaki ʻa e filí, peá ne fononga lalo tokotaha atu ʻi he feituʻu tokalelei ne foʻofoʻou ki aí. Naʻá ne huʻu fakatokelau-hihifo, ʻo hanga atu ki he Vahefonua Kolotiuelá, ʻo ʻikai ʻilo pau pe ko ʻene ʻalú ki fē.35


ʻI he ʻaho 15  ʻo ʻOkatopá, hili ha ngaahi ʻaho siʻi mei he tūʻuta mai ʻa e Kāingalotu Ti Uití ʻi Hihifo Mamaʻó, naʻe ui ʻe Siosefa ke fakataha mai ʻa e tangata kotoa pē ʻi he koló. Ne laungeau e Kāingalotu ne nau omi ki Hihifo Mamaʻó, ʻi heʻenau hola mai mei he ngaahi meʻa naʻe hoko ʻi he fakatokelau ʻo Mīsulí. Ko ha tokolahi ʻo kinautolu ne nau nofo pē ʻi ha ngaahi saliote pe tēniti ʻo nofo takai he ngaahi feituʻu kehekehe ʻi he koló. Kuo momoko ʻa e ʻeá pea naʻe feʻefiʻefihi ʻa e Kāingalotú pea fakamamahi.36

Ne ʻilo ʻe Siosefa ʻe vave pē ha fakalalahi ʻa e tūkungá ʻo ʻikai toe lava ʻo mapuleʻi. Naʻá ne maʻu ha ngaahi lipooti kuo tānaki fakataha honau ngaahi filí ʻi he mei feituʻu kotoa pē. ʻI he taimi naʻe ʻohofi ai kinautolu ‘e he kau fakatangá ʻi he Vahefonua Siakisoní mo Keleí, naʻe feinga ʻa e Kāingalotú ke kātakiʻi ia ʻi he angavaivai, ʻo holomui mei he fepakipakí mo fakafalala ki he kau loeá mo e fakamāú ke fakafoki ʻenau ngaahi totonú. Ka ko e hā e meʻa kuo nau aʻusia aí? Naʻá ne fuʻia ʻi honau ngaohikoviá, pea naʻá ne fie maʻu ke taukaveʻi mālohi ange kinautolu mei he fakafepaki ʻa honau ngaahi filí. Ne ʻikai toe ʻi ai ha meʻa ke fili mei ai ʻa e Kāingalotú.

Naʻe kaila ʻa Siosefa ki he kau tangata naʻa nau takatakai iá, “Kuo lōloa feʻunga ʻetau feingá. “Ko hai ha tangata vale lahi ke ne kaila, ʻKo e laó! Ko e laó!’ kae hili iá ʻoku fakahoko pē ia ke fakafepakiʻi pea ʻikai teitei kaunga lelei kiate kitautolu?”

Kuo hoko e ngaahi taʻu lahi ʻo e kaihaʻasi honau kelekelé mo e ngaahi hia taʻe tauteaʻi ʻi hono fakafepakiʻi ʻo e Kāingalotú, ke ne ʻai ia ke siʻisiʻi ʻene falala ki he kau ngāue fakapolitikalé mo e kau loeá, pea naʻe hoko e taʻe loto ʻa e kōvaná ke tokoni ki he Kāingalotú ke ne toe tānaki atu ki he fakakaukau ko iá. Naʻe pehē ʻe Siosefa, “Te tau fakahoko ʻa e meʻá ni ʻiate kitautolu pē mo puleʻi hono fakahoko iá. Kuo tau feinga ki he kōvaná, ka he ʻikai te ne fai ha meʻa maʻatautolu. Kuo tau feinga ki he kau sōtia ʻo e vahefonuá, pea he ʻikai te nau fai ha meʻa.”

Naʻá ne tui naʻe tatau pē ʻa e siteití mo ha kau fakatanga. Naʻá ne pehē, “Kuo tau tukulolo ki he kau fakatanga Ti Uití, pea ko ʻeni ʻoku nau teuteu ke ʻohofi ʻi Teivisi.” Naʻe ʻikai ke ne loto ke toe ʻave ha meʻa ʻe taha mei he Kāingalotú.37

Naʻe pehē ʻe he palōfitá te nau maluʻi kinautolu, pe mate ʻi hono fai iá.38