‘Inisititiuti
17 Neongo hono Tāmateʻi Kimautolu ʻe he Kau Fakatangá


“Neongo hono Tāmateʻi Kimautolu ʻe he Kau Fakatangá,” vahe 17 ʻo e Kau Māʻoniʻoní: Ko e Talanoa ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisí ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní, Voliume 1, Ko e Fuka ʻo e Moʻoní, 1815–1846(2018)

Vahe 17: “Neongo hono Tāmateʻi Kimautolu ʻe he Kau Fakatangá”

Vahe 17

ʻĪmisi
Tangata ʻOkú ne Fana ha Meʻafana

Neongo hono Tāmateʻi Kimautolu ʻe he Kau Fakatangá

ʻI he taimi ne hoko ai e fakamoveuveu ʻi he ngaahi hala ʻo Tauʻatāiná, ne hola ʻa Uiliami Makalelini mei hono ʻapí ʻo toitoi ʻi he vao ʻakaú ko ʻene ilifia he kau fakatangá. Hili hono fakaʻauha ʻo e fale paaki ʻa e siasí, naʻe fakaehauaʻi mo kaihaʻasi ʻe he kakai ʻo e Vahefonua Siakisoní ʻa e falekoloa ʻo Sitenei Kilipaté pea tuli ha Kāingalotu tokolahi mei honau ʻapí. Ne puke ha kau tangata ʻe niʻihi ʻo tā kae ʻoua kuo nau fetotoʻi.1

Naʻe nofo ai ʻa Uiliami ʻi he vao ʻakaú ʻo laulau ʻaho, ʻi heʻene fakaʻamu ke ʻoua naʻa hoko ki ai e meʻa tatau. ʻI heʻene ʻilo ʻoku ʻi ai ha kau fakatanga ʻoku nau tuku atu ha pale paʻanga ki ha taha pē te ne puke mai ia pe ko e kau mēmipa ʻiloa kehe ʻo e siasí, naʻá ne ʻalu fakafufū ai ki he nofoʻanga ʻo e fāmili Uitemaá ofi ki he Vaitafe Lanu Pulū Lahí, ʻoku lau maile lahi ki he fakahihifó, pea ʻikai toe ʻasi holo.

ʻI heʻene tuenoa mo ilifiá, naʻe ongoʻi veiveiua ʻa Uiliami. Kuó ne haʻu ki Tauʻatāina ʻi heʻene tui ko e Tohi ʻa Molomoná ko ha folofola ia ʻa e ʻOtuá. Ka ko ʻeni kuo ʻi ai ha totongi ki hono puke pe tāmateʻi iá. Ko e hā ʻe hoko kapau ʻe maʻu ia ʻe he kau fakatangá? Te ne kei tuʻu maʻu nai ʻi heʻene fakamoʻoni ʻo e Tohi ʻa Molomoná? Te ne lava nai ʻo fakahaaʻi ʻene tui ki he ongoongolelei kuo fakafoki maí? Naʻá ne loto fiemālie nai ke mamahi pea pekia koeʻuhí ko ia?

Lolotonga e fefaʻuhi ʻa Uiliami mo e ngaahi fehuʻi ko ʻení, naʻá ne fetaulaki mo Tēvita Uitemā mo ʻŌliva Kautele ʻi he loto vao ʻakaú. Neongo naʻe ʻi ai foki mo ha totongi ki hono puke ʻo ʻŌlivá, ka naʻe tui ʻa e ongo tangatá ni kuo ʻosi atu ʻa e kovi tahá. Naʻe kei loto-fakapapau pē ‘a e kakai ʻo Tauʻatāiná ke tuli ʻa e Kāingalotú mei he vahefonuá, ka ne taʻofi e ngaahi ʻohofí pea naʻe toe foki mai ha niʻihi ʻo e kāingalotú ki honau ngaahi ʻapí.

ʻI haʻane fekumi ki ha fakapapaú, naʻe tafoki ai ʻa Uiliami ki hono ongo kaungāmeʻá. Naʻá ne talaange kiate kinaua, “Kuo teʻeki pē ke u mamata ki ha mata meʻa-hā-mai ʻi heʻeku moʻuí, ka kuó mo pehē kuó mo mamata ki ai.” Naʻe pau ke ne ʻilo ʻa e moʻoní. Naʻá ne fekau ange, “Talamai kiate au, ʻi he manavahē ki he ʻOtuá, ʻoku moʻoni koā ʻa e Tohi ʻa Molomoná?”

Naʻe hanga hake ʻa ʻŌliva kia Uiliami. Naʻá ne pehē ange, “Ne fekauʻi mai ʻe he ʻOtuá Haʻane ʻāngelo māʻoniʻoni ke ne fakahā mai e moʻoni ʻo hono liliú kiate kimautolu, pea ko ia ai, ʻokú mau ʻiloʻi.” “Pea neongo hono tāmateʻi kimautolu ʻe he kau fakatangá, ka kuo pau ke mau mate ʻokú mau fakahaaʻi hono moʻoní.”

Naʻe pehē ange ʻe Tēvita, “Kuo talaatu ʻe ʻŌliva ʻa e moʻoni toputapú.” “ʻOku ou fakahaaʻi atu kiate koe ʻi he loto totonu ʻa hono moʻoní.”

Naʻe pehē ange ʻe Uiliami, “ʻOku ou tui kiate koe.”2


ʻI he ʻaho 6 ʻAokosi  1833, kimuʻa pea toki ʻilo ʻe Siosefa ʻa e lahi ʻo e fakamoveuveu ʻi Mīsulí, naʻá ne maʻu ha fakahā fekauʻaki mo e fakatanga ʻi Saioné. Naʻe fakahā ʻe he ʻEikí ki he Kāingalotú ke ʻoua te nau manavahē. Kuó Ne ʻafio mai mo lekooti ʻenau ngaahi lotú, pea naʻá Ne talaʻofa ange ʻi ha fuakava ke tali kinautolu. Naʻe fakapapauʻi ʻe he ʻEikí ki he Kāingalotú, “ʻE fengāueʻaki fakataha ʻa e ngaahi meʻa kotoa pē ʻa ia kuo fakamamahiʻi ʻaki ʻa kimoutolú koeʻuhi ko hoʻomou leleí.”3

Hili ha ʻaho ʻe tolu mei ai, ne aʻu atu ʻa ʻŌliva ki Ketilani mo ha lipooti kakato ʻo e ngaahi ʻohofi ʻi Mīsulí.4 Ke taʻofi ʻa e ngaahi fakatangá, naʻe fakamoʻoni ai ʻa ʻEtuate Pātilisi mo ha kau taki kehe ʻo e siasí ki ha fakapapau, ʻo palōmesi ai ki he kakai ʻo Tauʻatāiná ʻe mavahe ʻa e Kāingalotú mei he Vahefonua Siakisoní ʻi he faʻahitaʻu failaú. Naʻe ʻikai fie liʻaki ʻe ha taha ʻo kinautolu ʻa Saione, ka ʻe ʻomi ʻe hono fakafisinga ke fakamoʻoni ʻi he fakapapaú ha ngaahi fakatuʻutāmaki lahi ange ki he Kāingalotú.5

ʻI heʻene fakatumutumu he fakamoveuveú, naʻe fakangofua ai ʻe Siosefa ʻa e tuʻutuʻuni ke nau fetukutukú. ʻI he ʻaho hono hokó, naʻe tohi ʻa ʻŌliva ki he kau taki ʻo e siasí ʻi Mīsulí, ʻo fakahinohinoʻi kinautolu ke nau fekumi ki ha feituʻu ʻe taha ke nau nofo ai. Naʻá ne faleʻi ange, “Fai fakapotopoto ʻi hoʻomou filí.” “Ko hono fakaʻosingá, he ʻikai kovi ki Saione ke toe kamata foʻou ʻi ha feituʻu ʻe taha.”

Naʻe tānaki atu ʻe Siosefa ʻi he fakaʻosinga ʻo e tohí, “Kapau naʻá ku ʻiate kimoutolu, te u kau atu ki hono vahevahe hoʻomou ngaahi mamahí.” “He ʻikai tuku ʻe hoku laumālié ke liʻaki kimoutolu.”6

Hili iá, naʻe kei hohaʻa pē ʻa Siosefa ʻo laulau ʻaho. Naʻe haʻu ʻa e ongoongo fakamamahí lolotonga ia ʻene fehangahangai mo ha ngaahi fakaanga lahi ʻi Ketilani. ʻI he faʻahitaʻu māfana ko iá, ne ʻi ai ha mēmipa ʻo e siasí ko Toketā Filasitasi Holapati, ʻa ia ne tuʻusi mei he siasí ko ha tōʻonga angaʻuli lolotonga ʻene ngāue fakafaifekaú. Naʻe ʻikai fuoloa kuo kamata ke fakaangaʻi ʻe Holapati ʻa Siosefa ʻi he ngaahi fakataha tokolahí peá ne tānaki ha paʻanga mei he kau fakaanga ʻo e siasí. Naʻe palani ʻa Holapati ke fononga ki Niu ʻIoke ʻo ngāue ʻaki e paʻanga ko ʻení, fekumi ki ha ngaahi talanoa te ne lava ʻo fakaʻaongaʻi ke fakamaaʻi e siasí.7

Neongo naʻe lahi e ngaahi palopalema ʻi ʻOhaioó, ka naʻe ʻiloʻi ʻe Siosefa ʻoku fie maʻu ʻene tokangá kakato ki he tūkunga ʻi Mīsulí. Lolotonga ʻene fakakaukau ki he fakamamahí, ne fakatokangaʻi ʻe Siosefa ʻoku teʻeki ke fakataʻeʻaongaʻi ʻe he ʻEikí ʻEne fekau ke langa ʻa Saione ʻi Tauʻatāiná pe te Ne fakamafaiʻi e Kāingalotú ke tukuange honau kelekele ʻi he Vahefonua Siakisoní. Kapau te nau liʻaki honau ngaahi ʻapí he taimí ni, pe fakatau atu ia ki honau ngaahi filí, ngalingali taʻemalava ha toe feinga ke maʻu ia.

ʻI heʻene vivili ke maʻu ha fakahinohino pau maʻá e Kāingalotu Mīsulí, naʻe lotu ʻa Siosefa ki he ʻEikí. Naʻá ne fehuʻi ange, “Ko e hā mo ha toe meʻa ʻokú Ke fie maʻu meiate kinautolu kimuʻa peá Ke toki ʻaʻahi mai ʻo fakamoʻui kinautolú?” Naʻá ne tatali ki ha tali, ka naʻe ʻikai foaki ange ʻe he ʻEikí ha ngaahi fakahinohino foʻou ki Saione.

ʻI he ʻAokosí  ʻaho 18, naʻe tohi ʻa Siosefa kia ʻEtuate mo ha kau taki kehe ʻi Saione. Naʻá ne talaange, “ʻOku ʻikai ke u ʻilo e meʻa ke lea ʻaki kiate kimoutolú.” Naʻá ne ʻoatu kiate kinautolu ha tatau ʻo e fakahā ʻi he ʻaho 6 ʻo ʻAokosí , peá ne fakapapauʻi ange ʻe fakahaofi kinautolu ʻe he ʻOtuá mei he fakatuʻutāmakí. Naʻe fakamoʻoni ange ʻa Siosefa, “Kuó u maʻu ʻEne fuakava pau ko e meʻa ʻeni ʻe hokó, ka ʻoku hōifua e ʻOtuá ke ʻoua naʻa fakahā mai kiate au ʻa e founga pau ʻe fakahoko ai iá.”

Naʻe naʻinaʻi ʻa Siosefa ʻi he taimi tatau ki he Kāingalotú, ke nau falala ki he ngaahi talaʻofa kuo ʻosi foaki mai ʻe he ʻEikí kiate kinautolú. Naʻá ne faleʻi e Kāingalotú ke nau faʻa kātaki, toe langa e fale pākí mo e falekoloá, pea fekumi ki ha ngaahi founga fakalao ke toe fakafoki mai ʻa ʻenau molé. Naʻá ne kole foki kiate kinautolu ke ʻoua naʻa liʻaki ʻa e fonua ʻo e talaʻofá, peá ne ʻoatu kiate kinautolu ha palani fakaikiiki ange ki he koló.

Naʻá ne tohi ʻo pehē, “Ko e finangalo ia ʻo e ʻEikí, ke ʻoua naʻa foaki pe fakatau ha fute ʻe taha ʻo e kelekele kuo fakatau maí ki he ngaahi fili ʻo e ʻOtuá.”8


Naʻe aʻu ʻa e tohi ʻa Siosefá kia ʻEtuate ʻi he kamataʻanga ʻo Sepitemá, pea naʻe tui pehē ʻa e pīsopé ke ʻoua naʻa fakatau ʻe he Kāingalotú honau kelekele ʻi he Vahefonua Siakisoní.9 Neongo naʻe fakamanamana ʻa e kau taki fakatangá ke fakalaveaʻi ʻa e Kāingalotú ʻo kapau te nau fekumi ki ha totongi fakafoki ʻo ʻenau molé, ka naʻá ne tānaki e fakamatala ʻo e ngaahi fakamamahi ne kātakiʻi ʻe he Kāingalotú peá ne ʻoatu ia ki he kōvana ʻo Mīsulí, ko Taniela Tanikilini.10

Naʻe ʻikai saiʻia ʻa Kōvana Tanikilini ʻi he Kāingalotú, neongo naʻe ʻikai ke ne fakahā ia, ka naʻá ne poupouʻi kinautolu ke ʻave ʻenau ngaahi lāungá ki he fakamaauʻangá. Naʻá ne talaange, “Ko hotau puleʻangá, ko ha puleʻanga ʻo e ngaahi lao. Kapau he ʻikai lava ‘a e fakamaauʻanga ʻo e Vahefonua Siakisoní ʻo fakahoko ʻa e laó ʻi he melino, ʻe lava pē ʻa e Kāingalotú ʻo talaange kiate ia pea te ne kau atu leva ʻo tokoni. Kaikehe, ki muʻa pea hoko iá, naʻá ne fokotuʻu ange ke nau falala ki he ngaahi lao ʻo e fonuá.11

Naʻe ʻoange ʻe he tohi ʻa e kōvaná ha ʻamanaki lelei kia ʻEtuate mo e Kāingalotú. Ne nau kamata leva ke toe langa foʻou honau koló, pea naʻe totongi ʻe ʻEtuate mo e kau taki kehe ʻo e siasí ha kau loea mei ha vahefonua kaungāʻapi ke ngāue ki heʻenau lāungá.12 Naʻa nau fakapapau te nau maluʻi kinautolu mo honau ngaahi ʻapí kapau ʻe ʻohofi kinautolu.13

Naʻe ʻita lahi ʻa e kau taki fakakolo ʻi Tauʻatāiná. ʻI he ʻaho 26 ʻOkatopa  , ne ʻi ai ha falukunga kakai laka hake ʻi he toko nimangofulú ne nau fili ke fakamālohiʻi ʻa e Kāingalotú mei he Vahefonua Siakisoní ʻi he vave taha te nau ala lavá.14


Hili ha ʻaho ʻe nima mei ai, ʻi he tō ʻa e laʻaá, ne ʻilo ʻe he Kāingalotu ʻi he fale nofoʻanga Uitemaá ʻoku ʻalu atu ha kau tangata kuo fakamahafu ki honau feituʻú. Naʻe hola ʻa Litia Uaitingi mo hono husepāniti ko Uiliamí mei honau ʻapí, pea ʻave mo hona foha taʻu uá mo e ongo māhanga ne toki fāʻeleʻí ki ha fale ʻa ia naʻe fakatahataha ki ai e kāingalotu kehé ke maluʻi kinautolu.

ʻI he hongofulú he pō ko iá, ne fanongo ʻa Litia ki ha longoaʻa ʻi tuʻa. Naʻe aʻu atu e kau tangata mei Tauʻatāiná pea nau holoki e ngaahi falé. Naʻa nau mafola ʻi he ngaahi fale nofoʻangá ʻo tolomakaʻi e ʻū matapā sioʻatá mo maumauʻi e ngaahi matapaá. Ne kaka ha kau tangata ki ʻolunga ʻi he ngaahi falé ʻo taʻaki e ʻū ʻató. Ne tuli ʻe ha niʻihi kehe ʻa e ngaahi fāmilí mei honau ʻapí ʻaki ha ngaahi pōvai.

Ne fanongo atu ʻa Litia ʻoku fakaofi mai e kau fakatangá. ʻI ha kiʻi mamaʻo siʻi atu pē, naʻa nau maumauʻi e matapā ʻo e fale ʻo Pita mo Mele Uitemaá, ʻa ia naʻe tokolahi ha kāingalotu naʻa nau hūfanga ki ai. Ne ongo mai ha fekailaʻaki mei ai ʻi he hū fakamālohi atu ha kau tangata mo ha ngaahi pōvai ki he falé. Ne fakavave ʻa e kakai fefiné ʻo puke ʻenau fānaú mo kole ki he niʻihi ne ʻohofi kinautolú ki ha angaʻofa. Ne tuli ʻe he kau fakatangá ʻa e kakai tangatá ki tuʻa ʻo tā kinautolu ʻaki ʻa e ngaahi pō vai mo e ngaahi uipi.

Ne manavahē pea puputuʻu ʻa e Kāingalotu ʻi he fale naʻe toitoi ai ʻa Litiá. ʻI he siʻisiʻi pē ʻenau meʻataú pea ʻikai ha palani ki hano maluʻi kinautolú, naʻe ilifia ha niʻihi pea nau hola ke toitoi ʻi he vao ʻakau ofi maí. ʻI heʻene manavahē koeʻuhi ko hono fāmilí, naʻe ʻoange ʻe Litia ʻene ongo māhangá ki ha ongo tamaiki fefine ne tulolo ʻi hono tafaʻakí pea fekau ke nau lele ke nau hao. Naʻá ne puke hake hono fohá pea muimui atu ʻiate kinautolu.

Naʻe vātau ʻaupito ʻa tuʻa. Ne fakavave hake ha kakai fefine mo e fānau ʻo fakalaka ʻiate ia ʻi hono holoki ʻe he kau fakatangá ha ngaahi fale lahi ange mo fakaʻauha e ngaahi fakamanavá. Ne tākoto ha kau tangata ʻi he kelekelé kuo nau fetotoʻi ʻi hono tā lahi kinautolú. Ne puke maʻu ʻe Litia hono fohá ki hono fatafatá pea lele ki he vao ʻakaú, ʻo ʻikai sio ki hono husepānití mo e ongo tamaiki fefine ne na fua ʻene ongo kiʻi pēpeé.

ʻI he taimi naʻá ne aʻu atu ai ki he ʻulu ʻakaú, ko e toko taha pē ʻi heʻene ongo māhangá naʻá ne ʻiló. Naʻá ne fua mai ʻa e pēpeé pea tangutu hifo mo ʻene kiʻi valevalé, ʻoku nau tetetete ʻi he momoko ʻo e faʻahitaʻu fakatōlaú. Naʻa nau fanongo atu mei honau toitoiʻangá ki hono holoki ʻe he kau fakatangá honau falé. ʻI he ʻosi atu ʻa e pō māʻuloloa ko iá, ne ʻikai ke ne laveʻiloa pe naʻe lava hono husepānití ʻo hola mei honau nofoʻangá ne nau nofoʻí.

ʻI he pongipongí, ne hū fakaalaala mai ʻa Litia mei he vao ʻakaú ki he feituʻu naʻa nau nofoʻí ʻo fekumi ki hono husepānití mo e pēpē ne kei pulí he lotolotonga ʻo e Kāingalotu fofonga ongosiá. Naʻá ne maʻu ha fiemālie ʻi he hao ʻa e pēpeé pea naʻe ʻikai maʻu ʻa Uiliami ʻe he kau fakatangá.

Ne toe feʻiloaki fakataha foki ha ngaahi fāmili ʻi he feituʻu kotoa ne nau nofoʻí. Ne ʻikai tāmateʻi ha taha ʻi he ʻohofí, ka kuo holoki ʻosi ha ngaahi ʻapi ne ofi ki he hongofulu mā uá. Ne fakamaau ʻe he Kāingalotú e vevé he toenga ʻo e ʻaho ko iá, mo feinga ke tānaki e ngaahi meʻa ne toe ʻi heʻenau koloá, mo tokoniʻi e niʻihi ne laveá.15


Ne fekau ʻe he kau taki ʻo Saioné ʻi he ʻaho ʻe fā ka hokó, ke nau fakataha ʻi ha ngaahi kulupu tokolahi ke maluʻi kinautolu mei he ngaahi ʻohofí. Ne heka atu e kau fakatanga mei Tauʻatāiná ki he ngaahi feituʻu ʻutá, ʻo fakailifiaʻi e niʻihi ne nofo mamaʻó. Ne kole ʻe he kau taki ʻo e siasí ha fakamaau fakalotofonua ke ne taʻofi e kau fakatangá, ka naʻe ʻikai ke ne tokanga ki ai. Naʻe fakapapauʻi ʻe he kakai ʻo e Vahefonua Siakisoní te nau tuli ʻa e Kāingalotu kotoa pē mei honau lotolotongá.16

Ne ʻikai fuoloa kuo toe ʻohofi mālohi ange ʻe he kau fakatangá ʻa e nofoʻanga Uitemaá. ʻI he fanongo ʻa e taʻu uofulu mā fitu ko Filo Tīpoló ki he pā ha meʻafana ʻi he nofoʻanga ʻo e kāingalotú, naʻá ne lele atu mo ha Kāingalotu kehe ne ofi ai ke maluʻi ia. Naʻa nau maʻu ha kau tangata kuo fakamahafu ʻe nimangofulu ʻoku nau heka hoosi ʻo tāmoloki e ngaahi ngoue koané mo fakamoveteveteʻi e Kāingalotu ne manavaheé ki he vao ʻakaú.

ʻI he sio mai ʻa e kau fakatangá kia Filo mo ʻene kau tangatá, naʻa nau fana ʻenau ngaahi meʻafaná pea lavea ai ha tangata ʻe taha. Ne fana fakafoki atu ʻe he Kāingalotú ʻo mate ha toko ua ʻo e kau ʻohofí pea fakamovetevetea ai ʻa e toengá.17 Ne kāpui e ʻeá ʻe he kohu ʻo ʻenau meʻafana efuefu ʻuliʻulí.

ʻI he movete atu ʻa e kau fakatangá, naʻe ongoʻi ʻe Filo ha mamahi ʻi hono keté. Naʻá ne vakai hifo kuo mahaehae hono valá pea toto ʻatā. Ne tau ai ha mahafu ʻo ha meʻafana.18

Naʻá ne kei toʻo pē ʻene meʻafaná mo e efuefú ʻo foki sīfā atu ki ʻapi. Naʻá ne sio he halá ki ha kakai fefine mo e fānau ʻoku nau haʻohaʻo ʻi ha ngaahi fale maumau, ʻo toitoi mei he kau fakatanga naʻa nau fakamanamana ke tāmateʻi ha taha pē ʻe tokoni ki he kau kafó. Naʻe tohumu atu pē ʻa Filo kuó ne vaivai mo fieinua, ʻo aʻu ki he fale ne toitoi ai hono fāmilí.

Ne mamata mai hono uaifi ko Sesiliá ki hono laveá peá ne lele ki he vao ʻakaú, ʻo feinga vavale ke maʻu ha tokoni. Naʻá ne hē mei he halá pea ʻikai ke ne sio ki ha taha. ʻI heʻene foki mai ki he falé, naʻá ne talaange kuo hola e tokolahi taha ʻo e Kāingalotú ʻi ha maile ʻe tolu ki he nofoʻanga ʻo e Kāingalotu Kolesivilí.19

Ne fakamoveteveteʻi ha Kāingalotu kehe ʻi he tafaʻaki ki ʻutá, ʻo nau toitoi ʻi ha ngaahi ngoue koane pe hē atu ʻi he manafa taʻefakangatangatá.20


Lolotonga e fetauʻaki ʻa e Kāingalotú mo e kau fakatangá he veʻe Vaitafe Lanu Pulū Lahí, ne tuʻu ʻa Sitenei Kilipate ʻi mua ʻi ha fakamaau he fakamaauʻanga Tauʻatāiná fakataha mo ʻAisake Moalī, Sione Kolile, Uiliami Makalelini mo ha Kāingalotu tokosiʻi kehe. Ne puke pōpula e kau tangatá hili ia ʻenau maʻu ha tangata ne kaihaʻa ʻi he falekoloa ʻo Siteneí, peá ne fakaʻilo kinautolu ki he tā mo hono tukupōpula loi ia, ʻi heʻenau feinga ke puke iá.

Naʻe fonu e fale hopó ʻi he fanongo ʻa e fakamāú ki heʻenau hopó. Ne siva e ʻamanaki ʻa Sitenei mo hono ngaahi kaungāmeʻá te nau maʻu ha fakamaau totonu, ʻi heʻenau ʻilo ʻoku lolotonga fai e longoaʻa ʻi he koló kotoa fekauʻaki mo e fili ʻa e Kāingalotú ke maluʻi ʻenau totonú mo ʻenau koloá. Ne fai kākaaʻi pē e hopó.

Lolotonga e fanongo ʻa e fakamāú ki heʻenau ngaahi fakamoʻoní, ne aʻu atu ki Tauʻatāina ha ongoongo loi kuo tāmateʻi ʻe he Kāingalotú ha kau Mīsuli ʻe toko uofulu ʻi he veʻe Vaitafe Lanu Pulū Lahí. Naʻe fakafonu ʻe he ʻita mo e puputuʻu ʻa e fale hopó pea kaila atu ʻa e kau sio hopó ke mate tautau ʻa e kau pōpulá. ʻI haʻane taʻefiemālie ke tuku atu kinautolu ki ha kau fakatangá, ne tuʻutuʻuni ai ʻe ha taha ʻo e kau kalake ʻo e fakamaauʻangá ke fakafoki ʻa e kau tangatá ki he pilīsoné ke maluʻi kinautolu mei he kakai te nau ala tāmateʻi kinautolú.21

ʻI he pō ko iá hili e holo hifo ʻa e vālaú, ne nofo ʻa Uiliami ʻi he pilīsoné kae fakafeʻao atu ʻe ha polisi mo ha ongo tokoni ʻōfisa polisi ʻe ua ʻa Sitenei, ʻAisake, mo Sione ki ha fakataha mo ʻEtuate Patilisi. Ne aleaʻi ʻe he kau taki ʻo e siasí ʻa e ngaahi meʻa ke nau fili mei aí. Naʻa nau ʻilo naʻe pau ke nau mavahe vave mei he Vahefonua Siakisoní, ka naʻa nau fehiʻa ke tuku honau kelekelé mo e ngaahi ʻapí ʻi he nima ʻo honau ngaahi filí. Ko hono fakaʻosingá, naʻa nau fakakaukau naʻe lelei ange ke mole honau ngaahi ʻapí ʻi heʻenau moʻuí. Naʻe pau ke nau liʻaki ʻa Saione.22

Ne ʻosi ʻenau fealeaʻakí ʻi he hoko ʻa e uá hengihengi, pea naʻe tataki atu ʻe he polisí ʻa e kau pōpulá ki pilīsone. ʻI heʻenau aʻu atú, ne tali mai ha kau tangata ʻosi fakamahafu ʻe toko ono kiate kinautolu.

“ʻOua te mou fana! ʻOua te mou fana!” ko e kaila atu ia ʻa e polisí ʻi heʻene vakai atu ki he kau fakatangá.

Ne fakahanga atu ‘e he kau tangatá ʻenau ngaahi meʻafaná ki he kau pōpulá, pea naʻe lele ʻa Sione mo ʻAisake. Ne fana kinaua ʻe ha niʻihi ʻo e kau fakatangá ka naʻe ʻikai tau. Naʻe tuʻu maʻu pē ʻa Sitenei kae haʻu ha ongo tangata kehe kiate ia ʻo fakahanga ʻena meʻafaná ki hono fatafatá. Naʻe teuteu ʻa Sitenei ki hano fanaʻi ia peá ne fanongo ki he patō ʻa e meʻa kamosí pea mo e pā ʻa e ʻone ʻo e ongo meʻafaná.

Naʻá ne ʻohovale peá ne fā hono sinó ki ha kafo ʻo ʻilo ai ne ʻikai ke ne lavea. Ne maumau ha meʻafana ʻe taha, pea ʻikai ke pā e meʻafana ʻe taha. Ne taki fakavave atu ia ʻe he polisí mo e ongo tokoni polisí ki he malu ʻo pilīsoné.23

Ko e konga lahi ʻo e Vahefonua Siakisoní he taimí ni ne nau teuteu atu ki he tau. Ne tokolahi ha kau talafekau ne fakangāueʻi he feituʻu ʻutá, ke nau uki ha kau tangata fakamahafu ke tokoni ki hono tuli ʻo e Kāingalotú mei honau feituʻú. Lolotonga iá, ne tataki ʻe ha mēmipa ʻo e siasí ko Laimani Uaiti ha kulupu ʻo e Kāingalotú ʻe toko teau, ko ha niʻihi mo ha ngaahi meʻafana pea mo ha niʻihi kehe mo e ngaahi pōvai, ki Tauʻatāina ke fakahaofi e kau pōpulá.

Naʻe kamata ʻe ʻEtuate hono teuteu e Kāingalotú ke nau mavahe mei he vahefonuá, ke taʻofi ha lilingi toto lahi ange. Naʻe fakatauʻatāinaʻi ʻe he polisí ʻa e kau pōpulá pea tukuange atu ʻe Laimani ʻene kulupú. Naʻe kole ʻa e tokoni ʻa e kautau fakavahefonuá ke tauhi e māú ʻi he mavahe ʻa e Kāingalotú mei honau ngaahi ʻapí, ka koeʻuhí ko e tokolahi taha ʻo e kau tangata ʻi he kautaú ne nau kau ʻi hono ʻohofi ʻo e ngaahi nofoʻangá, ne siʻisiʻi ʻenau fai ha meʻa ke fakaʻehiʻehi ai mei ha toe fetāʻaki lahi ange.24

Naʻe ʻikai ha toe meʻa ke fai ʻe he Kāingalotú ka ko e hola.


ʻI he ʻaho 6 Nōvema  ne tohi ʻa Uiliami Felipisi ki he kau taki ʻo e siasí ʻi Ketilaní. Naʻá ne talaange kiate kinautolu, “Ko ha taimi fakalilifu ʻeni, ʻOku hola ʻa e kakai tangata, kakai fefine mo e fānau, pe ʻoku nau teuteu ke fai ia, ʻi he feituʻu kehekehe kotoa pē.”25

Ko e lahi taha ʻo e kāingalotú naʻá nau fakahoko e fononga faingataʻa ki he tokelaú, ʻo heka vaka he momoko toho ʻo e Vaitafe Mīsulí ki he Vahefonua Kelei ne ofi maí, ʻa ia ne toe feʻilongaki ai e kau mēmipa ʻo e ngaahi fāmili ne fakamoveteveteʻí. Naʻe fepaleʻaki ʻe he ʻuhá mo e havilí kinautolu, pea vave pē ʻa e kamata tō mai ʻa e sinoú. Hili e kolosi ʻa e Kāingalotú he vaitafé, naʻe fokotuʻu ʻe ʻEtuate mo ha kau taki kehe ha ʻū tēniti mo langa ha ngaahi fale ʻakau ke maluʻi kinautolu mei he haʻahaʻa ʻo natulá.26

Ne fuʻu lavea lahi ke hola, ko ia ne nofo umiuminoa pē ʻa Filo Tipolo ʻi hono falé ʻa ia ʻoku ofi ki he nofoʻanga Uitemaá. Naʻe talaange ‘e ha toketā te ne mate, ka naʻá ne kei pikitai pē ki he moʻuí. Kimuʻa pea fononga fakatokelau ʻa Tēvita Uitemaá, naʻá ne pōpoaki kia Filo ʻo palōmesi ange te ne moʻui. Naʻe haʻu leva ʻa Niueli Naiti ʻo tangutu ʻi he tafaʻaki ʻo hono mohengá peá ne hilifaki fakalongolongo hono ongo nimá ki he ʻulu ʻo Filó.

Naʻe ongoʻi ʻe Filo ʻa e nofoʻia ia ʻe he Laumālie ʻo e ʻEikí. ʻI he mafola hifo ʻa e ongó ʻi hono sinó, naʻá ne ʻilo ʻe fakamoʻui ia. Naʻá ne tuʻu hake, pea tafe e totó mei hono ngaahi laveá pea mo e fanga kiʻi kongakonga tupenú. Naʻá ne teuteu leva pea ko e fuofua taimi ia ke ʻalu ai ki tuʻa talu mei he taú. ʻI he vavaá, naʻá ne sio ki he ngaahi fetuʻu ʻesiafí ʻoku nau tā kolosi he langi poʻulí.27

ʻI he ʻapitanga he Vaitafe Mīsulí, ne hū mai ʻa e Kāingalotú mei honau ngaahi tēnití mo e nofoʻanga fakataimí ke sio ki he ngaahi fetuʻu ʻesiafí. Ne vakai fiefia atu ʻa ʻEtuate mo hono ʻofefine ko ʻEmilií ki he ngangana ʻa e fetuʻú ʻo hangē ha ʻuha lahi he faʻahitaʻu māfaná. Ne hangē kia ʻEmelī kuo ʻohifo ʻe he ʻOtuá e māmá ke fakafiefiaʻi e Kāingalotú ʻi honau ngaahi faingataʻaʻiá.

Naʻe tui ʻene tangataʻeikí ko ha fakataipe kinautolu ʻo e ʻafio ai ʻa e ʻOtuá, ko ha ʻuhinga ia ke fiefia ai neongo e ngaahi faingataʻá.28


ʻI Ketilaní, ne fafangu ʻe ha tukituki he matapaá ʻa e palōfitá. Naʻá ne fanongo ki ha leʻo naʻe pehē, “ʻE Siosefa, ʻā hake ʻo sio ki he ngaahi fakaʻilonga ʻi he langí.”

Naʻe tuʻu hake ʻa Siosefa ʻo sio ki tuʻa, peá ne sio ki he ngaahi fetuʻu ʻesiafi mei he langí ʻo hangē ha ʻuha maká. Naʻá ne kaila, “ʻOku fakaofo Hoʻo ngaahi ngāué, ʻE  ʻEiki!” ʻi heʻene manatuʻi ʻa e ngaahi kikite ʻi he Fuakava Foʻoú fekauʻaki mo e ngaahi fetuʻu ne tō mei he langí kimuʻa ʻi he Hāʻele ʻAngauá, pea foki mai ʻa e Fakamoʻuí ʻo pule ʻi ha taʻu ʻe tahaafe ʻo e melinó.

Naʻá ne lotu ʻo pehē, “ʻOku ou fakamālō atu ki he ʻAfioná ʻi Hoʻo ʻaloʻofa mai kiate au ko Hoʻo tamaioʻeiki.” “ʻE  ʻEiki, fakahaofi au ʻi Ho puleʻangá.”29