‘Inisititiuti
29 ʻOtuá mo e Tauʻatāiná


“ʻOtuá mo e Tauʻatāiná,” vahe 29 ʻo e Kau Māʻoniʻoní: Ko e Talanoa ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisí ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní, Voliume 1, Ko e Fuka ʻo e Moʻoní, 1815–1846 (2018)

Vahe 29: “ʻOtuá mo e Tauʻatāiná”

Vahe 29

ʻĪmisi
Fale ‘oku Vela

ʻOtuá mo e Tauʻatāiná

Hili hono fakaʻauha ʻo Ti Uití, naʻe ō e kau tangata naʻa nau ʻākolo iá ki ʻĀtama-ʻonitai-ʻĀtamá. ʻI he ngaahi vahefonua kaungāʻapí, naʻe kamata ke faʻufaʻu ʻe he kau fakatanga kehé hano ʻohofi ʻo Hihifo Mamaʻo mo e ngaahi nofoʻanga he veʻe Vaitafe Soalá, ʻo fakapapauʻi ke tuli ʻa e Kāingalotú mei Teivisi ki he Vahefonua Kolotiuelá, pea mei Kolotiuela ki heli.1 Naʻe poupouʻi fefeka ʻe Seniale ʻAlekisanitā Tonifeni, ko ha ʻōfisa ʻi he kau sōtia ʻa e siteití naʻá ne tokoniʻi fakalao ʻa e siasí ʻi he kuohilí, ʻa e kau sōtia ʻi he Vahefonua Kolotiuelá, ko ha ʻiuniti fakaʻofisiale ʻo e kau sōtiá ʻa ia ko e tokolahi tahá ko e Kau Mā‘oni‘oni ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní, ke maluʻi honau ngaahi komiunitií mei he fakamālohi ʻa honau ngaahi filí.

ʻI heʻena ʻilo ʻoku ʻi he tuʻunga fakatuʻutāmaki ʻa e Kāingalotu ʻi he Vahefonua Teivisí, naʻe tuʻutuʻuni ʻe Siosefa mo Sitenei ki he kau sōtia ʻo e Vahefonua Kolotiuelá mo ha kau tangata fakamahafu kehe ke nau haʻu ki ʻĀtama-ʻonitai-ʻĀmani. Naʻe heka ʻa Siosefa mo Hailame ki heʻena hōsí ʻo ʻalu fakatokelau fakataha mo e kulupú.2

ʻI he ʻaho 16  ʻo ʻOkatopa, 1838, ʻi he fokotuʻu ʻe he kau sōtiá honau ʻapitanga ʻi tuʻa ʻi ʻĀtama-ʻonitai-ʻĀmaní, naʻe kāpui ʻe ha sinou matolu e vahefonuá. ʻI kamataʻanga ʻo e veʻe vaitafé, ne kamata tokoto hifo ʻa ʻAkanesi Sāmita he pō ko iá. Naʻe mali ʻa ʻAkanesi mo e tehina siʻisiʻi taha ʻo Siosefá, ʻa Toni Kālosi, ʻa ia naʻá ne kei ʻi ha feituʻu ʻe taha. Naʻá ne toko taha pē ʻi he falé, makehe mei heʻene ongo tama fefine kei īkí.

ʻI ha kiʻi taimi kimuʻa ʻi he tuʻuapoó, naʻe ʻoho mai ha kau tangata ki hono falé ʻo takatakai ʻiate ia. Naʻa nau ilifia, pea naʻe fakatahatahaʻi mai ʻe ʻAkanesi ʻene ongo tama fefiné ʻi hono taki fakamālohiʻi kinautolu ʻaki ha meʻafana ki tuʻa ʻi he sinoú.

Naʻe haʻohaʻo fakataha ʻa ʻAkanesi mo ʻene ongo tama fefiné taʻe ha kote pe kafu ke nau māfana ai, kae tutu ʻe he kau tangatá honau falé. Naʻe vave e totolo ʻa e afí, ʻo ʻalu hake e ʻahu ʻuliʻuli matolú ki he langí. Ne vave pē ha kāpui ʻe he afí ʻa e meʻa kotoa pē naʻe maʻu ʻe ʻAkanesí.

Naʻe ʻilo ʻe ʻAkanesi kuo pau ke nau hola. Ko e feituʻu malu taha pē ke nau ʻalu ki aí ko ʻĀtama-ʻonitai-ʻĀmani, ʻi ha maile pē ʻe tolu mei ai, ka naʻe fakapoʻuli pea aʻu e loloto ʻo e sinoú ki honau tungaʻi vaʻé, pea naʻe ʻikai matuʻotuʻa feʻunga ʻene ongo tama fefiné ke lue mamaʻo ʻiate kinaua pē. ʻE laulau houa ʻa e fonongá, ka ko to e hā ha fili ke ne fai? He ʻikai lava ke ne nofo ʻi ʻapi.

Naʻá ne fua hake ʻene ongo tamá ʻo takitaha hono ongo tafaʻakí, peá ne fononga fakahihifo lolotonga hono tuli ʻe he kau fakatangá ha Kāingalotu lahi ange ki he sinoú mo tutu honau ngaahi falé. Ne vave pē ʻa e viviku hono ongo vaʻé pea ongonoa ʻi he momokó, pea naʻe langa hono ongo umá mo e tuʻá mei hono fua ʻene ongo tamaikí.

Ne ʻikai fuoloa kuó ne aʻu ki ha kiʻi vaitafe ʻaisi naʻe lau maile hono lōloá ʻi he ongo tafaʻakí fakatouʻosi. Naʻe loloto ʻa e vaí, ka naʻe ʻikai fuʻu loloto ke aʻa atu ai. Ne fakatuʻutāmaki e viviku ʻi he ʻea momokó ni, ka naʻe lau maile siʻi pē e mamaʻo pea maʻu ha tokoní. Ko e kolosí pē ʻa e fili ke ne faí ʻo kapau ʻokú ne fie maʻu ke malu ʻene ongo tama fefiné.

Ne toe hiki hake ʻene ongo tamaiki fefiné ʻo kiʻi maʻolunga ange, pea aʻa atu ʻa ʻAkanesi ki he loto vaí kae ʻoua kuo aʻu hake ʻa e vaí ki hono kongalotó.3


ʻI ha kiʻi taimi he pongipongi ‘o e ‘aho 17  ʻo ʻOkatopá, naʻe sīfā atu ʻa ʻAkanesi mo ʻene ongo tama fefiné ki ʻĀtama-ʻonitai-ʻĀmani, kuo nau fuʻu ongosia fau mo mokosia. Ne tūʻuta mai mo ha niʻihi naʻe ʻohofi ʻi he tuʻunga faingataʻa tatau. Ko ha tokolahi ʻo kinautolu ko ha kakai fefine mo ha fānau ne nau mei tui vala mohe pē. Naʻa nau pehē naʻe tuli kinautolu ʻe he kau fakatangá mei honau kelekelé, tutu honau ngaahi ʻapí, pea fakamovetevete ʻenau fanga pulú, hōsí, mo e sipí.4

Naʻe fakatumutumu ʻa Siosefa ʻi he tūkunga ʻo e kau kumi hūfangá. ʻI heʻene lea he ʻAho Fā ʻo Siulaí, naʻe pehē ʻe Sitenei he ʻikai fai ʻe he Kāingalotú ‘a e ʻohofí. Ka ʻo kapau naʻe ʻalu taʻe tokangaʻi honau ngaahi filí, ʻe lava ke hoko e meʻa ki he Kāingalotu ʻi Ti Uití ʻi ʻĀtama-ʻonitai-ʻĀmani.

Naʻe fakakaukau ʻa e Kāingalotú ke nau laka ki he ngaahi nofoʻanga ofi maí ʻa ia naʻa nau tokoniʻi mo fakanaunau honau ngaahi filí, ʻi ha ʻamanaki ke fakavaivaiʻi e kau fakatangá mo fakangata vave ʻa e fepakipakí. Naʻe vahevahe ʻenau kau tangatá ki ha ngaahi ʻiuniti ʻe fā, pea tuʻutuʻuni ʻe he kau taki ʻo e siasí mo e kau taú ke ʻohofi ʻa Kelatini mo ha ngaahi nofoʻanga kehe. ʻE laka lalo atu e ʻiuniti hono faá ʻo takatakaiʻi e ʻēliá.5

ʻI he pongipongi hono hokó, 18  ʻo ʻOkatopá, ko ha ʻaho ia naʻe kakapu. Naʻe heka atu ʻa Tēvita Pāteni mei ʻĀtama-ʻonitai-ʻĀmani mo ha kau tangata kuo ʻosi fakamahafu ʻe teau, ko e fakataumuʻa ki Kelatini.6 ʻI heʻenau tūʻuta ki he koló, ne ʻilo ai ʻe he kau tangatá ʻoku ʻikai ha taha ai tuku kehe ha niʻihi naʻe fai tuai pea nau hola ʻi he aʻu atu ʻa e kau tangatá.

ʻI he ʻatā pē ʻa e halá, naʻe hū atu e kau tangatá ki he falekoloá ʻo fakafonu honau ngaahi nimá ʻaki e koloa mo e naunau naʻe fie maʻu ʻe he Kāingalotu ʻi ʻĀtama-ʻonitai-ʻĀmaní. Ne hū mai ha kau tangata ʻe niʻihi mei he falekoloá mo ha ʻū meʻa faʻoʻanga koloa mo ha ngaahi talamu papa mamafa, ʻa ia naʻa nau fakaheka ki he ngaahi saliote naʻa nau omi mo iá. Hili e maʻa ʻa e ngaahi laupapá, naʻe hū ʻa e kau tangatá ki ha ngaahi falekoloa kehe mo ha ngaahi nofoʻanga ʻo toʻo ha ʻū monomono, naunau mohenga, ʻū kote, mo e vala.

Ne laulau houa e tānaki koloa ko ʻení. Hili ‘enau faʻo e ngaahi meʻa naʻa nau lava ʻo ʻavé, naʻe tutu ʻe he kau tangatá ʻa e falekoloá mo e ngaahi fale kehé pea nau mavahe atu mei he koló.7


Ne lava ke sio atu ʻa e Kāingalotu ʻi he tumutumu ʻo e kiʻi moʻunga ne hanga hifo ki ʻĀtama-ʻonitai-ʻĀmaní, ki ha ʻalu hake ha kohu ʻi he mamaʻó ki he langí ʻi ʻolunga ʻi Kelatini.8 Naʻe manavasiʻi ʻa Tōmasi Maasi, ʻa ia naʻe haʻu mo e kau taú ki he nofoʻangá, ke ʻoua ʻe ʻasi ha ngaahi fakaʻilonga pehē ʻo e fepakipakí, he ʻe hanga ʻe he ngaahi ʻohofí ʻo ʻai ke fakafepakiʻi ʻe he puleʻangá ʻa e siasí pea tupu ai hano fakamamahiʻi ʻo ha kakai taʻehalaia. Naʻe tui ‘a Tōmasi naʻe fakalahiʻi ʻe Siosefa mo Sitenei ʻa e fakamanamana ʻo e ngaahi ʻohofi ʻa e kau fakatangá ʻi heʻena lea kakahá mo e ngaahi malangá. Ne aʻu pē ki he ʻaukolo mai ʻa e kau kumi hūfanga ne lavelaveá, naʻá ne kei fakafisi pē ke tui ki he ngaahi ʻohofi ʻo honau ngaahi ʻapí, ʻo pehē ko ha ngaahi meʻa pē ia ne hoko kae ʻikai felāveʻi.

Ne tātaaitaha ke toe loto tatau ʻa Tōmasi mo Siosefa. ʻI he taʻu ki muʻa aí, lolotonga ʻene ʻalu ki Ketilani ke teuteuʻi e kau ʻaposetoló ki heʻenau ngāue fakafaifekau ki ʻIngilaní, naʻe lotomamahi ʻa Tōmasi ʻi heʻene ʻilo kuo kamata ʻa e ngāue fakafaifekaú ia taʻe te ne ʻi ai. Naʻe faleʻi ʻe he ʻEikí kiate ia ke loto-fakatōkilalo pea ʻoua ʻe angatuʻu ki he palōfitá. Ka naʻe hokohoko atu pē ʻene fakafehuʻia e lavameʻa ʻa e misiona Pilitāniá, pea naʻe ʻikai ke ne tui ʻe tupulaki taʻe te ne tataki ia.

Kimui angé, hili e hiki ki Mīsulí, ne fakakikihi hono uaifi ko ʻIlisapetí, mo ha fefine ʻe taha ki ha aleapau naʻá na fai ke fakafetongi ʻaki e huʻakaú e ngaohi sīsí. Hili e fanongo ʻa e pīsopé mo e fakataha aleaʻanga maʻolungá ʻi he meʻa naʻe hokó pea ʻikai ke nau faʻahi mo ʻIlisapetí, naʻe tangi ʻa Tōmasi kia Siosefa mo e Kau Palesitenisī ʻUluakí. Naʻe ʻikai foki ke nau fakatonuhiaʻi ia.9

Naʻe fakamamahi e meʻa naʻe hokó ki he loto hīkisia ʻo Tōmasí, pea naʻe faingataʻa ke ne fūfuuʻi ʻene ʻitá. Naʻe fakaʻau ke ne ʻita, pea naʻá ne fie maʻu mo e tokotaha kotoa pē ke nau ʻita. Kuo ʻosi tuʻo ua hono ʻeke ange ʻe Siosefa kiate ia pe te ne hē mei he moʻoní. Naʻá ne tali ange, “Ko hoʻo sio pē kuó u mavahe mei he siasí, pea ke ʻilo kuo mavahe ha tangata lelei.”10

Ne ʻikai fuoloa kuó ne mamata pē ki he kovi tahá ʻi he palōfitá. Naʻá ne tukuakiʻi ʻa Siosefa ki he palopalema lahi ʻi Mīsulí pea naʻá ne fakaangaʻi ʻa ʻene founga tali ki he fetāʻakí. Naʻá ne ʻilo foki mo ha niʻihi kehe ne nau ongoʻi pehē, ʻo kau ai hono kaungā ʻaposetolo ko ʻOasoni Haití, ʻa ia naʻe toe vaivai ʻene tuí hili ʻene foki mai mei ʻIngilaní.11

Hili ha taimi nounou mei he foki mai ʻa e kau tangata tānaki koloá ki ʻĀtama-ʻonitai-Āmaní, ne aʻu mai ha ngaahi lipooti ʻoku ofi mai e kau fakatangá ki Hihifo Mamaʻo. Naʻe hohaʻa ʻa e kau tau ʻa e Kāingalotú pea naʻa nau fakavave ʻo foki ki he Vahefonua Kolotiuelá ke maluʻi honau koló mo honau ngaahi fāmilí.12

Naʻe foki ʻa Tómasi mo kinautolu, kaé ʻikai ke maluʻi e koló. Ka naʻá ne faʻo ʻene ngaahi koloá peá ne mavahe mei Hihifo Mamaʻo ʻi he fakapoʻuli ʻo e poó. Naʻá ne tui naʻe kamata ke ʻalu hifo ha tautea fakalangi kia Siosefa mo e Kāingalotu naʻe muimui ʻiate iá. Naʻá ne faʻa fakakaukau kapau ʻe fakaʻauha ʻe he puleʻangá ʻa Hihifo Mamaʻo, naʻá ne pehē, ko hono ʻuhingá he kuo finangalo e ʻOtuá ke hoko ia.13

Naʻe fie maʻu ʻe Tōmasi ke ne mamaʻo ʻaupito mei Mīsuli, ʻo ne fononga fakahihifo. Kae kimuʻa peá ne mavahe mei he siteití, naʻe ʻi ai ha fakamatala naʻe fie maʻu ke ne tohi.14


Lolotonga e fakaehauá mo e fuhu ʻi he faʻahi fakatokelau ʻo Mīsulí, naʻe hē ʻa Sālesi Heili. Hili ‘ene mavahe mei Ti Uití, naʻá ne fononga holo he manafá, ʻo taʻepauʻia pe naʻe aʻu e hala naʻe ʻalu aí ki Hihifo Mamaʻo. Kuo ʻosi ha lau uike talu mei heʻene sio fakamuimui taha ki hono fāmilí. Naʻe ʻikai ha founga ke ne ʻilo ai pe kuó ne aʻu ki Hihifo Mamaʻo, pe te nau ʻiloʻi ʻoku nau hao mei he kau fakatangá.

Ko e lelei taha ʻe lava ke ne faí ko e laka atu pē ʻo fakaʻehiʻehi mei ha ngaahi fakafekiki fakahangatonu, mo ʻamanaki atu te ne ʻilo ha taha te ne lava ʻo fakahinohino ange ʻa e feituʻu totonu ke ʻalu ki aí.

ʻI ha efiafi ʻe taha, naʻá ne mamata ki ha tangata ʻoku fai ʻene toli koane ʻi ha kelekele kuo ʻosi palau. Naʻe hangē naʻe toko taha pē ʻa e tangatá pea ʻikai haʻane meʻatau. Kapau naʻá ne fehiʻa pe ʻikai ongoʻi ʻofa ki he Kāingalotú, ko e meʻa kovi taha te ne ala faí ko hano tuli ʻo Sālesi mei hono kelekelé. Ka ʻo kapau te ne iku ʻo anga fakakaumeʻa, te ne ala ʻomi ha feituʻu ke mohe ai mo ha meʻa ke ne kai.

ʻI heʻene fakaofi atu ki he tangata fāmá, naʻe ʻeke ange ʻe Sālesi pe te ne lava ʻo maʻu ha nofoʻanga ai ʻi he pō ko iá. Naʻe ʻikai ke tali ʻe he tangata fāmá e fehuʻí ka naʻá ne ʻeke ange kia Sālesi pe ko ha Māmonga ia.

ʻI heʻene ʻiloʻi ʻe ala mole ai haʻane houa maʻu meʻatokoni mo ha feituʻu māfana ke mohe aí, naʻe pehē ange ʻa Sālesi ʻio. Naʻe talaange leva ʻe he tangata fāmá ʻoku ʻikai haʻane meʻa ke ʻoange maʻana peá ne talaange ʻoku kei mamaʻo ia mei Hihifo Mamaʻo.

Naʻe talaange ʻe Sālesi ki he tangata fāmá, “Ko ha sola moʻoni au ki he vahefonuá.” Naʻá ne talaange kuó ne hē ʻi he halá pea ʻikai toe lava ʻo lue mamaʻo ange. Naʻe fā pea mamahi hono vaʻé. Naʻe tō e laʻaá, pea naʻe toe hanganaki mai mo ha pō momoko ʻe taha ʻi he manafá kiate ia.

Ne hā ngali fakaʻofaʻia e tangatá ʻiate ia. Naʻá ne talaange kia Sālesi ne ʻi ai ha kau tangata naʻa nau nofo ʻi hono falé lolotonga hono ʻākoloʻi ʻo Ti Uití. Naʻa nau kau ki he kau fakatangá pea naʻa nau ʻai ia ke ne fakapapau ke ʻoua naʻá ne teitei tuku ha taha Māmonga ke nofo mo ia.

Ka naʻá ne talaange kia Sālesi e feituʻu ofi ʻe ala maʻu ai hano nofoʻanga peá ne fakahinohino ki ai ʻa Hihifo Mamaʻo. Naʻe ʻikai ko ha meʻa lahi, ka kotoa pē ia naʻe lava ke ne foakí.

Ne fakamālō ange ʻa Sālesi ki he tangatá peá ne toe fononga atu ʻi he tō ʻa e laʻaá.15


ʻI he poʻuli hifo ʻo e ʻaho 24  ʻo ʻOkatopá, naʻe tailiili pē ʻa Tulusila Henituliki mo fakasio ki tuʻa ʻi he matapā sioʻata ʻo hono ʻapi ʻi he Vahefonua Kolotiuelá. Ne fakasio tokanga pē ʻa e Kāingalotu ʻi Hihifo Mamaʻo ofi maí. Ne hoko ʻenau ʻohofi ʻi he Vahefonua Teivisí ke tafoki ai ha niʻihi naʻe kau mo kinautolu ʻi he kau sōtia Mīsulí ʻo tukuakiʻi kinautolu ki he fepakipakí.16 Ko ʻeni, ʻi ha ngaahi maile siʻi mei he fakahihifo ʻo e fale ʻo Tulusilá, ne tutu ʻe he kau fakatangá ha afi lahi ʻo ʻuliʻuli ʻa e manafá ʻi he kohú.17

‘I he tuʻu taʻepau ʻa e kahaʻú, naʻe teuteu ai ʻa Tulusila mo hono husepānití ke liʻaki honau falé pea hola ki Hihifo Mamaʻo. Naʻá na taʻaki mo tama ha kāpisi mei heʻena ngoué ʻo fakamāsima ia ke ngaohi ʻaki ha kāpisi fakatolonga ʻi heʻena ʻiloʻi ʻe fakaʻau ke ʻosi e meʻakaí ʻi he ngaahi uike ka hoko maí.

Naʻá na ngāue ʻo fuoloa e poʻulí. ʻI he hoko ‘a e hongofulú ne hū atu ʻa Tulusila mo Sēmisi ki tuʻa ke kumi ha foʻi maka ke fakamamafa hifo ki he kāpisí mo taʻomi hifo ke maʻu ʻe he vai māsimá. Naʻe muimui atu ʻa Tulusila ʻia Sēmisi ʻo ne lava ʻo sio ki hono lōloá ʻi he ulo siʻisiʻi ʻa e māhiná. Naʻá ne fakatokangaʻi ʻene fuʻu lōloá—pea ʻohovale ʻi he haʻu ʻa e fakakaukau kiate ia mahalo he ʻikai ke ne toe sio kiate ia ʻe lōloa pehē.

Kimui ange, hili e ʻosi ʻa e ngāué pea māʻumohe ʻa Tulusila mo Sēmisí, naʻe tukituki atu hona kaungāʻapi ko Sālesi Lisí ʻi he matapaá. Naʻá ne lipooti kuo ʻohofi e ngaahi nofoʻanga he tafaʻaki fakatongá. Kuo tuli ha ngaahi fāmili ʻo e Kāingalotú mei honau ngaahi ʻapí, pea tā mo puke pōpula ha kau tangata ʻe toko ua pe tolu. Naʻá ne pehē ʻokú na fokotuʻutuʻu ʻeni mo Tēvita Pāteni ha kau tangata fakahaofi moʻui ke ʻomi kinautolu.

Naʻe tuʻu hake ʻa Tulusila ʻo tutu ha kiʻi maama kae ʻalu ʻa Sēmisi ʻo ʻomi ʻene hōsí. Naʻá ne toʻo mai leva e ongo meʻafana ʻa Sēmisí ʻi faʻo ia ʻi he ongo kato ʻo hono koté. ʻI heʻene foki maí, naʻá ne toʻo hake ʻene heletaá ʻo fakamaʻu fakalelei ia ki hono kongalotó. ʻI heʻene tui hono koté, naʻe lea fakamāvae ʻa Sēmisi peá ne heka ki heʻene hōsí. Naʻe toʻo ʻoange ʻe Tulusila ha meʻafana ʻe taha kiate ia.

Naʻá ne talaange, “ʻOua naʻa fanaʻi koe ʻi ho tuʻá”18


ʻI he aʻu atu pē ʻa e tohumu ʻa Sālesi Heili ki Hihifo Mamaʻó, naʻe kole ange ke ne kau atu ki he kau fakahaofi moʻuí. Neongo naʻá ne fuʻu ongosia pea mamahi hono vaʻé, naʻe kole ʻe Sālesi ha hoosi mo ha meʻafana peá ne fononga atu mo ha kau tangata kehe ʻe toko fāngofulu.19

Naʻa nau fononga fakatonga, ʻo tānaki ha kau tangata mei he ngaahi nofoʻanga mamaʻó kae ʻoua ku aʻu ʻenau kau taú ʻo toko fitungofulu mā nima. Naʻe puke ʻa e kau pōpulá ʻi ha ʻapitanga ʻi he Vaitafe Pikopikó, ʻi ha maile ʻe hongofulu mā ua mei Hihifo Mamaʻo. Naʻe kau ʻi he kau tangata ne heka atu mo Sālesí ʻa Paʻale Pālati, ʻa e ʻaposetolo naʻá ne papitaiso ia ʻi Kānatá.

Naʻe kaupōʻuli mo ngali taʻeoli ʻa e poó. Ko e longoaʻa pē naʻa nau fanongo ki aí ʻa e ʻuʻulu e topuvaʻe hōsí mo e pakihi ʻa e ngaahi meʻataú ʻi honau faʻoʻangá. ʻI he mamaʻó, naʻa nau lava ʻo vakai atu ki he ulo ʻo e afi he manafá. Ne ʻasi mai ʻi ha taimi ʻe niʻihi ha fetuʻu ʻesiafi ʻi ʻolunga.20

Naʻe aʻu atu ʻa e kau tangatá ki he Vaitafe Pikopikó kimuʻa pea mafoa e atá. ʻI heʻenau ofi atu ki he ʻapitanga ʻo e filí, naʻa nau hifo ʻo faʻu ha ngaahi kulupu. Naʻe pehē ange ʻe Tēvita Pāteni ʻi heʻenau fakatahataha maí, “Fakafalala ki he ʻEikí ʻa e mālohí.” Naʻá ne tuʻutuʻuni kiate kinautolu ke nau muimui ange ʻiate ia ki he kiʻi ʻaluʻanga he vaitafé.21

Naʻe laka fakalongolongo pē ʻa Sālesi mo e kau tangata kehé ʻi ha kiʻi tafungofunga siʻisiʻi kae ʻoua kuo nau sio ki ha tafuʻanga afi ʻi he veʻe vaitafé. ʻI heʻenau kaka he tumuʻaki e tafungofungá, naʻa nau fanongo ki ha leʻo ʻo ha tangata leʻo ne pehē leʻolahi: “Ko hai ʻoku haʻú?”

Naʻe tali ange ʻe Tēvita, “Ko e ngaahi kaungāmeʻa.”

“ʻOku fakamahafu kimoutolu?” ko e fehuʻi ia ʻa e leʻó.

“ʻIo.”

“Peʻi tuku ki lalo hoʻomou meʻa taú.”

“Haʻu ʻo ʻoatu kinautolu.”22

“Tuku kinautolu ki lalo!”

ʻI he puputuʻu naʻe hoko atu aí, naʻe fana atu e leʻó ki he Kāingalotú, pea naʻe mapelu hifo ha kiʻi talavou ofi kia Sālesi ʻi he tau ʻa e mahafú ʻi hono sinó. Ne holomui vave ʻa e leʻó, ʻo lele hifo ki lalo ʻi he tafungofungá.”23

Naʻe kaila ʻa Tēvita, “Tauʻi e tauʻatāiná. “Kau talavou, ʻohofi!”

Naʻe lele hifo ʻa Sālesi mo e kau tangatá ʻi he tafungofungá ʻo laine taha ʻi ha hala mo toitoi ʻi ha ʻotu ʻakau mo e vao. ʻI lalo ‘iate kinautolú, naʻe fakavave ʻa e kau tangatá mei honau ngaahi tēnití ʻo toitoi ʻi he kauvai ʻo e vaitafé. Kimuʻa pea lava ʻa e kau fakahaofí ʻo fana ki he ʻapitangá, naʻa nau fanongo ki he kapiteni ʻi he tafaʻaki ʻa e filí ʻokú ne kaila, “Kau tangata, fana kinautolu!”24

Ne fepunaʻaki ʻa e mahafú ʻi ʻolunga he ʻulu ʻo Sālesí, ka naʻe kei tuʻu ʻa Sēmisi Henituliki ʻi he halá, ʻo tau ha foʻi mahafu ʻi hono kiá peá ne tō ki he kelekelé.25

“Fana!” Ko e kaila ia ʻa Tēvita Pātení, pea naʻe kamata ʻa e pongipongí ʻaki e fepāʻaki ʻa e faná.

ʻI he toe fakamahafu ʻa e kau tangata ʻi he ongo tafaʻakí fakatouʻosi, ne ʻi ai ha fakalongomate ne ngali fakailifia ʻi he malaʻe taú. Naʻe kaila ʻa Sālesi Lisi, “ʻOtuá mo e Tauʻatāiná!” pea naʻe toutou fakaongo atu ia ʻe he Kāingalotú kae ʻoua kuo toe tuʻutuʻuni ʻe Tēvita Pāteni ha toe ʻohofi.

Ne ʻoho mo lele hifo e Kāingalotú mei he tafungofungá ʻi he toe fana atu ʻa e kau Mīsulí kimuʻa pea nau toki holomui atu he vaitafé. ʻI heʻenau ʻohofí, naʻe kilofi ʻe Tēvita ha tangata naʻe ʻalu makehe peá ne tuli mui atu ʻiate ia. Naʻe tafoki mai ʻa e tangatá, ʻo ne maʻu tepu mai e kote hinehina ʻo Tēvitá, peá ne fana fakahangatonu mai ki he ʻaposetoló. Naʻe hū ʻa e mahafú ʻi hono keté peá ne tō.26

ʻI hono fakamovetevete ʻo e kau Mīsulí, naʻe ʻosi ai e fetauʻakí. Ne ʻi ai ha taha ʻo e kau ʻapitangá mo ha taha ʻo e Kāingalotú ne na tokoto kuó na pekia ʻi he loto ʻataʻataá. Ne fakaʻauʻau hifo mo Tēvita Pāteni mo ha taha kehe ʻo e Kāingalotú.27 Naʻe kei ʻilo pē ʻe Sēmisi Henituliki e meʻa, ka naʻe ʻikai ke ne toe lava ʻo ongoʻi ha meʻa ʻi lalo hifo ʻi hono kiá.28

Naʻe ʻikai lavea ʻa Sālesi Heili mo e tokolahi taha ʻo e kau tangata ʻi he kulupú pe ngaahi lavea siʻisiʻi pē. Naʻa nau fakatotolo ʻi he ʻapitangá ʻo maʻu ʻa e Kāingalotu ne puke pōpulá. Naʻa nau fua leva ‘a Sēmisi mo Tēvita ki ʻolunga ʻi he tafungofungá ki ha saliote mo kinautolu ne laveá.

ʻI he hopo ʻa e laʻaá, naʻe toe heka atu ʻa e Kāingalotú ʻi heʻenau fanga hōsí, ki he tokelaú ki Hihifo Mamaʻo.29


Ne aʻu atu ha ngaahi lipooti ne fakalahiʻi ki he tesi ʻo e kōvana Mīsuli ko Lilipani Pōkisí, fekauʻaki mo e fetauʻaki ʻi he Vaitafe Pikopikó, hili pē e ʻosi ʻa e taú. Naʻe pehē ʻe ha niʻihi ʻo e ngaahi lipōtí, naʻe tāmateʻi ʻe he Kāingalotú ha kau Mīsuli ʻe toko nimangofulu ʻi he taú. Naʻe pehē ʻe ha niʻihi ne aʻu ʻo toko onongofulu. ʻI lahi fau ʻa e ngaahi talanoa ne mafola holo fekauʻaki mo e taú, naʻe ʻikai ha founga ʻe ʻilo ai ʻe Pōkisi e meʻa moʻoni naʻe hokó.

‘I he taimi ʻo e ngaahi fepakipaki he ngataʻanga fonuá, naʻe faʻa fokotuʻutuʻu fakavavevaveʻi pē ʻa e kau sōtiá ʻo nau faʻa hā mo ngāue ʻo hangē ha kulupu fakamālohí. ʻI he pongipongi ko iá, ne ʻikai ʻohofi ʻe he Kāingalotú ha kau fakatanga, ʻo hangē ko ia naʻa nau fakakaukau ki aí, ka ko ha kulupu ʻo ha kau sōtia Mīsuli. Pea naʻe lau ia ko ha angatuʻu ki he siteití.30

Ko ha taha nofo fuoloa ʻa Pōkisi ʻi Tauʻatāina, pea naʻá ne poupouʻi hono tuli ʻo e Kāingalotú mei he Vahefonua Siakisoní pea ʻikai haʻane fie maluʻi ʻenau totonú. Ka naʻe ʻikai ke ne kau ki ha faʻahi ʻi he taú ʻo aʻu ki he taimí ni, ʻo aʻu pē ki he fakatou kole ʻe he ongo tafaʻakí ʻene tokoní.31 ʻI he mafola atu ʻa e lipooti ki he houtamaki ʻa e kau Māmongá, naʻe tohi mai ha kakai tokolahi mei he ngaahi feituʻu kehekehe ʻi he siteití, ʻo fakaʻaiʻai ia ke ne fai ha meʻa ke fakafepakiʻi e Kāingalotú.

Naʻe kau ʻi he ʻū tohi mo e fakamatala ne aʻu mai ki he tesi ʻa e kōvaná, ha tohi fuakava mei ha ʻaposetolo ʻo e siasí, ko Tōmasi Maasi, ʻo ne pehē ai ʻoku fakataumuʻa ʻa Siosefa ke ne ʻohifo e siteití, puleʻangá, pea aʻu pē ki he māmaní.

Naʻe tohi ʻe Tōmasi ʻo pehē, “Ko e tui ia ʻa e tokotaha Māmonga moʻoni kotoa pē, ʻoku maʻolunga ange ʻa e ngaahi kikite ʻa Siosefá ʻi he lao ʻo e fonuá.”32 Ne tānaki atu ki he tohi fuakavá ha fakamatala meia ʻOasoni Haiti ʻo fakamoʻoni ki hono moʻoní.33

Naʻe ʻomi ʻe he ngaahi fakamatala fakapepá ʻa e meʻa kotoa pē naʻe fie maʻu ʻe Pōkisi ke fai ha meʻa ki he kāingalotú. Hili e fepaki ʻi he Vaitafe Pikopikó, naʻá ne tuʻutuʻuni ki ha ngaahi kongakau ʻo e kau tau Mīsulí ke fakangata ʻa e kau tau Māmongá mo fakavaivaiʻi e Kāingalotú. Naʻá ne ʻoatu foki mo ha tuʻutuʻuni pule ki he seniale ʻokú ne tokangaʻi ʻa e Kongakau ʻUluaki ʻo e kau sōtia ʻa Mīsulí.

Naʻe tohi ʻe kōvaná ʻi he ʻaho 27  ʻo ʻOkatopa, 1838, “Fakamatala ʻo e ʻulungaanga maʻulalo tahá ʻa ia ʻoku tupu ʻi he fakafepaki moʻoni ʻaki e meʻa tau ki he laó mo hono kamataʻi e tau ʻi he kakai ʻo e siteiti ko ʻení. Ko ia ai ko hoʻo tuʻutuʻuní ke fakavaveʻi hoʻo ngaahi fakahoko fatongiá ʻi he vave tahá. Ko e kau Māmongá kuo pau ke fai kiate kinautolu ʻo hangē ko e filí pea kuo pau ke tuli pe fakaʻauha kinautolu mei he siteití.”34