‘Inisititiuti
14 Ngaahi Meʻa-Hā-Maí mo e Meʻa Fakalilifú


“Ngaahi Meʻa-Hā-Maí mo e Meʻa Fakalilifú,” vahe 14 ʻo e Kau Māʻoniʻoní: Ko e Talanoa ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisí ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní, Voliume 1, Ko e Fuka ʻo e Moʻoní, 1815–1846 (2018)

Vahe 14: “Ngaahi Meʻa-Hā-Maí mo e Misi Meʻa Fakalilifú”

Vahe 14

ʻĪmisi
Valitā mo e Fulufuluʻi Moa

Ngaahi Meʻa-Hā-Maí mo e Meʻa Fakalilifú

ʻI Sanuali 1832, naʻe nofo ai ʻa Siosefa, ʻEma mo e ongo māhangá ʻi he ʻapi ʻo ʻElesā mo Sione Sionisoní ʻi Hilami ʻOhaiō, ko ha maile nai ʻe tolungofulu ki he fakatonga ʻo Ketilaní.1 Naʻe meimei toʻu ʻa e ongo Sionisoní mo e ongomātuʻa ʻa Siosefá, ʻa ia ko e tokolahi taha ʻo ʻena fānaú kuo nau mali pea hiki atu mei honau fale ʻataʻataá, ʻo tuku ai ha feituʻu lahi maʻa Siosefa ke fakataha mo e kau taki ʻo e siasí pea ngāue ki hono liliu ʻo e Tohi Tapú.

Kimuʻa peá na papitaisó, naʻe hoko ʻa ʻElesā mo Sione ko ha ongo mēmipa ʻo e haʻofanga ʻa ʻĒsela Pūtí. Ko hono moʻoní, ko ʻElesā naʻe fakamoʻui ʻi he mana ʻe Siosefá, ʻo tupu ai e kau ʻa ʻĒsela ki he siasí.2 Ka neongo kuo mole e tui ʻa ʻĒselá, naʻe hokohoko atu ʻa e fāmili Sionisoní ke poupouʻi ʻa e palōfitá ʻo hangē ko ia kuo fai ʻe he fāmili Uitemaá mo e Naití ʻi Niu ʻIoké.

ʻI he faʻahitaʻu momoko ko iá, naʻe tuku ʻe Siosefa mo Sitenei e lahi taha ʻo hona taimí ke liliu lea ʻi ha loki ʻi ʻolunga ʻi he ʻapi ʻo e fāmili Sionisoní. ʻI he konga loto ʻo Fepuelí, ʻi heʻena lau ʻi he Kosipeli ʻa Sioné fekauʻaki mo e toetuʻu ʻa e ngaahi laumālie angatonu mo taʻe-angatonú, naʻe fifili ʻa Siosefa pe naʻe ʻikai toe ʻi ai ha meʻa lahi ange ke ʻilo fekauʻaki mo e langí pe ko e fakamoʻui ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá. Kapau naʻe fakapaleʻi ʻe he ʻOtuá ʻEne fānaú ʻo fakatatau mo ʻenau ngaahi ngāue ʻi he māmaní, naʻe fuʻu faingofua nai ʻa e ngaahi fakakaukau tukufakaholo ʻo hēvani mo helí?3

ʻI Fepueli  ʻaho16, naʻe tangutu ʻa Siosefa, Sitenei, mo ha kau tangata kehe ʻe toko hongofulu mā ua ʻi ha loki ʻi ʻolunga he ʻapi ʻo e kau Sionisoní.4 Naʻe nofoʻia ʻe he Laumālié ʻa Siosefa mo Sitenei, pea naʻá na fakalongo ʻi he kamata ke na mamata ki ha meʻa-hā-maí. Naʻe ʻākilotoa kinaua ʻe he nāunau ʻo e ʻEikí, pea naʻá na mamata kia Sīsū Kalaisi ʻi he toʻukupu toʻomataʻu ʻo e ʻOtuá. Naʻe lotu ʻa e kau ʻāngeló ʻi Hono taloní, pea naʻe fakamoʻoni ha leʻo ko Sīsū ʻa e ʻAlo pē Taha naʻe Fakatupu ʻo e Tamaí.5

“Ko e hā ʻoku ou mamata ki aí?” Ko e ʻeke ia ʻa Siosefa ʻi heʻene ofo mo Sitenei he ngaahi meʻa fakaofo naʻá na mamata ki aí. Naʻá ne fakamatalaʻi ʻa e meʻa naʻá ne mamata ki ai ʻi he vīsoné, pea naʻe pehē ange ʻa Sitenei, “ʻOku ou sio ki he meʻa tatau.” Naʻe ʻeke leva ʻe Sitenei ʻa e fehuʻi tatau peá ne fakamatalaʻi ʻa e meʻa naʻá ne mamata ki aí. ʻI he ʻosi ʻene fakamatalá, naʻe pehē ange ʻa Siosefa, “ʻOku ou sio ki he meʻa tatau.”

Naʻá na talanoa peheni ʻi ha houa ʻe taha, pea naʻe fakahā ʻi heʻena mata meʻa-hā-maí naʻe kamata ʻa e palani ʻo e fakamoʻui ʻa e ʻOtuá, kimuʻa ʻi he moʻui he māmaní, pea ko ʻEne fānaú te nau toetuʻu hili ʻa e maté ʻo fakafou ʻi he mālohi ʻo Sīsū Kalaisí. Naʻá na fakamatalaʻi foki ʻa hēvani ʻi ha founga naʻe ʻikai teitei fakaʻuta ʻe ha taha ʻi he lokí. Naʻe fokotuʻutuʻu ia ki ha ngaahi puleʻanga kehekehe ʻo e nāunaú, kae ʻikai ko ha puleʻanga pē ʻe taha.

ʻI heʻena fakalahi atu ki he fakamatala ʻa Paula ʻo e Toetuʻú ʻi he 1 Kolinitō 15, naʻe mamata pea fakamatalaʻi ʻe Siosefa mo Sitenei ha ngaahi fakaikiiki pau fekauʻaki mo e puleʻanga takitaha. Naʻe teuteuʻi ʻe he ʻEikí ʻa e nāunau fakatilesitialé maʻanautolu kuo nau fai angahala pea ʻikai fakatomala ʻi māmaní. Ko e nāunau fakatelesitialé maʻanautolu ne nau nofo angatonu ʻi he moʻuí kae ʻikai talangofua kakato ki he ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí. Ko e nāunau fakasilesitialé naʻe ʻanautolu ia kuo nau tali ʻa Kalaisí, fakahoko mo tauhi e ngaahi fuakava ʻo e ongoongoleleí, mo maʻu hono kotoa ʻo e nāunau ʻo e ʻOtuá.6

Naʻe fakahā ʻe he ʻEikí ha ngaahi meʻa lahi ange fekauʻaki mo hēvani mo e Toetuʻú kia Siosefa mo Sitenei ka naʻe fekau ke ʻoua naʻá na hiki ia. Naʻá ne fakahā ange, “ʻOku lava pē ke mamata ki ai mo ʻiloʻi ia ʻi he mālohi ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní, ʻa ia ʻoku foaki ʻe he ʻOtuá kiate kinautolu ʻoku ʻofa ʻiate iá, pea nau fakahaohaoaʻi ʻa kinautolu ʻi hono ʻaó.”7

ʻI he ʻosi ʻa e mata meʻa-hā-maí, naʻe hangē ʻoku tea maté pea tāvaivaia ʻa Sitenei, koeʻuhi ko e meʻa kuó ne mamata ki aí. Naʻe malimali ʻa Siosefa mo ne pehē, “ʻOku ʻikai anga ki ai ʻa Sitenei ʻo hangē ko aú.”8


ʻI hono ʻilo ʻe Kāingalotu ʻo Ketilaní ʻa e mata meʻa-hā-mai maʻongoʻonga ko ʻeni ʻa Siosefá, naʻe fokotuʻu ʻe Uiliami Felipisi ʻa e ʻōfisi paaki ʻa e siasí ʻi Tauʻatāina. Naʻá ne hoko ko ha ʻētita nusipepa he konga lahi ʻo ʻene moʻuí lolotonga ʻene matuʻotuʻá, pea ʻi heʻene ngāue ʻi he Tohi ʻo e Ngaahi Fekaú, naʻá ne fakaʻamu ke pulusi ha nusipepa fakamāhina maʻá e Kāingalotú mo honau ngaahi kaungāʻapi ʻi Mīsulí.

Naʻe tohi ʻe Uiliami ha fanongonongo ki he kakaí, ʻi ha fakakaukau mālohi mo hangamālie maʻá e nusipepá, ʻa ia naʻá ne palani ke ui ko e The Evening and the Morning Star. Naʻá ne pehē, “Ko e Star te ne maʻu ʻene māmá mei he ngaahi maʻuʻanga fakamatala toputapú pea ʻe luva ia ki he ngaahi fakahā ʻa e ʻOtuá.” Naʻá ne tui kuo aʻu mai ʻa e kuonga fakaʻosí, pea naʻá ne fie maʻu ʻene nusipepá ke fakatokanga ki he kakai māʻoniʻoní mo e kau angahalá kuo fakafoki mai ʻa e ongoongoleleí pea ʻe vavé ni pē ʻa e foki mai ʻa e Fakamoʻuí ki he māmaní.

Naʻá ne fie maʻu ke paaki mo ha ngaahi meʻa kehe foki, ʻo kau ai ʻa e ngaahi ongoongó mo e māú. Pea neongo ko ha tangata ia mo haʻane ngaahi fakakaukau mālohi, ʻa ia naʻe tātaaitaha ke ne tukuange ha faingamālie ke lea ʻaki ʻene ngaahi fakakaukaú, naʻe kikivi pē ʻa Uiliami ke ʻoua naʻa kaunoa ʻa e nusipepá ʻi he ngaahi meʻa fakapolitikalé mo e ngaahi fakakikihi fakalotofonuá.

Naʻá ne hoko ko ha ʻētita longomoʻui fakapolitikale maʻá e ʻū nusipepa kehe pea fakakau atu ʻi heʻene ngaahi fakamatalá haʻane ngaahi fakakaukau ʻa ia naʻe fakatupu ʻita ki hono kau fakafepakí.9 ʻE faingataʻa ke ʻoua naʻa kau atu ki he ngaahi fakakikihí ʻi Mīsuli. Ka naʻe kei fakafiefia pē ki ai ʻa e fakakaukau ke tohi ha ngaahi ongoongo mo ha ngaahi fakamatala fakaʻētitá.

Naʻe fakamātoato ʻa e palani ʻa Uiliami ke nofotaha ʻa e pepá ʻi he ongoongoleleí, pea naʻe mahino kiate ia ko e meʻa mahuʻinga taha ki he fale paaki ʻa e siasí ko hono pulusi ʻa e ngaahi fakahaá. Naʻá ne palōmesi ange ki he kau lau nusipepá, “ʻE lava ke tuku atu mei he fale paaki ko ʻení, ʻi he vave taha ʻo hono maʻu ʻo e ʻiló, ha ngaahi lekooti toputapu.”10


ʻI ʻOhaioó, naʻe fakatupu ʻe he mata meʻa-hā-mai ʻa Siosefa mo Siteneí ha moveuveu. Naʻe tokolahi ha Kāingalotu naʻe vave ʻenau tali ʻa e ngaahi moʻoni foʻou kuo fakahā fekauʻaki mo e langí, ka naʻe ʻi ai ha niʻihi naʻe faingataʻa kiate kinautolu ke fakafekauʻaki ʻa e meʻa-hā-maí pea mo ʻenau tui faka-Kalisitiané.11 Naʻe fakamoʻui nai ʻe he fakakaukau foʻou ko ʻeni ʻo hēvaní ha ngaahi laumālie ʻoku fuʻu tokolahi? Naʻe ʻikai tali ʻe he Kāingalotu ʻe niʻihi ʻa e fakahaá pea nau mavahe mei he siasí.

Naʻe toe fakalalahi ʻe he mata meʻa-hā-maí ʻa e hohaʻa ʻa ha ngaahi kaungāʻapi ʻe niʻihi, ʻa ia ne ʻosi fakahohaʻasi pē kinautolu ʻe he ngaahi tohi naʻe paaki ʻe ʻĒsela Pūtí, ʻi ha nusipepa fakalotofonua. ʻI hono fakamafola ʻe he ʻū tohí ʻa e fakaanga ʻa ʻĒsela ʻo fakafepakiʻi ʻa Siosefá, naʻe kau atu ki ai mo e kau mēmipa kimuʻa ʻo e siasí, ʻo ʻohake ha ngaahi fehuʻi ʻi he fakakaukau kakai naʻe ʻi ai honau fāmili mo e kaungāmeʻa ne lotu mo e Kāingalotú.12

ʻI he tō ʻa e laʻaá he konga kimui ʻo Māʻasi, 1832, naʻe fakataha ha kulupu ko ha kau tangata ʻi ha ngaohiʻanga piliki ofi nai ki ha vaeua maile mei he ʻapi ʻo e fāmili Sionisoní. Naʻe tutu ʻe he kau tangatá ha afi ke haka e valitaá, ʻi he tafuʻanga afí. ʻI he fakapōpōʻuli ange ʻa e langí, naʻa nau vali ʻaki honau matá ʻa e efuʻi malalá pea nau puli atu ʻi he poó.13


Naʻe tokoto ʻāʻā pē ʻa ʻEma ʻi he mohengá ʻi heʻene ongoʻi ha kiʻi tātā ʻi he matapā sioʻatá. Naʻe leʻolahi feʻunga ʻa e longoaʻá ke maʻu ʻene tokangá, ka naʻe ʻikai ngali kehe. Naʻe ʻikai ke ne tokanga ki ai.

Naʻe tokoto ofi mai pē ʻa Siosefa ʻi ha kiʻi mohenga konga ua, ʻo mānava lelei pē, ʻa ia ko ha fakaʻilonga kuó ne mohe. Naʻe puke ʻa e ongo māhangá ʻi he mīselé, pea ʻi he kamataʻanga ʻo e pō ko iá, ne ʻā ʻa Siosefa mo e kiʻi māhanga ne puke lahi angé kae lava ʻa ʻEma ʻo mohe. Hili ha kiʻi taimi siʻi, naʻá ne ʻā hake ʻo fua ʻa e pēpeé mei ai, pea talaange ke ne mālōlō. Naʻe pau ke ne malanga ʻi he pongipongí.

Ne tulemohe hifo ʻa ʻEma ʻi he ava hake ʻa e matapā ʻo e loki mohé pea ʻoho mai ha kau tangata ʻe toko hongofulu tupu siʻi ki he lokí. Naʻa nau maʻu ʻa Siosefa ʻi hono ongo umá mo e alangá pea kamata ke nau toho ia mei he falé. Naʻe kaikaila ʻa ʻEma.

Naʻe fute hohaʻa ʻa Siosefa ʻi he fakaʻau ke maʻu ange e piki ʻa e kau tangatá. Naʻe puke ʻe ha taha ia ʻi hono laʻi ʻulú ʻo liaki ia ki he matapaá. ʻI he ʻatā hono vaʻe ʻe tahá, naʻe ʻakahi ʻe Siosefa ha tangata ʻe taha ʻi hono matá. Naʻe tohumu fakaholomui ʻa e tangatá ʻo ne tō hifo he sitepú, mo kuku hono ihu kuo totó. Naʻá ne kata leʻolahi peá ne feinga hake ʻo tuʻu pea tukiʻi ʻaki hono nima fonu totó ʻa e fofonga ʻo Siosefá.

Naʻá ne kaila fakaʻita, “Te u tauteaʻi koe.”

Naʻe fāinga ʻa e kau tangatá mo Siosefa ki tuʻa ʻi he falé pea ki he loto ʻataʻataá. Naʻá ne feinga ke homo hono sino kaumālohí mei heʻenau puke iá, ka naʻe pukeʻi ia ʻe ha taha ʻi hono mongá pea kukuʻi ia kae ʻoua kuo ʻikai toe ngaue hono sinó.14


Naʻe ʻā hake ʻa Siosefa ʻi ha manafa ne kiʻi mamaʻo siʻi atu mei he fale ʻo e fāmili Sionisoní. Naʻe kei puke maʻu pē ia ʻe he kau tangatá, ʻo kiʻi maʻolunga siʻi mei he kelekelé, koeʻuhí ke ʻoua naʻa lava ʻo hola. ʻI ha kiʻi mamaʻo siʻi mei ai, naʻá ne sio ki he sino taʻekofu ʻo Sitenei Likitoní ʻoku tokoto ʻi he musié. Ne hangē kuó ne maté.

“Mou ʻaloʻofa muʻa,” ko e kole ia ʻa Siosefa ki he kau tangatá. “Tuku au ke u moʻui.”

Naʻe kaila ha taha, “Ui tokoni ki ho ʻOtuá.” Naʻe sio takai ʻa Siosefa ʻo ʻilo ha kau tangata tokolahi ange ne nau kau mai ki he kau fakatangá. Naʻe hū mai ha tangata ʻe taha mei ha ʻulu ʻakau ofi mai mo ha vaʻa papa, pea naʻe fakatokoto ʻe he kau tangatá ʻa Siosefa ai ʻo hiki atu ia ke mamaʻo atu ʻi he manafá.

Hili ʻenau ʻalu ʻo mamaʻo atu mei he falé, naʻa nau hae hono valá mo puke maʻu ia ki lalo kae haʻu ha tangata mo ha hele māsila, ʻo teuteu ke hifi ʻaki ia. Ka naʻe sio hifo ʻa e tangatá kia Siosefa pea ʻikai ke ne fie fakalaveaʻi ia.

Ne ʻita atu ha tangata ki ai, ʻo ne pehē, “Vale ngangau.” Naʻá ne puna atu ki he funga ʻo Siosefá ʻo vakuʻi ʻaki hono ngeʻesi nima māsilá e kili ʻo e palōfitá ʻo ʻasi e kakanó mo mavauvau foki. Naʻá ne pehē, “Ko e founga ia ʻoku tō mai ai ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní ki he kakaí.”

Naʻe lava pē ʻa Siosefa ʻo fanongo atu ki he kau tangata kehé ʻi ha kiʻi mamaʻo siʻi atu, ʻi heʻenau fakakikihi pe ko e hā ʻe fai kiate ia mo Siteneí. Naʻe ʻikai ke ne fanongo ki he foʻi lea kotoa pē naʻa nau lea ʻakí, ka naʻá ne fakakaukau naʻá ne fanongo ki ha leʻo ʻe taha pe ua naʻe maheni mo ia.

ʻI he tuʻu ʻenau fakakikihí, naʻe pehē ʻe ha taha, “Tau valitaaʻi hono ngutú.” Ne hanga ʻe ha ngaahi nima ʻuli ʻo fakaava fakamālohi hono ngutú kae feinga ha tangata ʻe taha ke lingi ha foʻi hina ʻēsiti ki hono mongá. Naʻe mafahi ʻa e hiná ʻi he nifo ʻo Siosefá, ʻo matoli ai [ha foʻi nifo] ʻe taha.

Naʻe feinga ha tangata ʻe taha ke fakahū ki hono ngutú ha ʻakau ne ʻi ai ha valitā pikipiki, ka naʻe kalokalo pē e ʻulu ʻo Siosefá. Naʻe kaila e tangatá, “Vale ngangau! Tuʻu maʻu ho foʻi ʻulú.” Naʻá ne feinga ke fakahū e ʻakau mo e valitaá ki he ngutu ʻo Siosefá kae ʻoua kuo tafe hifo ia ʻi hono loungutú.

Ne haʻu mo ha kau tangata lahi ange mo ha ʻū kane valitā ʻo lilingi hifo ʻiate ia. Naʻe tafe hifo ʻa e valitaá ʻi hono kili kuo lavelaveá pea ʻi hono ʻulú. Naʻa nau fakafonu ʻaki ia ha fulufuluʻimoa, pea lī ia ʻi he kelekele momokó, pea nau hola mei ai.

Hili ʻenau mavahé, naʻe taʻaki ʻe Siosefa e valitaá mei hono ngutú mo feinga ke maʻu ha ʻea. Naʻá ne feinga ke tuʻu, ka naʻe ʻikai hano mālohi. Naʻá ne toe feinga peá ne lava ʻo tuʻu hangatonu. Ne puna e fulufuluʻi moá ʻi he ʻeá ʻo takatakaiʻi ia.15


ʻI he sio ʻa ʻEma kia Siosefa ʻi heʻene fakatōtō atu ki he matapā ʻo e fāmili Sionisoní, naʻá ne pongia, ʻo fakapapauʻi kuo hanga ʻe he kau fakatangá ʻo ngaohikoviʻi ia pea ʻikai toe lava ke tala pe ko hai ia. Ne lele mai ha kakai fefine ki he falé mei he ngaahi kaungāʻapí ʻi heʻenau fanongo ki he longoaʻá. Naʻe kole ʻe Siosefa ha kafu ke ʻufiʻufi ʻaki hono sino kuo volú.

ʻI he toenga ʻo e poó, naʻe tokangaʻi ʻe he kakaí ʻa Siosefa mo Sitenei, ʻa ia naʻe tokoto ʻi he manafá ʻi ha taimi lōloa, ʻo mālō pē ʻene kei mānava. Naʻe vau ʻe ʻEma ʻa e valitaá mei hono vaʻé mo e nimá, fatafatá, mo e tuʻá. Lolotonga iá, naʻe fakaʻaongaʻi ʻe ʻElesā ʻa e ngako mei heʻene tukuʻanga meʻakaí ke fakamolū ʻaki e valitā mei hono kilí mo e laʻi ʻulú.16

ʻI he ʻaho hono hokó, naʻe teuteu ʻa Siosefa peá ne fakahoko ha malanga mei he sitepu ʻo e fāmili Sionisoní. Naʻá ne fakatokangaʻi ha niʻihi ʻo e kau tangata mei he kau fakatangá ʻi he haʻofangá, ka naʻe ʻikai ke ne lea ʻaki ha meʻa kiate kinautolu. ʻI he hoʻatā efiafí, naʻá ne papitaiso ha toko tolu.17

Ka naʻe kei fakatupu pē ʻe he ʻohofí ha maumau lahi. Naʻe langa pea takaʻuli hono sinó mei hono tā iá. Naʻe tokoto ʻa Sitenei ʻi he mohengá, kuo lēlea e fakakaukaú, pea ʻikai pau pe ʻe moʻui pe mate. Naʻe toho ia ʻe he kau fakatangá ʻi hono muiʻi vaʻé mei hono falé, ʻo tuku taʻe maluʻi pē hono ʻulú mo toutou tā ʻi he sitepú pea toho atu ʻi he funga kelekele momoko ʻo Māʻasí.

Naʻe toe mamahi foki mo e ongo pēpē ʻa ʻEma mo Siosefá. ʻI he ʻalu ke toe moʻui lelei ange ʻa hono tuofefine māhanga ko Sūliá, naʻe fakaʻau ke kovi ange ʻa kiʻi Siosefa, pea naʻá ne mālōlō kimuiange ʻi he uike ko iá. Naʻe tukuakiʻi ʻe he palōfitá ʻa e mate hono fohá ki he ʻea momoko naʻe hū ki he falé ʻi hono toho mamaʻo ia ʻe he kau fakatangá.18


Hili ha ngaahi ʻaho siʻi mei hono tanu ʻo e pēpeé, ne foki ʻa Siosefa ki he ngāué neongo ʻa ʻene loto mamahí. ʻI heʻene muimui ki he fekau ʻa e ʻEikí, naʻá ne fononga atu ki Mīsuli ʻi ʻEpeleli  ʻaho 1 mo Niueli Uitenī mo Sitenei, ʻa ia naʻe kei ngāvaivai pē mei hono ʻohofi iá, ka naʻe fakaakeake feʻunga ke lava ʻo fononga.19 Ne toki uiuiʻi ʻe he ʻEikí ʻa Niueli ke ne hoko ko ha pīsope ʻo e Kāingalotu ʻi ʻOhaioó mo fakahinohinoʻi ia ke ne fakatapui ʻa e paʻanga hulu mei heʻene ngaahi pisinisi ne tupú ke tokoni ki he falekoloá, ʻōfisi pākí, mo hono fakatau ʻo e kelekele ʻi Tauʻatāiná.20

Naʻe fie maʻu ʻe he ʻEikí ha kau tangata ʻe toko tolu ke nau ʻalu ki Mīsuli mo fuakava ke fengāueʻaki fakapaʻanga mo e kau taki ʻi Saioné ke lelei ki he siasí pea mo tokangaʻi ʻa e masivá. Naʻá Ne fie maʻu foki kinautolu ke nau fakamālohia e Kāingalotú koeʻuhí ke ʻoua naʻa ngalo honau fatongia toputapu ke langa ʻa e kolo ko Saioné.21

ʻI heʻenau tūʻuta atu ki Tauʻatāiná, naʻe alēlea ʻa Siosefa mo ha fakataha alēlea ʻo e kau taki ʻo e siasí peá ne lau ha fakahā naʻe uiuiʻi ai ia, ʻEtuate Patilisi, mo Niueli Uitenī, mo ha kau taki kehe ʻo e siasí ke nau fefuakavaʻaki ke puleʻi ʻa e ngaahi meʻa fakapisinisi ʻa e siasí.22

Naʻe fakahā ʻe he ʻEikí, “ʻOku ou fai kiate kimoutolu ʻa e fekau ko ʻení, ke mou fehaʻiʻaki  ʻa kimoutolu ʻi he fuakavá ni, pea feinga ʻa e tangata kotoa pē ki he meʻa ʻoku lelei ki hono kaungāʻapí, mo fai ʻa e ngaahi meʻa kotoa pē ʻaki ʻa e mata ʻoku hanga taha pē ki hono fakalāngilangiʻi ʻo e ʻOtuá.” ʻI heʻenau haʻisia fakatahá, naʻa nau ui kinautolu ko e Kautaha Uouongatahá.23

Lolotonga ʻene ʻi Mīsulí, naʻe ʻaʻahi foki ʻa Siosefa ki he kāingalotu ʻo e Kolo Kolesivili motuʻá mo ha niʻihi kehe ne nofo ʻi he feituʻú. Ne hangē ne ngāue lelei fakataha e kau taki ʻo e siasí, naʻe teuteu atu mo e fale pākí ke pulusi ʻa e ʻuluaki tatau ʻo e The Evening and the Morning Star, pea naʻe vēkeveke ha kāingalotu tokolahi ke langa hake ʻa e koló.24

Ka naʻe ongoʻi ʻe Siosefa naʻe ʻi ai ha niʻihi ʻo e Kāingalotú naʻa nau ʻita kiate ia, ʻo kau ai ha tokosiʻi ʻo honau kau takí. Naʻa nau ngali ʻita ʻi heʻene fili ke nofo ʻi Ketilani kae ʻikai ke hiki ʻosi mai ki Mīsulí. Pea naʻe kei loto mamahi pē ha niʻihi ʻi he meʻa naʻe hoko ʻi heʻene ʻaʻahi fakamuimui mai ki he feituʻú, ʻi heʻene tui kehekehe mo ha niʻihi ʻo e kaumātuʻá fekauʻaki mo e feituʻu ke fokotuʻu ai ʻa Saione ʻi Mīsulí.

Naʻe fakaʻohovale kiate ia ʻenau ʻitá. ʻOku ʻikai koā ke nau fakatokangaʻi kuó ne liʻaki hono fāmili kei loto mamahí pea fononga ʻi ha maile ʻe valungeau ko hono ʻuhingá pē ke tokoniʻi kinautolu?25


Lolotonga e ʻaʻahi ʻa Siosefa ki he Kāingalotu ʻi Tauʻatāiná, naʻe faingataʻaʻia fakalaumālie ʻa Uiliami Makalelini ʻi ʻOhaiō. Hili hono ui ia ko ha faifekaú, naʻá ne fakamoleki ʻa e faʻahitaʻu momokó ʻi hono malanga ʻaki e ongoongoleleí, ʻo ʻuluaki kamata ʻi he tukui kolo ki he fakahahake ʻo Ketilaní, pea kimuiange ki he fakahihifó. Neongo naʻá ne aʻusia ha ngaahi lavameʻa ʻi he kamataʻangá, ka kuo hanga ʻe he mahamahakí, kovi ʻa e ʻeá, mo e ʻikai tokanga ʻa e kakaí ʻo ʻai ke ne lotofoʻi.26

ʻI heʻene hoko ko ha faiakó, naʻá ne anga ki he talangofua ʻa e kau akó mo fanongo ki heʻene ngaahi lēsoní ʻo ʻikai toe taungutú. Ka ʻi heʻene hoko ko ha faifekaú, naʻe lahi ʻene faʻa tōkehekehe mo e kakai ʻa ia naʻe ʻikai ke nau fakaʻapaʻapaʻi hono mafaí. ʻI ha taimi ʻe taha lolotonga ʻene fakahoko ha malanga lōloa, naʻe toutou fakahohaʻasi ia mo ui ko e taha loi.27

Hili ha lau māhina ʻo e ngaahi palopalemá, naʻe kamata ke ne fakafehuʻia pe ko e ʻEikí pe ko Siosefa Sāmita naʻe ui ia ke ne ʻalu ʻo ngāue fakafaifekaú.28 ʻI he ʻikai ke ne lava ʻo ikunaʻi ʻene ngaahi veiveiuá, naʻá ne liʻaki ai e ngāue fakafaifekaú pea maʻu haʻane ngāue ko ha kalake ʻi ha falekoloa.29 ʻI hono taimi ʻataá, naʻá ne fekumi ʻi he Tohi Tapú ki ha fakamoʻoni ʻo e ongoongolelei kuo fakafoki maí pea fakakikihi mo e kau taʻetuí fekauʻaki mo e tui fakalotú.

ʻI he ʻalu ʻa e taimí, naʻá ne fili ke ʻoua naʻa toe foki ki heʻene ngāue fakafaifekaú. Ka naʻá ne mali mo ha mēmipa ʻo e siasí ko ʻEmeline Mila pea fakakaukau ke ne ʻalu fakataha mo ha kulupu ʻo ha Kāinga lotu ʻe toko teau nai, ki he Vahefonua Siakisoní, ʻa ia naʻe lahi ha kelekele ne ʻatā ai. ʻI ha fakahā kia Siosefa, naʻe valokiʻi ʻe he ʻOtuá ʻa Uiliami ʻi heʻene liʻaki ʻene ngāue fakafaifekaú, ka naʻe tui ʻa Uiliami te ne lava ʻo toe kamata foʻou ʻi Saione.

Ka naʻá ne fie maʻu ke fai ia fakatatau mo e founga pē ʻaʻaná. ʻI he faʻahitaʻu māfana ʻo e 1832, naʻá ne hiki mo ʻene kulupú ki Mīsuli taʻe maʻu ha fakaongoongolelei mei he kau taki ʻo e siasí, ʻa ia naʻe fie maʻu ʻe he ʻEikí ke fai ʻe he Kāingalotu hiki foʻoú, koeʻuhí ke ʻoua ʻe fuʻu tupu vave ʻa Saione pea siʻisiʻi e maʻuʻanga tokoní. ʻI heʻene aʻu atú, naʻe ʻikai foki ke ne ʻalu kia Pīsope Patilisi ke fakatapui ʻene koloá pe maʻu ha tofiʻa. Ka naʻá ne fakatau ha kongaʻapi ʻe ua ʻi Tauʻatāina mei he puleʻangá30

Naʻe hoko e tūʻuta atu ʻa Uiliami mo e niʻihi kehé ke ongoʻi lomekina ai ʻa Pīsope Patilisi mo hono ongo tokoní. Ne tokolahi ha kau haʻu foʻou ne nau masiva pea siʻisiʻi pē haʻanau meʻa ke fakatapui. Naʻe fai ʻe he pīsopé hono lelei tahá ke kumi hanau nofoʻanga, ka naʻe faingataʻa ke maʻu ha ngaahi ʻapi, faama, pea mo ha ngāue maʻanautolu lolotonga e ʻikai tuʻu lelei e tuʻunga fakapaʻanga ʻo Saioné.31

Ka neongo ia, naʻe tui ʻa Uiliami naʻe fakakakato ʻe heʻene kulupú ʻa e kikite ʻa ʻĪsaia ʻe haʻu ha kakai tokolahi ki Saioné. Naʻá ne maʻu ha ngāue ko ha faiako pea naʻá ne tohi ki hono kāingá fekauʻaki mo ʻene tuí.

Naʻá ne fakamoʻoni ʻo pehē, “ʻOku mau tui ko Siosefa Sāmitá ko ha palōfita moʻoni ia pe tangata kikite ʻa e ʻEikí, pea ʻokú ne maʻu ʻa e mālohi mo e ngaahi fakahā mei he ʻOtuá, pea ʻi hono maʻu ʻo e ngaahi fakahā ko ʻení ʻoku ʻi ai ha mālohi fakalangi ʻi he Siasi ʻo Kalaisí.”32

Ka naʻe kamata ke fakatupu hohaʻa ʻeni ki hono ngaahi kaungāʻapi ʻi Mīsulí, tautautefito ki heʻenau fanongo ki ha niʻihi ʻo e kāingalotú ʻoku nau pehē kuo fili ʻe he ʻOtuá ʻa Tauʻatāina ke hoko ia ko ha feituʻu fakatahaʻanga ʻo honau fonua ʻo e talaʻofá.33 ʻI he aʻu mai ʻa Uiliami mo ʻene kulupú, naʻe aʻu ki he toko nimangeau nai ʻa e Kāingalotu ʻi Saioné. Ne kamata ke siʻisiʻi ʻa e ngaahi koloá, pea ʻalu ke toe mamafa ange ʻa e koloa fakalotofonuá.34

Naʻe pehē ʻe ha fefine ʻi heʻene sio ki he tokolahi e nofo atu ʻa e Kāingalotú ʻi hono feituʻú, “Kuo nau tokolahi mai, ʻoku ou tui ʻoku totonu ke tautea kinautolu.”35