2009
Ko e Founga Kimuʻa ʻo e Fehangahangai mo e Kahaʻú
Nōvema 2009


Ko e Founga Kimuʻa ʻo e Fehangahangai mo e Kahaʻú

ʻOku ʻi ai hano mahuʻinga ʻo e ngaahi meʻa mahuʻinga he kuohilí ke teuteuʻi ai kitautolu ke tau fehangahangai mo e ngaahi faingataʻa ʻo e kahaʻú.

ʻĪmisi
Elder L. Tom Perry

Ne u maʻu mo hoku uaifí ha faingamālie ke mamataʻi hono fakafaivaʻi hono Toe Fakafoki Mai ʻo e Ongoongoleleí (Mormon Miracle Pageant) ʻi Menitaí, ʻi ʻIutā he faʻahitaʻu māfana ko ʻení. ʻI ha pō ʻe taha, ki muʻa pea kamata ʻa e polokalamá, ne ma lea ki he kau mēmipa ʻo e faivá. Koeʻuhí ko e fuʻu tokolahi ʻa e kau faivá, naʻe pau ai ke ma lea kiate kinautolu ʻi ha fakatahaʻanga ʻe ua. Naʻe feʻunga ʻa e tokolahi ʻo e faivá mo e toko 800 pea ko honau toko 570 naʻe siʻi hifo he taʻu 18. Naʻe ʻi ai ha toko teau makehe ne kau mai he taʻú ni pea naʻe fie maʻu ai ʻa e kau fafine naʻa nau tokangaʻi ʻa e teungá ke nau tuitui ha toe ngaahi teunga lahi ange—pea naʻa nau fai ia. Ko ha meʻa fakaofo ʻete mamata ki heʻenau maau ʻi hono tokangaʻi ʻo e fanga kiʻi meʻa kotoa pē.

Naʻe fakahoko ʻa e faivá ʻi ha tafaʻaki tafungofunga fakaʻofoʻofa ʻi lalo hifo pē ʻi he Temipale Menitaí. Naʻe feʻunga mo ha kakai ʻe toko 15,000 naʻe ʻi ai ʻi he pō naʻá ma mamata ai he faivá. Ko ha meʻa fakafiefia ke te mamata ki he kau talavou mo e kau finemui tokolahí ni ʻi heʻenau maʻu ʻa e vīsone ʻo e talanoa ʻo e Fakafoki mai ʻo e ongoongoleleí ʻi he taimi naʻa nau fakahoko ai ʻenau ngaahi kongá ʻi he faʻahinga loto vēkeveke mo e laumālie pehē.

Ko ha faʻahinga meʻa ʻokú ma manako ke fai ʻi he taimi ʻokú ma ō ai ki Menitaí, ko haʻama ō ki ha sēsini he temipalé. ʻOku ʻi ai ha faʻahinga laumālie makehe ʻi he ngaahi temipale motuʻa ko ʻení, ʻa ia naʻe langa ʻe he kau paionia ki muʻá ʻi ha feilaulau lahi.

Ko ha meʻa naʻe ongo kiate au ʻa e ʻalu ko ia ki ha sēsini ʻi he Temipale Menitaí. ʻOkú ne ʻai ke u manatu ki he tuʻunga naʻe ʻi ai ʻa e Temipale Lōkani ʻi ʻIutaa ki muʻa pea toki fakaleleiʻi mo fakafoʻoú. ʻI heʻemau hoko atu ʻi he

sēsini ʻo e temipalé, naʻá ku lava ke ongona ʻi he loki kotoa pē ha pehē ʻe he kau ʻuluaki paioniá, “Vakai ki he meʻa ne mau langa ʻaki homau nimá. Naʻe ʻikai haʻamau meʻangāue ʻuhila. ʻIkai ha kau ngāue aleapau pe kaungā aleapau ne kau ʻi he langá, ʻikai ha mīsini hiki ke hiki ʻa e ngaahi maka mamafá. Ne mau fakahoko ʻa e ngāué ni ʻaki pē homau iví.”

Ko ha tukufakaholo nāunauʻia ia ne tuku mai ʻe he kau fuofua paionia ʻo e Potufonua Senipití (Sanpete County) kiate kitautolú.

ʻOku pehē ne lea ʻa e palesiteni kimuʻa ʻo e ʻIunaiteti Siteití, Lōnolo Leikani ʻo pehē, “ ʻOku ʻikai ke u toe fie foki au ki he kuohilí; ʻoku ou fie foki au ki he founga ki muʻa ʻo e fehangahangai mo e kahaʻú.”1 ʻOku kei ongo pē kiate au ʻene faleʻí. ʻOku ʻi ai hano mahuʻinga ʻo e toe vakai ki he ngaahi meʻa mahuʻinga he kuohilí ke teuteuʻi ai kitautolu ke tau fehangahangai mo e ngaahi faingataʻa ʻo e kahaʻú. Ko ha tukufakaholo nāunauʻia ia ʻo e tuí, loto toʻá mo e mohu foungá ne tuku mai ʻe he kau paionia fakaʻeiʻeiki ki muʻá kiate kitautolu ke tau langa ai. ʻOku fakautuutu ange ʻeku fakaʻapaʻapaʻi kinautolú ʻi he lōloa ange ʻeku moʻuí.

Ne tupu mei heʻenau tali ʻa e ongoongoleleí ha liliu kakato ʻenau moʻuí. Naʻa nau tuku ʻa e meʻa kotoa pē—ʻa honau ngaahi ʻapí, ʻenau ngaahi pisinisí, ngaahi fāmá pea aʻu ki he kau mēmipa ʻofeina honau fāmilí—ka nau fononga ki he maomaonganoá. ʻOku pau pē naʻe fakaʻohovale moʻoni ʻa e taimi naʻe fakahā ai ʻe Pilikihami ʻIongi, “Ko e feituʻú ʻení.”2 Naʻa nau mamata atu ki ha toafa lahi, ʻikai ha ngaahi tafungofunga laumaʻuiʻui, uluʻakau mo ha au-manafa lau maʻuiʻui fakaʻofoʻofa naʻe angamaheni ki ai ha tokolahi ʻo e fuofua kau paioniá. ʻI heʻenau tui mālohi ki he ʻOtuá mo honau kau takí, ne kamata ngāue ʻa e fuofua kau paioniá ʻo faʻu ha fanga kiʻi kolo fakaʻofoʻofa ofi ki he ngaahi ʻotu moʻungá.

Naʻe tokolahi ha kau paionia ongosia ne nau toki kamata fiefia pē ʻi he ngaahi meʻa fakafiemālie ʻo e moʻuí, feʻunga mo e taimi ne ui ai kinautolu ʻe Pilikihami ʻIongi ke nau toe mavahe mei honau ngaahi ʻapí ʻo fononga ki he hahaké, hihifó, tokelaú mo e tongá ke nofoʻi ʻa e Teleʻa Lahí (Great Basin). Ko e founga ʻeni naʻe kamata ai ʻa e fanga kiʻi kolo ʻo e Potu Fonua Senipití—ʻa Feaviu, ʻIfalemi, Menitai mo e Moʻunga Pelesaní.

ʻI heʻeku foki mai mei heʻeku ʻaʻahi ki he Potu Fonua Senipití, naʻá ku maʻu ha holi ke toe fekumi lahi ange ki hono fuofua kau paioniá. Naʻá ku pehē leva ke u fakamoleki ha ngaahi houa siʻi ʻi he Laipeli Hisitōlia foʻou ʻo e Siasí ʻo lau ha konga siʻi honau hisitōliá.

ʻI he taʻu 1849, ko e taʻu ia hono ua hili ʻenau tūʻuta ʻi he Teleʻa Sōlekí, ne ui ai ʻe Pilikihami ʻIongi, ko e tokotaha nofoʻi-fonua ʻiloa ʻo e Hihifó, ha kulupu ʻo e Kāingalotú ke nau fononga fakatonga ʻo toe kamata langa ai hanau ʻapi mo hanau kolo ʻi ha fonua toafa mamae. Hili ha taimi siʻi ʻenau nofo ʻi Senipití, ne ʻaʻahi atu ʻa Palesiteni Hiipa C. Kimipolo, ko ha tokoni kia Palesiteni Pilikihami ʻIongi, ki he kolo ko Menitaí ʻo ne talaʻofa ange ʻe langa ha temipale ʻi he kiʻi moʻunga hanga hifo ki he teleʻá, ʻo fakaʻaongaʻi ʻa e ngaahi maka mei he ʻotu moʻunga ki he hahaké.

Ne ʻosi atu ha ngaahi taʻu mei he ʻaʻahi mai ʻa Palesiteni Kimipoló pea kamata ke hohaʻa ʻa e kakaí he naʻe teʻeki fai ha meʻa ia ki hano langa ʻo ha temipale ke nau fakaʻaongaʻi. Ne pehē ai ʻe ha taha ʻo e kakaí, “Kuo pau ke ʻi ai ha temipale ʻi hotau koló. Kuo fuoloa ʻetau tatali ki he tāpuaki ko ʻení.” Pea pehē ʻe he taha, “Kapau ʻoku fie maʻu ke ʻi ai hatau temipale, pea ta ʻoku tonu ke tau femoʻuekina ʻo langa leva ia.” Pea ko e meʻa pē ia naʻa nau faí.

Naʻe fakatoka ʻa e maka-tulikí ʻi he ʻaho 14 ʻo ʻEpeleli 1879, hili ia ha meimei taʻu ʻe 30 ʻo ʻenau tūʻuta ki he Teleʻa Senipití. ʻOku lahi ha ngaahi talanoa ʻe lava ʻo fai fekauʻaki mo e faivelenga ʻa e kau tangata ngāue ko ia naʻe fai honau lelei tahá ʻi hono langa ʻo e temipale fakaʻofoʻofá ni. Naʻe pehē ʻe Palesiteni Kōtoni B. Hingikelī ʻi he ngaahi taʻu siʻi kuohilí ʻi hono toe fakatapui ʻo e Temipale Menitaí, “Kuó u ʻosi hū ʻi he ngaahi fale fakaʻofoʻofa he māmaní, ka kuo teʻeki ke u ongoʻi ʻi ha taha ʻo e ngaahi falé ni ʻa e ongo ʻoku ou maʻu ʻi heʻeku haʻu ki he ngaahi fale fakapaionia ʻo e ʻOtuá.”3 ʻOku ʻi ai ha fekauʻaki makehe moʻoni ʻa e fāmili Hingikelií mo e Temipale Menitaí. Naʻe mole ʻa e moʻui ʻa e kui tangata ʻa Masolie Hingikelií tuʻunga ʻi ha lavea ne hoko ʻi hono langa ʻo e Temipale Menitaí.

Koeʻuhí ke mahino lelei ange ʻa e malava ʻe he kuohilí ke ʻomi ha founga lelei ange ke fehangahangai ai mo e kahaʻú, ʻoku ou fie fai atu ha fakamatala mei hono langa ʻo e Temipale Menitaí. Hili ia pea te u fie vahevahe atu ʻa e meʻa ne ne akoʻi au fekauʻaki mo e ngaahi tefitoʻimoʻoni moʻoní.

Ne tūʻuta mai ha kau tufunga lelei mei Noaue, ʻo nofo ʻi Menitai pea naʻe tuku ange ke nau langa ʻa e ʻato ʻo e temipalé. Naʻe teʻeki ke nau langa ʻe kinautolu ha ʻato kimuʻa, ka naʻe ʻi ai haʻanau taukei ʻi he foʻu vaká. Naʻe ʻikai ke nau ʻilo pe te nau tā fēfē ha palani ʻo ha ʻato. Faifai pea nau maʻu ʻa e fakakaukau ko ʻení: “Ko e hā ʻoku ʻikai ke tau langa ai pē ha vaká? Pea koeʻuhí ʻoku fefeka mo malu ʻa e toka ʻo ha vaka ʻoku foʻu fakalelei, kapau te tau fulihi ʻo fakafoʻohifo ia, ʻe hoko ia ko ha ʻato ʻe malu.” Naʻa nau kamata palani leva ke langa ha vaka, pea ʻi heʻene ʻosí, ne nau fulihi fakafoʻohifo leva ʻa e palaní, ʻo hoko ia ko e palani ʻo e ʻato ʻo e Temipale Menitaí.

Naʻa nau fakaʻaongaʻi heni ʻa e ngaahi meʻa mahuʻinga ʻo ʻenau taukei mei he kuohilí—ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e foʻu vaká—ke ne feau ai ha tukupā foʻou. Naʻe tonu ʻenau fakafuofuá, ʻe ʻaonga tatau pē ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni ne nau fakaʻaongaʻi ki hono foʻu ʻo ha vaka mālohi ki tahí mo ia ki hono langa ha ʻato ʻoku mālohí. Hangē ko ʻení, naʻe fakatou fie maʻu ʻe he ongo meʻa ko ʻení ke ʻoua naʻa tutulu pe mama. He ʻikai ke lava ʻo uesia ʻa e lelei ʻo e alanga falé ʻe hono fōtungá —ʻo tatau ai pē pe ʻe tuʻu totonu pe fulihi ʻo fakafoʻohifo. Ko e meʻa mahuʻinga tahá ke maʻu ha ʻilo fakangāue ki he ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻoku fie maʻu ke langa ʻaki ha faʻahinga meʻa naʻe langa ke tolonga.

Kuo tō-kakano ʻi he ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí ha ngaahi tefitoʻi moʻoni mo ha ngaahi moʻoni taʻengata ʻe tolonga ʻo fuoloa ange ʻi he ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e foʻu vaká mo e ʻato falé. ʻOkú ta maʻu, ʻi hota tuʻunga ko e kāingalotu ʻo e Siasi moʻoni ʻo e ʻEikí, ha ngofua mo ha ʻilo makehe ki he ngaahi tefitoʻi moʻoni mo e ngaahi moʻoni taʻengata ko ʻení, tautautefito ki he taimi ʻoku tau fakafanongo ai ki he Laumālié, ke maʻu ha fakahinohino fakafoʻituitui mo fakafanongo ki he leʻo ʻo e palōfitá ʻi he taimi ʻokú ne fakahā ai ʻa e finangalo ʻo e ʻEikí ki he kāingalotu ʻo e Siasí. ʻOkú ta fakatou ʻiloʻi hono mahuʻinga ʻo e ngaahi tefitoʻi moʻoni mo e ngaahi moʻoni taʻengata ko ʻení, ʻi heʻetau moʻuí. ʻOku ʻikai ke u fakapapauʻi pe naʻe mei lava ʻa e kau fuofua paionia ko iá ʻo fehangahangai mo e faingataʻá pea mo e ngaahi taʻepau ʻo e kahaʻú ka ne taʻe ʻoua kinautolu, pea he ʻikai foki te tau lava ia ʻe kitautolu. Ko e founga moʻoni mo taʻengata pē ia ʻe taha ke fehangahangai ai mo e kahaʻú, tautautefito ʻi he ngaahi taimi fakatuʻutāmaki mo taʻepau ʻoku tau moʻui ai he taimi ní.

Naʻe ō mai ʻa e kau foʻu vaka Noaue ko ʻení mo e ngaahi tefitoʻi taukei ʻo ʻenau ngāué, ʻa ia naʻe lava ke liliu mei he foʻu vaká ki he langa ʻo e ngaahi temipalé. Ko e hā naʻá ne fakahoko ʻa e fuʻu liliu ko ʻeni ʻi he ngaahi meʻa naʻa nau mahuʻingaʻia aí? ʻOku taha pē ʻa e tali ʻokú ne fakamatalaʻi ʻa ʻenau loto ke feilaulauʻi ʻa e meʻa kotoa, ka nau hoko ko ha kau langa ʻo e puleʻanga ʻo e ʻOtuá. Naʻe akoʻi kinautolu pea nau tali ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni mo e ngaahi moʻoni taʻengata ʻo e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí. Naʻa nau fakatokangaʻi ʻoku ʻikai ko honau misioná pē ke tokoni ʻi hono langa ʻo e ngaahi falé, ka ke tokoni foki ʻi hono langa hake ʻo ha niʻihi kehe ʻaki haʻanau vahevahe ʻa ʻenau ʻilo ki he ongoongoleleí. Hangē ko ʻetau lau ʻi he vahe 50 ʻo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá, “Ko ia ʻoku malangá pea mo ia ʻokú ne maʻú, ʻoku femahinoʻaki ʻa kinaua, pea ʻoku fakamāmaʻi ʻa kinaua fakatouʻosi peá na fiefia fakataha” (veesi 22).

Ko e taimi ne tau maʻu ai ʻa e tāpuaki makehe ʻo e ʻilo ki he ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí, ʻo toʻo kiate kitautolu ʻa e huafa ʻo Kalaisí ʻaki ʻetau ʻalu hifo ki he vai ʻo e papitaisó, ne tau toe tali ai ʻa e tufakanga ke vahevahe ʻa e ongoongoleleí mo e niʻihi kehé. Koeʻuhí ke fakahoko kakato ange hotau fatongia ke malangaʻi ʻa e ongoongoleleí, ne fulihi fakaʻaufuli kimuí ni ʻe he Siasí ʻa e polokalama ngāue fakafaifekaú. ʻI he ngaahi taʻu kuohilí, ne tau fakangata ai ʻa e kau faifekau fakasiteikí kae tuku taha ʻetau tokangá ki he faʻunga ʻo e ngāue fakafaifekau he uōtí. ʻI hono palani ʻo e ngāue fakafaifekaú ʻe he ngaahi fakataha alēlea fakauōtí he Siasí, ʻoku vave ange ai ʻa e fakalakalaká ʻi ha toe taimi. Ko e lahi taha ʻo e lavameʻá ʻoku fakahoko ia ʻi he ngāue vāofi fakataha ʻa e kau faifekau taimi kakató mo e ngaahi fakataha alēlea fakauōtí, kau taki fakafaifekau fakauōtí pea mo e kāingalotu ʻo e Siasí.

Kuo mau ʻiloʻi ʻoku hiki ʻe he ngāue fakafaifekau ʻi he lotoʻi uōtí ʻa e kau mai ʻa e kāingalotú ʻi he kumi mo hono akoʻi ʻo e kau fiefanongó. Taimi lahi, ʻoku fakaafeʻi ʻa e kau fiefanongó ke akoʻi kiate kinautolu ʻa e ngaahi lēsoni faifekaú ʻi he ʻapi ʻo e kāingalotú. ʻOku fiefia ange heni ʻa e kāingalotu ʻo e uōtí ke vahevahe ʻenau ʻilo mahuʻinga ki he ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí ʻi he taimi ʻoku nau kau fakahangatonu atu ai ki he ngaahi tāpuaki fakafiefia ʻo e ngāue fakafaifekaú, mo toutou maʻu ha ngaahi fakamanatu mei honau kau taki fakauōtí. ʻOku lahi ange ʻa e kau ʻa e kāingalotú ʻi he taimi ʻoku nau fakakaukau ai mo lotu fekauʻaki mo hono vahevahe ʻo e ongoongoleleí mo honau ngaahi kaungāmeʻá, kaungāʻapí mo e kau mēmipa ʻo e fāmili he ngaahi tui fakalotu kehé.

Naʻe akoʻi ʻe Palesiteni Kōtoni B. Hingikelī: “ ʻOku tokolahi hatau niʻihi ʻoku nau fakakaukau ki he ngāue fakafaifekaú ko ha ō pē ʻo uiui. Ko e tokotaha kotoa pē ʻoku nau maheni mo e ngāué ni, ʻokú ne ʻiloʻi ʻoku ʻi ai ha founga ʻoku lelei ange. Ko e founga ko iá ʻoku fakafou ia ʻi he kāingalotu ʻo e Siasí. Ko ʻene ʻi ai pē ha kāingalotu ʻokú ne fakafeʻiloaki mai ha fiefanongo, ʻoku ʻi ai leva ha faʻahinga polokalama tokoni pau. ʻE fakamoʻoniʻi ʻe he kāingalotú hono moʻoni ʻo e ngāué ni. ʻE vēkeveke [ke] fiefia hono kaumeʻa fiefanongó. ʻE fakaʻau ʻo fiefia ʻi he fakalakalaka hono kaumeʻá ʻi hono ako ʻo e ongoongoleleí.”4

ʻE hoko atu ʻa e kau faifekau taimi kakató ʻi hono fakahoko e konga lahi ʻo hono akoʻi ʻo e kau fiefanongó, ka ʻe maʻu ʻe he kāingalotú ha faingamālie lahi ke tali ʻa e ngaahi fehuʻí mo fakahoko ʻenau ngaahi fakamoʻoní. ʻOku tau talangofua kakato ange ki he leʻo ʻo e palōfitá ʻi heʻetau teuteuʻi kitautolu ke akoʻi ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni mahuʻingá. ʻOku toʻo atu ʻe he teuteú ʻa e manavasiʻí. ʻOkú ne toe fakafaingo-fua‘i ai foki mo fakamālohia ʻa e meʻa ʻoku fai ʻe he kāingalotú ʻi hono poupouʻi ʻo e kau faifekau taimi kakató. ʻOku ʻi ai ha tefitoʻi lēsoni ʻe tolu ʻoku akoʻi ʻe he kau faifekau taimi kakató: ko e Fakafoki mai ʻo e ongoongoleleí, palani ʻo e fakamoʻuí mo e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí. Ko e hā hano lahi hoʻo mateuteu ke fai ha fakamoʻoni mo fakahoko hoʻo fakamoʻoní ki hono moʻoni ʻo e ngaahi lēsoni mahinongofua ko ʻení? Fakaʻaongaʻi ʻa e tohi lēsoni ʻa e faifekaú ko e “Malangaʻaki ʻEku Ongoongoleleí” ki hono ako mo hono teuteuʻi koe ke ke fakahoko ʻa e fatongia tokoní ki he kau faifekau taimi kakató ʻi heʻenau akoʻi ʻa e ngaahi tefitoʻi lēsoni ʻo e ongoongoleleí.

Fakatauange te tau ako fakatouʻosi kotoa ʻa e ongo lēsoni mahuʻinga naʻe akoʻi ʻe he kau foʻu vaka mei Noaue ne nau langa ʻa e ʻato ʻo e Temipale Menitaí. ʻUluakí ko e lēsoni ʻo hono fakaʻaongaʻi ʻo e ngaahi tefitoʻi moʻoni mo e ngaahi moʻoni ʻo e kuohilí, ke tokoni ʻi heʻetau fehangahangai mo e kahaʻú. Uá, ʻoku tau ako mei heʻenau fie vahevahe ʻa e meʻa naʻa nau ʻiló mo ha niʻihi kehe ke tokoni ʻi hono langa ʻa e puleʻanga ʻo e ʻOtuá. Kapau te tau ako fakalelei ʻa e lēsoni ko ʻeni hono uá, ʻe tokoni ia ki ha tokolahi kehe ʻo hotau ngaahi tokouá mo e tuofāfiné, ko e ngaahi foha mo e ngaahi ʻofefine ʻo e ʻOtuá, ʻoku nau fehangahangai mo ha kahaʻu taʻepau ʻaki ʻa e ʻilo taʻengata tatau mo ia ʻoku tau maʻú.

ʻOku moʻoni ʻa e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí. Naʻe toe fakafoki mai ia ke ne tāpuakiʻi ʻetau moʻuí ʻi he ngaahi ʻaho kimui ní. ʻOku ʻi ai ʻa e ngaahi moʻoni, tefitoʻi moʻoni mo e ngaahi ouau kotoa ʻoku ʻi he palani maʻongoʻonga ʻo e fiefia ʻa ʻetau Tamai Hēvaní, ʻa ia ko ha palani maʻatautolu ke tau toe foki ʻo moʻui mo Ia ʻi he maama taʻengata ka hoko maí. Ko ʻeku fakamoʻoni kiate kimoutolú, ko e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí ko ʻEne founga fakalangi ia ke tau fehangahangai ai mo hotau kahaʻu nāunauʻiá, ʻi he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.

MAʻUʻANGA FAKAMATALÁ

  1. ʻI hono fakaʻaongaʻi ʻi he George F. Will, “One Manʻs America”, Cato Policy Report, Sept.–Oct. 2008, 11.

  2. Fakaʻaongaʻi ʻi he Wilford Wilford, “Celebration of Pioneers’ Day,” The Utah Pioneers (1880), 23.

  3. Fakaʻaongaʻi ʻi he “Manti Temple Rededicated,” Ensign, Aug. 1985, 73.

  4. Gordon B. Hinckley, “Kumi ʻa e Fanga Lamí, Fafanga ʻa e Fanga Sipí,” Liahona, Siulai 1999, 199.