2009
ʻAtā e Ngaahi Tāpuaki ʻo e Ongoongoleleí ki he Taha Kotoa
Nōvema 2009


ʻAtā e Ngaahi Tāpuaki ʻo e Ongoongoleleí ki he Taha Kotoa

ʻOku maʻu ʻe he fānau ʻa e ʻOtuá ʻi māmani ʻi he ʻahó ni ʻa e faingamālie ke ʻiloʻi kakato ʻEne palani lahi ʻo e fiefiá maʻanautolú, ʻo laka ange ʻi ha toe taimi kimuʻa.

ʻĪmisi
Elder Joseph W. Sitati

ʻI he ngaahi uike siʻi kuohilí, naʻá ku tuʻu ʻi muʻa ʻi he tuʻunga malangá mo ʻEletā Melevini R. Pākini ko ha Fitungofulu Fakaʻēlia ʻoku ngāue ʻi ʻAlasikā ʻi ha fakatahaʻanga ʻo e Siteiki Venikuva Pilitānia Kolomupia ʻi Kānatá. Naʻá ne fakaafeʻi ʻa e Kāingalotú, ʻi ha leʻo-afea, ke nau fakakaukau angē ki he meʻa ʻoku nau mamata ki aí: ko ha hako ʻo ha kau paionia Māmonga teke-sāliote mo ha paionia ne fakaului mai ki he Siasí, mei ha puleʻanga mamaʻo ʻi ʻAfilika, ʻokú na ngāue fakataha maʻá e ʻEikí.

Mei he kamataʻanga fakatōkilalo ʻi Feiete Niu ʻIoké, ʻi he taʻu ʻe 180 kuohilí, kuo hoko ʻa e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní ko ha tui fakalotu fakamāmanilahi. ʻOku ou tuʻu atu heni ko ha fakamoʻoni ʻo e ngāue fakaofo ko iá. ʻOku ou lotua ke ʻiate kitautolu ʻa e Laumālie ʻo e ʻEikí ʻi heʻeku vahevahe atu ha ngaahi fakakaukau ʻi he hoʻataá ni.

ʻOku ou houngaʻia koeʻuhí ko e ngaahi kī ʻo e fakahaá ʻi he kuonga fakakosipeli fakaʻosí ni. ʻI hono ngāue ʻaki ʻo e ngaahi kī ko iá ʻe he kau palōfita moʻuí talu mei hono toe Fakafoki mai ʻo e ongoongoleleí, ʻoku maʻu ʻe he fānau ʻa e ʻOtuá ʻi māmani ʻi he ʻahó ni ʻa e faingamālie ke ʻiloʻi kakato ange ʻEne palani lahi ʻo e fiefiá maʻanautolú ʻi ha toe taimi kimuʻa.

Kuo hā ʻa e ʻofa ʻetau Tamai Hēvaní ʻi he lava ko ia ke maʻu ʻa e hakeakiʻí ʻi Hono ʻaó ʻe he tokotaha moʻui mo e pekiá ʻi he puleʻanga kotoa pē, ʻi he lolotonga ní mo e kahaʻú, ʻo fakatatau ki hono ngāue ʻaki ʻo ʻenau tauʻatāina ke filí. ʻOku tatau hono tuʻungá mo e tāpuakí ki he tokotaha kotoa pē. Kuo fakapapauʻi mai ʻe he ʻOtuá ʻoku ʻikai te Ne filifilimānako.

Kuo mafola atu ʻa e ongoongoleleí ʻi he māmaní ʻi ha sīpinga ʻokú ne fakapapauʻi ʻoku fakakakato ʻa e taumuʻa ʻa e ʻOtuá ke fakahoko ʻa e moʻui taʻe-faʻa-maté mo e moʻui taʻengata ʻa e tangatá.

Hili ʻa e Hingá, naʻe fai ʻe ʻĀtama mo ʻIvi, ko ʻetau fuofua ongomātuʻá, ha fuakava taʻengata mo e ʻOtuá ki hotau fakamoʻuí.1 ʻI he tokolahi ko ia ʻa e fānafanau ʻa e fānau ʻa ʻĀtamá, ne tupu ai ha ongo kulupu ʻe ua.

Naʻe tauhi ʻe he kulupu ʻe taha, ʻa ia naʻe taki ʻe ʻĪnoké, ʻa e fuakavá ki ha tuʻunga naʻe ʻikai lava ke nau toe nofo ai ʻi he māmaní. Ko ia ai naʻe ʻohake ʻe he ʻEikí kinautolu kiate Ia.2

Naʻe fonu ʻa e kulupu hono uá ʻi he fai angahalá ʻo lahi fau ʻo nau fua ʻa e ngaahi fakamaau ʻa e ʻOtuá. Naʻe lomekina kinautolu ʻe he lōmakí, pea ko e fāmili pē ʻo Noá,3 ko ha hako faitotonu ʻo ʻĪnoke,4 ne haó.

Naʻe fakafuakavaʻi ʻe he ʻOtuá ʻa Noa, pea toe fai mo ha talaʻofa he ʻikai toe fakaʻauha ʻa e ngaahi meʻa moʻui ʻi he māmaní ʻaki ha lōmaki.5

ʻI he toe tupu tokolahi e fāmili ʻo Noá, naʻe ʻi ai e tokolahi naʻe fai angahala. ʻI hono fakaʻaiʻai kinautolu ʻe heʻenau loto hīkisiá, naʻa nau langa ʻa e Taua ʻo Pēpelí. Naʻe fakangofua ʻe he ʻOtuá ʻa e ngaahi fakamaau ʻa langí ke tō hifo ʻiate kinautolu. Naʻe veuveuki ʻenau leá pea fakamovetevete kinautolu ʻi he funga ʻo māmaní. Naʻe fakahaofi pē ʻa e niʻihi toko siʻi naʻe talangofuá.6

Naʻe kau ʻi he niʻihi naʻe fakahaofí ʻa e tokoua ʻa Sēletí, ko ha tangata tui lahi, ʻa ia naʻá ne tangi ki he ʻEikí koeʻuhí ko e kau Sēleti naʻe anga-tonú. Naʻe tataki kinautolu ʻe he ʻEikí ki he konitinēniti ʻo ʻAmeliká ʻaki ʻa e talaʻofa kapau te nau tauhi kiate Ia, te nau “tauʻatāina mei he nofo pōpulá, pea mei he puke pōpulá, pea mei he ngaahi puleʻanga kehe kotoa pē ʻi he lalo langí.”7 Naʻe toe tataki foki ʻa e kau Nīfaí ki he fonua tatau pē. ʻI he ikuʻangá, naʻe fakaʻauha fakatouʻosi ʻa e kau Sēletí mo e kau Nīfaí, koeʻuhí naʻe ʻikai ke nau faivelenga.

Ko ʻĒpalahamé ko ha toe tangata tui lahi ia ʻe taha naʻe fakahaofi, ko ha hako ʻo Noa, pea naʻe tataki ia ki Kēnani. Naʻe fakafuakavaʻi ʻe he ʻOtuá ʻa ʻĒpalahame fakataha mo ha toe ngaahi talaʻofa kehe ʻo hangē ko e tupu hono hakó ʻo hangē ko e ngaahi fetuʻu ʻi he langí8 pea koeʻuhí ko hono hakó “ ʻe tāpuekina ʻa e ngaahi faʻahinga kotoa pē ʻo e māmaní.”9 Ko e ngaahi puleʻanga naʻe ʻi he talaʻofá ko e ngaahi hako ia ʻo Noa naʻe fakamovetevete mei he taua ʻo Pēpelí, ʻa ia ʻoku ʻiloa ko e kau Senitailé.

Naʻe fakafoʻou ʻe he ʻOtuá ʻa e fuakavá mo ʻAisake ko e foha ʻo ʻĒpalahamé, pea mo hono mokopuna ko Sēkopé, ʻa ia naʻe hoko ko ʻIsilelí.

Naʻe liliu ʻa e fuakavá lolotonga e kuonga ʻo Mōsesé, koeʻuhí he naʻe ʻikai lava ʻe he hako ʻo ʻIsilelí ʻo kātekina hono ngaahi tuʻutuʻuní. Naʻe kamata mo hokohoko atu hono tauhi ʻe he fānau ʻo ʻIsilelí ha fuakava siʻi ange kae ʻoua kuo toe fakafoki mai ʻe Kalaisi ʻa e kakato ʻo e ongoongoleleí he lolotonga ʻEne ngāue ʻi he māmaní.10

Hili e Toetuʻu ʻa e Fakamoʻuí, naʻá Ne fakahā kuo hokosia e taimi ke ʻave ʻa e ongoongoleleí ki he kau Senitailé.11 Kimuʻa aí, ʻi he talanoa fakatātā ki he kau ngāue ʻi he ngoue vainé, naʻá Ne fakahā ʻe ʻahia pea fakaafeʻi tahataha ʻa e ngaahi puleʻanga senitailé. Kae kehe, ʻe kei tatau pē ʻa e ngaahi tāpuakí ʻo ʻikai makatuʻunga ʻi he fakahokohoko ʻo e fakaafé.12

Hili ʻa e Hāʻele Hake ʻa e Fakamoʻuí ki he langí, naʻe maʻu ʻe he ʻAposetolo pule ko Pitá, ko e hako ia ʻo ʻIsileli, ʻa e ngaahi kī ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ʻa ia naʻá ne ngāue ʻaki ki hono tataki ʻo e Siasí. ʻOku mahuʻinga ke tau vakai neongo naʻe ʻosi fakangofua ʻa Pita ʻe he Fakamoʻuí, ka naʻá ne toki papitaiso pē ʻa e fuofua Senitailé, ʻa Koniliusi, hili hono maʻu e fakahā tonu ke fai iá.13

Naʻe taʻofi e ngāue ki he kau Senitailé koeʻuhí ko e mate fakamāʻata ʻa Pitá14 mo e mate ʻa e kau ʻAposetolo kehé pea hili iá, naʻe ʻave ʻa e ngaahi kī ʻo e lakanga fakataulaʻeikí mei he māmaní. Naʻe hoko mai ai ʻa e kuonga lōloa ʻo e hē mei he moʻoní.

Naʻe toe fakafoki mai ʻa e ngaahi kií kia Siosefa Sāmita ʻi he 1829, kimuʻa pea fokotuʻu ʻa e Siasí, ʻe he kau ʻAposetolo ʻo onoʻahó, ʻa Pita, Sēmisi mo Sione kuo nau toe tuʻú. Naʻe toe ʻomi ki he māmaní ʻa e kakato ʻo e ongoongoleleí, pea kamata ʻene mafola atu ki he ngaahi puleʻanga ʻo e kau Senitailé, ko e fuakava foʻou mo taʻengatá.

Naʻe fakahā ʻe he ʻEikí, ʻi he Palōfita ko Siosefa Sāmitá, ko e ngaahi tuʻunga te ne fakapapauʻi ʻa e fakahokohoko ʻo hono fakaafeʻi ʻo e ngaahi puleʻanga senitailé, ʻe kau ai ʻa e malava ke fafanga fakalaumālie mo fakatuʻasino ʻa e puleʻanga ʻo e ʻOtuá ʻi hono fokotuʻu fakaʻosi ʻi he māmaní.15

ʻOku tau vakai ki he kamata ʻo hono fokotuʻu ʻo e Siasi kuo toe fakafoki maí ʻi he māmaní, naʻe fekumi mo muimui ʻa e kau palōfita moʻuí ki he finangalo ʻa e ʻOtuá ʻo fekauʻaki mo e anga hono fakamafola ʻo e ongoongoleleí ki he ngaahi puleʻangá.

Kuó u moʻui ʻo mamata ki he kuonga naʻe kikiteʻi ʻe he palōfita ko Seinosí ʻi he talanoa fakatātā ʻo e ʻakau ko e ʻōlivé, ʻa ia ʻe ʻinasi ai ʻa e kau māʻoniʻoní mei he ngaahi puleʻanga kotoa pē ʻo māmaní ʻi he fuakava ʻa e ʻOtuá mo ʻIsilelí.16

Kuó u mamata ki he matala ʻa e fua lelei ʻo e ongoongoleleí ʻi hoku fonua tupuʻanga ko ʻAfiliká. Hili ha taʻu pē ʻe 30, kuo ʻi ai ha Kāingalotu ʻe toko 300,000. ʻOku maʻu ʻe he tokolahi ʻa e fakavaʻe moʻoni ʻo ʻenau tuí ʻi he ngaahi tokāteline mo e tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongolelei kuo toe fakafoki maí. Kuo maʻu ʻe he ngaahi fāmili ne hiki ki kolo mei he ngaahi kolo ki ʻutá ke fekumi ki ha kahaʻu ʻoku toe lelei angé ha founga foʻou ke nau pukepuke ʻaki e ngaahi tukufakaholo fakafāmili kuo toutou ʻohofia ʻi he kuonga fakamāmani lahi ko ʻení. ʻOku ngāue mālohi ʻa e Laumālie ʻo e ʻEikí ʻi he kakaí.

ʻOku ʻi ai ha tukufakaholo fakasilesitiale ʻoku fakatupulaki ʻi he ngaahi ʻapí, ʻa ia ʻoku ohi ʻe he loto fie talangofua ki he akonaki ʻa e palōfita moʻuí, ke lotu mo ako folofola fakaʻaho pea ke fakataha tuʻo taha he uike ʻi he efiafi fakafāmili ʻi ʻapí. Ko hono olá, ko e tokolahi ʻa e niʻihi ʻoku nau lava ke vete ʻa e ngaahi haʻi ʻo e tukufakaholo ʻokú ne fakangatangata ʻa hono ngāue ʻaki ʻo e tauʻatāina ke filí.

Te u fakatātā ʻaki pē ha meʻa naʻá ku ʻausia, ʻa ia, naʻe toki malí ni ʻa e toko tolu ʻo ʻema fānaú ʻi he temipalé taʻekau ai ʻa e kavenga ʻo e meʻaʻofa ʻa e tangata malí ki he fāmili ʻo e fefine malí ʻi he taimi malí, ko ha tukufakaholo ʻeni ʻokú ne fakatupu ʻa e nonofo fakataha ʻa e kau talavou mo e kau finemui tokolahi ʻo ʻikai ke nau fai ha fakatukupā fakalao ʻiate kinaua. ʻOku tokoni ʻa hono fakafaingamālieʻi ʻa e mali temipalé ʻi hono fokotuʻu ha ngaahi temipale ʻe tolu ʻi ʻAkala, ʻi Kaná; ʻApa, ʻi Naisīliá; mo Sohanesipeeki, ʻi Saute ʻAfiliká, ke ʻi ai ha ʻamanaki lelei foʻou ki he toputapu ʻo e malí.

ʻOku ou fakamoʻoni ki he Fakamoʻui ko Sīsū Kalaisí ʻa ia ʻoku mei ai ʻa e ongoongoleleí mo e talaʻofa ʻo e hakeakiʻí. ʻOku ou fakamoʻoni ki hotau palōfita moʻuí, Palesiteni Tōmasi S. Monisoni, ʻa ia ʻoku mei ai hono fakapapauʻi mai ʻo e ngaahi tataki ʻa e Fakamoʻuí ke kei hoko atu hono ʻoatu ʻo e fakamoʻuí ki he tokotaha kotoa pē. ʻI he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.

MAʻUʻANGA FAKAMATALÁ

  1. Vakai, Mōsese 6:52, 57, 59.

  2. Vakai, Mōsese 7:19–21.

  3. Vakai, Sēnesi 6:17–22; vakai foki, Mōsese 7–8.

  4. Vakai, T&F 84:14–15.

  5. Vakai, Sēnesi 8:11–21; 9:8–10.

  6. Vakai, Sēnesi 11:1–8.

  7. Vakai, ʻEta 2:8–12; vakai foki, ʻEta 1:33–43; 4–6.

  8. Vakai, Sēnesi 12–17; 22; vakai foki, ʻĒpalahame 1–2.

  9. Sēnesi 22:18.

  10. Vakai, Hepelū 7:11–12, 19–22; T&F 84:24–25.

  11. Vakai, Mātiu 28:18–20.

  12. Vakai, Mātiu 20:1–16.

  13. Vakai, Ngāue 10.

  14. Vakai, Bible Dictionary, “Peter,” 749.

  15. Vakai, T&F 58:1–12.

  16. Vakai, Sēkope 5:57–68.