2009
Kole, Kumi, Tukituki
Nōvema 2009


Kole, Kumi, Tukituki

ʻE lava ke taau ʻa e Kāingalotu kotoa pē mo ha fakahā fakafoʻituitui.

ʻĪmisi
Elder Russell M. Nelson

ʻE kāinga ʻofeina, ʻoku ou fiefia lahi koeʻuhí ko kimoutolu kotoa. ʻOku ou fiefia foki, koeʻuhí ko e mana ʻo e fetuʻutaki fakaonopōní ʻoku lava ai ʻa e konifelenisí ni ke aʻu ki ha kakai ʻe lauimiliona he funga māmaní.

ʻOku ʻai foki ʻe he tekinolosia ʻo e ʻaho ní ke tau lava ʻo fakaʻaongaʻi vave ange ʻa e telefoní ʻi he feʻaveʻaki ʻo e fakamatalá. Ne u ʻi ha konitinēniti ʻe taha kimuí ni mai mo Uenitī ʻi ha fatongia, peá ma toki ʻilo ai kuo fāʻeleʻi mai ha kiʻi pēpē foʻou ki homau fāmilí. Ne ma maʻu ʻa e ongoongo lelei ko ʻení ʻi ha lau miniti pē mei hono fāʻeleʻí ka ne hoko ia ʻi he tafaʻaki ʻe taha ʻo e māmaní.

ʻOku toe fakaofo ange ʻi heʻetau tekinolosia fakaonopōní ʻa hota faingamālie ke maʻu hangatonu ha fakamatala mei he langí, ʻo ʻikai ʻi ha meʻangāue, polokalama fakakomipiuta, pe ʻi ha totongi fakamāhina. Ko e taha ia ʻo e ngaahi meʻaʻofa fakaofo taha ʻa e ʻEikí kuo foaki ki he kakai fakamatelié. Ko ʻEne fakaafé ia ʻi he ʻofa lahi ke tau “kole, pea ʻe foaki ia kiate kimoutolu; kumi, pea te mou ʻilo; tukituki, pea ʻe toʻo ia kiate kimoutolu.”1

ʻOku ʻoatu ʻa e foaki ʻoku ʻikai fakalaulau taimi ko ʻení ki he kotoa ʻo ʻEne fānaú. ʻOku hangē ʻoku ʻikai ongo moʻoní. Ka ʻoku moʻoni ia! Kuó u ʻosi maʻu mo tali ʻa e tokoni fakalangi ko iá. Pea kuó u ʻilo ʻoku fie maʻu ke u mateuteu maʻu pē ke maʻu ia.

ʻI ha ngaahi taʻu ki muʻa atu, lolotonga haʻaku fakakaukau lahi ʻi hono teuteu ha lea ki he konifelenisi lahí, ne u ʻā ai mei haʻaku mohe maʻu mo ha fakakaukau naʻe ongo mālohi ki hoku ʻatamaí. Naʻá ku toʻo mai leva ha penivahevahe mo ha pepa naʻe ofi mai ki hoku mohengá peá u tohi ia ʻi he vave taha ne u lavá. Ne u toe foki ʻo mohe mo ʻiloʻi kuó u maʻu ʻa e ueʻi lelei ko ʻení. ʻI he pongipongi hokó, ne u vakai ki he kiʻi laʻi pepá ʻo ʻiloʻi, ʻi he tō hifo hoku lotó, ʻoku ʻikai ke lava ʻo lau ʻeku mataʻitohí! ʻOku ou kei tauhi pē ʻa e penivahevahé mo e laʻi pepá hoku veʻe mohengá, ka ʻoku ou toe tokanga ange heʻeku tohí he taimí ni.

Koeʻuhí ke maʻu ha fakamatala mei he langí, kuo pau ke ʻuluaki maʻu ʻe ha taha ha tui mālohi mo ha holi moʻoni. ʻOku fie maʻu ke “kole ʻa e toko taha ko iá ʻi he loto fakamātoato [mo e] loto moʻoni, [mo] tui kia Sīsū Kalaisi.’2 ʻOku ʻuhinga ʻa e “loto moʻoní” ʻoku loto fakamoʻomoʻoni ʻa e toko taha ko iá ke muimui ʻi he fakahinohino ʻoku ʻomaí.

Ko e fie maʻu hono hokó ke fakakaukauʻi lahi ʻa e meʻa ko iá. Naʻe akoʻi ʻa e foʻi fakakaukau ko ʻení ki he kau taki ʻo e Siasi kuo toe fakafoki maí, ʻi he fuofua taimi naʻa nau feinga ai ke maʻu ha fakahā fakafoʻituituí. Naʻe fakahinohinoʻi kinautolu ʻe he ʻEikí, “ ʻOku ou pehē kiate koe, kuo pau ke ke fakakaukakuʻi ia ʻi ho ʻatamaí; pea kuo pau ke ke toki fehuʻi mai kiate au pe ʻoku totonu ia, pea kapau ʻoku totonu ia te u ngaohi ke māfana ʻa ho lotó ʻi loto ʻiate koe; ko ia, te ke ongoʻi ʻoku totonu ia.”3

Ko e konga ʻo e mateuteú ko haʻate ʻiloʻi mo talangofua ki he ngaahi akonaki totonu ʻa e ʻEikí. Ko ha niʻihi ʻo ʻEne ngaahi moʻoni tuʻuloá ʻoku ʻaonga fakalūkufua, hangē ko e ngaahi fekau ke ʻoua ʻe kaihaʻá, ʻoua ʻe fakapoó, mo e ʻoua ʻe fakamoʻoni loí. ʻOku ʻi ai mo ha ngaahi akonaki pe ngaahi fekau kehe ʻoku fakalūkufua, hangē ko ia ʻoku fekauʻaki mo e Sāpaté, sākalamēnití, papitaisó, mo e hilifakinimá.

Kuo foaki ha ngaahi fakahā ʻe niʻihi koeʻuhí ko ha ngaahi tūkunga mavahe, hangē ko hono foʻu ʻe Noa e ʻaʻaké pe ko hono fie maʻu ʻo e palōfita ko Mōsesé, Līhai, pea mo Pilikihami ke nau tataki honau kau muimuí ʻi he fononga faingataʻá. ʻOku fakapapauʻi mai ʻe he founga fuoloa ʻa e ʻOtuá kuó Ne fokotuʻu ki hono akoʻi ʻEne fānaú ʻi he kau palōfitá, te Ne tāpuakiʻi e palōfita kotoa pē pea te Ne tāpuakiʻi ʻa kinautolu ʻe talangofua ki he faleʻi fakapalōfitá.

ʻOku fie maʻu ha ivi lahi ʻi he holi ke muimui ʻi he palōfitá koeʻuhí, he ʻoku siʻi ʻa e ʻilo ʻa e tangata fakakakanó ki he ʻOtuá pea toe siʻi ange ki Heʻene palōfitá. Naʻe tohi ʻe Paula “ ʻoku ʻikai maʻu ʻe he tangata fakakakanó ʻa e ngaahi meʻa ʻo e Laumālie ʻo e ʻOtuá: he ko e vale ia kiate ia: pea ʻoku ʻikai te ne faʻa ʻilo ia, he ʻoku ʻilo fakalaumālie pē ia.”4 Ko ha fuʻu liliu lahi moʻoni ʻa e liliu ko ia mei he tangata fakakakanó ki he ākonga līʻoá.5

Naʻe akoʻi ʻe ha palōfita ʻe taha “ko e tangata fakakakanó ko e fili ia ki he ʻOtuá, pea kuo pehē ai pē ia talu mei he hinga ʻa ʻĀtamá, pea ʻe pehē ai pē, ʻo taʻengata pea taʻengata, kae ʻoua kuó ne talangofua ki he ngaahi fakahinohino ʻa e Laumālie Māoniʻoní, pea liʻaki ʻa e tangata fakakakanó kae hoko ko ha tangata māʻoniʻoni ʻi he fakalelei ʻa Kalaisi ko e ʻEikí, pea hoko ʻo anga tatau mo ha tamasiʻi siʻi, angavaivai, angamalū, loto fakatōkilalo, faʻa kātaki, fonu ʻi he ʻofa, pea loto fiemālie ke fakavaivai ʻi he meʻa kotoa pē ʻoku ʻafioʻi ʻe he Eikí ʻoku lelei ke ne faí, ʻo hangē ʻoku fakavaivai ʻe ha tamasiʻi siʻi ki heʻene tamaí.”6

Ne u fakatokangaʻi kimuí ni ha fuʻu liliu lahi ʻi ha tangata naʻá ku fuofua feʻiloaki mo ia ʻi he taʻu nai ʻe 10 kuohilí. Naʻe ʻalu ange ki ha konifelenisi naʻe fokotuʻu ai hono fohá ko ha mēmipa ʻo e kau palesitenisī foʻou. Naʻe ʻikai kau ki he Siasí ʻa e tamai ko ʻení. Hili hono vaheʻi hono fohá, naʻá ku puke mai ʻa e tamai ko ʻení ʻo fakamālō ange ʻi hono foha leleí ni. Peá u fakahā hangatonu ange leva: “ ʻE hokosia ha ʻaho te ke loto ai ke fakamaʻu atu ʻa e fohá ni kiate koe mo ho uaifí ʻi ha temipale māʻoniʻoni. Pea ka hoko ʻa e ʻaho ko iá, te u fiefia lahi ke fakamaʻu kimoutolu.”

ʻI he ngaahi taʻu hono hokó, naʻe ʻikai ke u toe sio ki he tangatá ni. ʻI he uike ʻe ono kuo hilí, ne hū ange ai mo hono uaifí ki hoku ʻōfisí. Naʻe fakafeʻiloaki fiefia mai kiate au mo ne fakamatala mai ʻene ʻohovale ʻi heʻeku fakaafe naʻe fai ange ki muʻá. Naʻe ʻikai ke ne fai ha meʻa ki ai kae ʻoua kuo kamata ke hōloa ʻene fanongó. Naʻá ne toki fakatokangaʻi heni kuo liliu hono sinó pea ta ʻoku fakangatangata hono taimi ʻi māmaní. Naʻe aʻu pē ʻo mole ʻene fanongó. Pea ʻi he taimi tatau, ne ului ai ʻo kau ki he Siasí.

ʻI he lolotonga ʻemau talanoá, naʻá ne fakamatala fakanounou mai ʻene liliú: “Naʻe pau ke mole ʻeku fanongó ka u toki fakatokangaʻi hono fuʻu mahuʻinga ʻo hoʻo pōpoakí. Naʻá ku toki fakatokangaʻi heni hono lahi ʻeku fie maʻu hoku ngaahi ʻofaʻangá ke fakamaʻu kiate aú. Kuó u taau he taimí ni mo mateuteu. Kātaki muʻa pe te ke lava ʻo fakahoko ʻa e silá?”7 Naʻá ku fakahoko ʻeni ʻi ha loto fakafetaʻi lahi ki he ʻOtuá.

ʻI he hili ʻo ha faʻahinga ului pehē, ʻe lava pē ke hoko mai mo ha fakaleleiʻi fakalaumālie. ʻE lava pē ke fakamāsilaʻi ʻa e fakahā fakatāutahá ke hoko ko ha ʻilo fakalaumālie. ʻOku ʻuhinga ʻa e faʻa ʻiló ke sivi, ke fakamavahe, pe ke fakafaikehekeheʻi.8 Ko e meʻafoaki ʻo e ʻiloʻi ʻo e laumālié ko ha meʻafoaki fakalangi ia.9 ʻOkú ne ʻai ʻa e kāingalotu ʻo e Siasí ke nau lava ʻo mamata ki he ngaahi meʻa ʻoku ʻikai fai ha mamata ki aí mo ongoʻi ʻa e ngaahi meʻa ʻoku ʻikai ongoʻi ʻe he sinó.

ʻOku ʻi ai ha totonu ʻa e kau pīsopé ki he meʻafoaki ko iá ʻi heʻenau fehangahangai mo e ngāue ʻo e fekumi ki he paeá mo hono tokangaʻi ʻo e masivá. ʻI he meʻafoaki ko iá, ʻe lava ai e houʻeiki fafiné ke vakai ki he ngaahi ākenga he māmaní mo ʻilo kinautolu ko ē ʻoku mamaha mo fakatuʻutāmakí neongo honau manakoá. ʻE lava ai ke ʻilo ʻe he kāingalotú ʻa e faikehekehe ʻo e ngaahi fokotuʻutuʻu ʻoku matamatalelei mo fuonounoú mo e ngaahi fakalelei ko ē ʻoku langaki moʻui mo tuʻuloá.

Naʻe kau ʻa e ʻiló ʻi he ngaahi fakahinohino mahuʻinga naʻe fai fuoloa atu ʻe Palesiteni Sione Teila.10 Naʻá ne akoʻi ʻa e kau palesiteni fakasiteikí, kau pīsopé, mo ha niʻihi kehe: “Ko e totonu ia ʻa kinautolu ʻoku nau maʻu ʻa e [ngaahi lakangá ni] ke maʻu ʻa e folofola ʻa e ʻOtuá fekauʻaki mo e ngaahi fatongia fakapalesitenisií, ke nau lava ai ʻo fakahoko lelei ange ʻEne ngaahi taumuʻa māʻoniʻoní. ʻOku halaʻatā ha uiuiʻi pe fatongia ʻi he lakanga fakataulaʻeikí ne fakataumuʻa ki ha ʻaonga fakafoʻituitui, matamatalelei pe manakoa ai ʻa kinautolu ʻoku nau fua iá, ka ʻoku foaki mahino ia ke ne fakahoko e ngaahi taumuʻa ʻa ʻetau Tamai Hēvaní mo langa hake ʻa e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá he māmaní… . ʻOku tau … fekumi ke mahino kiate kitautolu ʻa e finangalo ʻo e ʻOtuá, pea tau fakahoko ia; mo fakapapauʻi ʻoku fakahoko ia ʻe kinautolu ʻoku tau tokangaʻí.”11

Koeʻuhí ke mou takitaha maʻu ʻa e fakahā ʻoku feʻunga makehe mo hoʻomou ngaahi fie maʻú mo e ngaahi fatongiá, ʻoku ʻi ai ha fakahinohino pau ki ai. ʻOku kole atu ʻe he ʻEikí ke mou fakatupulaki ʻa e “tuí, ʻamanaki leleí, manavaʻofá, mo e ʻofá, mo e mata ʻoku hanga taha pē ki hono fakalāngilangiʻi ʻo e ʻOtuá.” Pea ʻi he “tuí, angamaʻá, ʻiló, anga fakamaʻumaʻú, faʻa-kātakí, feʻofoʻofani fakakāingá, anga faka-ʻOtuá, manavaʻofá, loto fakatōkilaló, [mo e] faʻa ngāué,” te mou lava ai ʻo kole, pea te mou maʻu; te mou tukituki, pea ʻe toʻo ia kiate kimoutolu.12

Ko e fakahā mei he ʻOtuá ʻoku fenāpasi maʻu pē ia mo ʻEne fono taʻengatá. ʻOku ʻikai teitei tuʻu fehangahangai ia mo ʻEne tokāteliné. ʻOku fakafaingofuaʻi ia ʻe he ʻapasia totonu ki he ʻOtuá. Naʻe fai ʻe he ʻEikí ʻa e fakahinohino ko ʻení:

“Ko au, ko e ʻEikí, ʻoku ou ʻaloʻofa mo angalelei kiate kinautolu ʻoku manavahē kiate aú, peá u fiefia ke fakalāngilangiʻi ʻa kinautolu ʻoku tauhi kiate au ʻi he māʻoniʻoní pea ʻi he moʻoní ʻo aʻu ki he ngataʻangá.

“ ʻE lahi ʻa ʻenau totongí pea taʻengata ʻa honau nāunaú.

“… Te u fakahā kiate kinautolu ʻa e ngaahi meʻa lilo fufū kotoa pē, [mo] hoku finangalo fekauʻaki mo hoku puleʻangá.”13

ʻOku ʻikai fie maʻu ʻa e fakahaá ia ke nau hoko fakataha kotoa mai he taimi pē taha. ʻE lava pē ke fakakongokonga. “ ʻOku folofola peheni ʻe he ʻEiki ko e ʻOtuá: Te u foaki ki he fānau ʻa e tangatá ʻa e ʻotu lea ki he ʻotu lea, ʻa e akonaki ki he akonaki, ko e siʻi ʻi heni pea siʻi ʻi hena; pea ʻoku monūʻia ʻa kinautolu ʻoku fanongo ʻo tokanga ki heʻeku ngaahi akonakí, pea fanongo ki heʻeku akonakí, he te nau maʻu ai ʻa e ʻiló; he ko ia ʻokú ne talí te u foaki ʻo lahi ange kiate ia.”14 Ko e faʻa-kātakí mo e vilitakí ko e konga kinaua ʻo ʻetau fakalakalaka taʻengatá.

Kuo ʻosi fakamatalaʻi ʻe he kau palōfitá ʻa e meʻa ne nau ongoʻi ʻi heʻenau maʻu fakahaá. Naʻe fakamatala ʻe Siosefa Sāmita mo ʻŌliva Kautele “Naʻe matoʻo ʻa e veilí mei homa ʻatamaí, pea naʻe fakaava ʻa e mata ʻo ʻema ʻiló.”15 Naʻe tohi ʻe Palesiteni Siosefa F. Sāmita, “ ʻI he lolotonga ʻa ʻeku fakalaulauloto ki he ngaahi meʻa ko ʻeni kuo tohí, naʻe fakaava ʻa e mata ʻo ʻeku ʻiló, pea naʻe nofoʻia ʻiate au ʻa e Laumālie ʻo e ʻEikí.”16

ʻE lava ke taau ʻa e Kāingalotu kotoa pē mo ha fakahā fakatāutaha. ʻOku ʻi ai ʻa e fakaafe ko ia ke kole, kumi mo tukituki ke maʻu ha fakahinohino fakalangí, koeʻuhí he ʻoku moʻui ʻa e ʻOtuá pea ko Sīsū ʻa e Kalaisi moʻuí. ʻOku ʻi ai ia koeʻuhí he ko Hono Siasi moʻuí ʻeni.17 Pea ʻoku tau monūʻia he ʻahó ni koeʻuhí he ko Palesiteni Tomāsi S. Monisoní ko ʻEne palōfita moʻuí ia. Ko ʻeku lotú ke tau talangofua mo fai ki heʻene faleʻi fakaepalōfitá, ʻi he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.

MAʻUʻANGA FAKAMATALÁ

  1. Mātiu 7:7; Luke 11:9; ko e tānaki atu hono fakamamafaʻí; vakai foki, 3 Nīfai 14:7; Liliu ʻa Siosefa Sāmita ʻo e Mātiu 7:12, ʻi he Bible appendix.

  2. Molonai 10:4.

  3. T&F 9:8.

  4. 1 Kolinitō 2:14.

  5. Vakai, Mōsaia 5:2; ʻAlamā 5:12–14.

  6. Mōsaia 3:19.

  7. Ko e ngaahi ului peheé ʻoku kakato. Hangē ko ʻení, naʻe liliu e moʻui ʻa John Newton (1725–1807), mei heʻene hoko ko ha taha fefakatauʻaki pōpulá ʻo hoko ko ha ākonga līʻoa ʻa e ʻEikí, pea ʻoku fakamatala fakanounou ʻene uluí ʻi he taimi naʻá ne faʻu ai ʻa e: “Amazing Grace! (how sweet the sound!) / That savʻd a wretch like me! / I once was lost, but now am found; / Was blind, but now I see” (“Amazing Grace,” Olney Hymns, [1779], no. 41).

  8. Ko e faʻa ʻiloʻí (discern) ko e maʻu ia mei he foʻi lea faka-Latina ko e discernere, ʻoku ʻuhinga ke “fakamāvahevaheʻi, [pe] fakafaikehekeheʻi,” Ko e muʻa nauna faka-Latina ko e dis ʻoku ʻuhinga ia ki he “kehekehe,” pea ko e tānaki nauna ko e cernere ʻoku ʻuhinga ia ko e “siviʻi.” Vakai, Merriam-Websterʻs Collegiate Dictionary, 11th ed. (2003), “discern.”

  9. Vakai, T&F 46:23, 26–27.

  10. Hili e pekia ʻa Palesiteni Pilikihami ʻIongi he 1877, naʻe tataki leva ʻa e ngaahi ngāue ʻa e Siasí ʻe he Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá. Naʻe hokohoko atu hono tataki fakataimi ʻe he kau ʻaposetoló ʻo aʻu ki he 1880 ʻa ia ko e taimi ia naʻe fokotuʻu ai ʻa e Kau Palesitenisī ʻUluakí. Ko Sione Telia naʻe Palesiteni he Kōlomu ʻo e Toko Hongofulu Mā Uá he taimi naʻe fai mai ai ʻa e faleʻi ko ʻení he ʻaho 23 ʻo Fēpueli 1878.

  11. ʻI he James R. Clark, comp., Messages of the First Presidency of The Church of Jesus Christ of Latter-day Saints, 6 vols. (1965–75), 2: 307.

  12. T&F 4:5–6; ko e tānaki atu hono fakamamafaʻí; vakai foki ki he veesi 7.

  13. T&F 76:5–7.

  14. 2 Nīfai 28:30.

  15. T&F 110:1.

  16. T&F 138:11. Pea toki hoko mai ai ʻa e fakahā fekauʻaki mo hono malanga ʻaki ʻo e ongoongoleleí kiate kinautolu ne mālōlō teʻeki ai ke nau maʻu ha faingamālie ke fanongo ki he ongoongoleleí ʻi he moʻui fakamatelié (vakai, veesi 29–37).

  17. Vakai, T&F 1:30.