2009
Ke Maʻamaʻa Hoʻomou Kavengá
Nōvema 2009


Ke Maʻamaʻa Hoʻomou Kavengá

ʻOku ʻomi ʻe he ngaahi kavenga mafasiá ha ngaahi faingamālie ke tau fakahoko ai e ngaahi ʻulungāanga māʻoniʻoni ʻe tokoni ki hotau fakahaohaoaʻí.

ʻĪmisi
Elder L. Whitney Clayton

ʻI he ngaahi taʻu lahi kuo hilí, ne u lue atu ai ʻi he hengihengí ʻi he ngahi hala makamaka fāsiʻi ʻo Kuseiko Peluú, ʻi ʻolunga ʻi he ngaahi Moʻunga ʻAnitasí. Naʻá ku sio ki ha tangata mei ha taha ʻo e ngaahi matakali ʻo e feituʻú ʻoku lue mai he taha ʻo e ngaahi halá. Ne ʻikai ko ha tangata sino lahi ʻeni, ka naʻá ne fua ʻi hono tuʻá ha tangai fefie lahi moʻoni. Ne hangē ne lahi tatau pē ʻa e tangaí ia mo e tangata ko ʻení. Pau ne mamafa ange ʻa e tangaí ia ʻiate ia. Naʻá ne fakamaʻu ia ʻaki ha maea ne takai ʻi he lalo tangaí pea takaiʻi ʻi hono laʻé. Naʻá ne puke maʻu ʻa e maea ko iá ʻi he ongo tafaʻaki hono ‘ulú. Naʻá ne ʻai ha konga tupenu ʻi he lalo maea ʻi hono laʻé ke ʻoua naʻa lavea hono laʻé. Naʻá ne ʻalu māmālie mo fakatuʻapiko pē ʻi he mamafa ʻene kavengá, pea naʻe faingataʻa ʻene lué.

Ko e ʻave ʻe he tangatá ni ʻa e fefié ki he māketí ke fakatau atu. ʻI hono fakaʻavalisí, mahalo ʻe fefokiʻaki tuʻo ua pe tolu ʻi he founga tatau ke fetuku ʻene ngaahi kavengá.

Kuo fakaʻau ʻo mahuʻingamālie ange kiate au e manatu ki heʻene fakatuʻapiko mo fāinga ʻi he halá. Ko e hā nai hono fuoloa e lava ke ne hokohoko atu hono fetuku e ngaahi kavenga mamafá ni?

ʻOku ʻomi ʻe he moʻuí ha ngaahi mafasia kehekehe kiate kitautolu, ʻoku maʻamaʻa e niʻihi ka ʻoku mālohi mo mamafa e niʻihi. ʻOku fefaʻuhi e kakaí he ʻaho kotoa pē mo ha ngaahi kavenga ʻokú ne fakamafasiaʻi honau lotó. Ko hotau tokolahi ʻoku fefaʻuhi mo e ngaahi kavenga pehē. ʻE lava pē ke nau hoko fakaeloto pe mamafa fakatuʻasino. ʻE lava ke nau fakahohaʻa, pule fakaaoao, fakahela. ʻE lava pē ke laui taʻu ia.

Ko hono fakalūkufuá, ʻoku haʻu ʻetau ngaahi kavengá mei ha tupuʻanga ʻe tolu. ʻOku ʻi ai e ngaahi kavenga ko e ola fakanatula pē ia ʻo e ngaahi tuʻunga ʻo e māmani ʻoku tau ʻi aí. ʻOku faʻa hoko mai ʻa e mahamahakí, faingataʻaʻia fakaesinó, afaá mo e mofuiké ʻo ʻikai ke tau mapuleʻi. ʻE lava ke tau mateuteu ki he ngaahi fakatamaki ko ʻení, pea taimi ʻe niʻihi ʻoku tau lava ʻo tala e taimi ʻe hoko mai aí, ka ko e founga maheni ʻo e moʻuí, kuo pau ke tau fehangahangai kotoa mo ha niʻihi ʻo e ngaahi faingataʻa ko ʻení.

ʻOku ʻi ai ha ngaahi kavenga ʻoku hoko mai ia kiate kitautolu ko e ngāue kovi ʻa ha niʻihi kehe. ʻE lava ʻe he ngaohikoviá mo e maʻunimaá ʻo ʻai ke ʻoua naʻa hoko ʻa ʻapi ko ha hēvani ʻi māmani ki he kau mēmipa taʻe halaia ʻi hotau fāmilí. ʻOku hanga ʻe he angahalá, tukufakaholo taʻetotonú, pule fakamālohí mo e faihiá ʻo fakamamahiʻi ha niʻihi tokolahi ʻi he fononga ʻo e moʻuí. ʻOku aʻu ki he fanga kiʻi faihala īkí, hangē ko e ngutu laú mo e taʻeʻofá, ʻa ʻenau fakatupu ha faingataʻaʻia lahi.

ʻOku ʻomi ʻe heʻetau ngaahi fehālaakí mo e tōnounoú ha lahi ʻo ʻetau ngaahi palopalemá pea lava ke ne hilifaki ki hotau umá ha ngaahi kavenga mamafa. Ko e kavenga mamafa taha ʻoku tau ʻai kiate kitautolú ko e mafasia ʻo e angahalá. Kuo tau ʻilo kotoa ʻa e ongoʻi tautea mo e mamahi kuo pau ke hoko mai ʻi he ʻikai ke tau tauhi ʻa e ngaahi fekaú.

Neongo pe ko e hā e ngaahi kavenga ʻoku tau fehangahangai mo ia ʻi he moʻuí tupu mei he ngaahi tūkunga ʻo natulá, faihala ʻa e niʻihi kehé, pe ko ʻetau ngaahi fehālākí pe tōnounoú, ka ko e fānau kotoa pē kitautolu ʻa ha Tamai Hēvani ʻofa, naʻá Ne ʻomi kitautolu ki māmani ko e konga ʻo ʻEne palani taʻengata ki heʻetau tupulakí mo e fakalakalaká. ʻE lava ke tokoni ʻa e ngaahi meʻa ʻoku tau aʻusia fakafoʻituituí ʻi hono teuteuʻi kitautolu ke toe foki hake kiate Iá. Ko e ngaahi faingataʻa mo e ʻahiʻahi kotoa ʻoku ʻatautolú, neongo hono faingataʻa ke kātekiná, “ ʻe kiʻi fuofuoloa siʻi pē; pea ʻe toki hakeakiʻi [kitautolu] ʻe he ʻOtuá ʻi ʻolunga ʻo kapau te [tau] kātakiʻi ia ʻo lelei.”1 Kuo pau ke tau fai ʻa e meʻa kotoa te tau lavá ke fuesia “lelei” ʻetau kavengá neongo pe ko e hā hono lōloa ʻo e “fuofuoloa siʻí.”

ʻOku ʻomi ʻe he ngaahi kavenga mafasiá ha ngaahi faingamālie ke tau fakahoko ai e ngaahi ʻulungāanga māʻoniʻoni ʻe tokoni ki hotau fakahaohaoaʻí. ʻOku nau fakaafeʻi kitautolu ke tau tukulolo “ki he ngaahi fakahinohino ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní, pea liʻaki ʻa e tangata fakakakanó kae hoko ko ha tangata māʻoniʻoni ʻi he fakalelei ʻa Kalaisi ko e ʻEikí pea hoko ʻo anga tatau mo ha tamasiʻi siʻi, angavaivai, angamalū, loto-fakatōkilalo, faʻa kātaki, fonu ʻi he ʻofa, pea loto fiemālie ke fakavaivai ʻi he meʻa kotoa pē ʻoku ʻafioʻi ʻe he ʻEikí ʻoku lelei ke ne fai [maʻatautolu], ʻo hangē ʻoku fakavaivai ʻe ha tamasiʻi siʻi ki heʻene tamaí.”2 ʻOku hoko leva ʻa e ngaahi kavengá ni ko ha ngaahi tāpuaki, neongo ʻoku faʻa fakapuli mai ʻa e ngaahi tāpuaki peheé pea mahalo naʻa fie maʻu ki ai ha taimi, ngāue mo e tui ke tau tali mo maʻu ha mahino. ʻOku ala tokoni ʻa e ngaahi sīpinga ʻe fā ke fakamatalaʻi ʻeni:

  • ʻUluakí, ne tala kia ʻĀtama, “ ʻE malaʻia ʻa e kelekelé koeʻuhí ko koe,” ʻa ia ne ʻuhinga ki heʻene lelei ʻaʻaná, pea “te ke kai ʻa e maá ʻi he kakava ʻo ho matá.”3 ʻOku hoko maʻu pē ʻa e ngāué ko ha fakamafasia ka ʻoku hoko maʻu pē foki ia ko ha tāpuaki “ ʻoku lelei ke ne fai [maʻatautolu],” he ʻokú ne akoʻi mai ha ngaahi lēsoni ʻe toki lava pē ke tau ako ʻi he “kakava ʻo [hotau] matá.”

  • Uá, naʻe ʻilo ʻe ʻAlamā ko e masivá mo e “fakavaivaiʻi moʻoni ʻa kinautolu ʻe heʻenau ngaahi mamahí [ʻa e masiva ʻi he kau Sōlami], pea kuo teuteuʻi ʻa kinautolu ke fanongo ki he folofolá.”4 Naʻá ne toe tānaki mai, “Koeʻuhí ko e fakamālohiʻi ʻa kimoutolu ke mou loto fakatōkilaló, kuo mou monūʻia ai.”5 Mahalo ʻoku tokoni hotau tuʻunga fakaʻekonōmiká ke teuteuʻi kitautolu ke tau fanongo foki ki he folofola ʻa e ʻEikí.

  • Tolú, koeʻuhí ko e “fuoloa fau ʻo [ʻenau] taú,” ne tokolahi e kau Nīfai mo e kau Leimana “kuo fakamolū ʻa e loto ʻo e tokolahi koeʻuhí ko ʻenau ngaahi faingataʻaʻiá, ʻo nau fakavaivaiʻi ai ʻa kinautolu ʻi he ʻao ʻo e ʻOtuá ʻi he fuʻu anga-fakatōkilalo lahi.”6 Mahalo naʻa ueʻi hake kitautolu ʻe he ngaahi ngāngāʻehu fakapolitikalé, moveuveu fakasōsialé pea mo e kau kaihaʻa ʻa Katianetoni ʻi onopōní, ke tau loto fakatōkilalo mo fekumi ki ha hūfangaʻanga fakalangi mei he ngaahi afā ʻo e sosaietí.

  • Faá, naʻe fakahā kia Siosefa Sāmita ko e ngaahi meʻa fakamamahi ko ia naʻá ne foua ʻi he ngaahi taʻu lahi ʻi he nima ʻo hono ngaahi filí ʻe “foaki kiate [ia] ʻe he ngaahi meʻá ni kotoa pē, pea … ʻe ʻaonga kiate [ia].”7 Ko e mamahi ʻoku tau foua ʻi he ngaahi ngāue fakamamahi ʻa e niʻihi kehé ko ha founga akoʻi fakamamahi ia ki hono fakaleleiʻi ʻetau tōʻonga moʻuí.

ʻIkai ngata aí, ʻi heʻetau fefuaʻaki ʻetau ngaahi kavengá, ʻe tokoni ke tau fakatupulaki ha tānakiʻanga ʻo e fie kaungā mamahi mo e niʻihi kehé. Naʻe akonaki mai ʻa e ʻAposetolo ko Paulá, ʻoku totonu ke tau “fefuaʻaki … hoʻomou kavengá, pea fakamoʻoni ai ki he fono ʻa Kalaisí.”8 Ko ia ai, ʻoku fie maʻu ʻe heʻetau ngaahi fuakava ʻi he papitaisó ke tau “loto ke fefuaʻaki ʻa hoʻomou ngaahi kavengá, koeʻuhi ke nau maʻamaʻa; ʻio, pea [ke] loto ke tangi mo kinautolu ʻoku tangí; ʻio, pea fakafiemālieʻi ʻa kinautolu ʻoku ʻaonga ki ai ʻa e fakafiemālié.”9

ʻOku tokoni ʻetau tauhi kakato ki heʻetau fuakava ʻo e papitaisó ke toʻo atu ai ʻa ʻetau ngaahi kavengá pea pehē ki he kavenga ʻa kinautolu ʻoku tau tokoniʻí.10 ʻOku tuʻu ʻa kinautolu ʻoku nau fai e ngaahi tokoni peheé ki he niʻihi kehé, ʻi he potu toputapu. ʻI hono fakamatalaʻi ʻení, ne akoʻi ʻe he Fakamoʻuí ʻo pehē:

“Naʻa mau mamata kiate koe ʻanefē ʻoku ke fiekaia, pea mau fafangaʻi koe? pea fieinua, pea mau foaki ʻa e inu kiate koe?

“Naʻa mau mamata kiate koe ʻanefē ko e muli, pea mau fakaafeʻi koe? pe telefua, pea mau fakakofuʻi koe?

“Pea naʻa mau mamata kiate koe ʻanefē ʻokú ke mahaki, pe ʻi he fale fakapōpulá, pea mau ʻalu atu kiate koe?

“Pea ʻe lea ʻa e Tuʻí, ʻo pehē ange kiate kinautolu, Ko ʻeku tala moʻoni atu kiate kimoutolu. Ko e meʻa ʻi hoʻomou fai ia ki ha taha ʻoku kihiʻi siʻi hifo ʻi hoku kāingá ni, ko hoʻomou fai ia kiate au.”11

ʻI he ngaahi meʻá ni kotoa, ʻoku ʻomi ʻe he Fakamoʻuí kiate kitautolu ha poupou mālohi mo ha tokoni, pea ʻokú Ne ʻomi e fakahaofi ʻi Heʻene taimi mo e founga pē ʻAʻana. ʻI he taimi ne hola ai ʻa ʻAlamā mo hono kau muimuí mei he kau tau ʻa e Tuʻi ko Noá, naʻa nau fokotuʻu ha kolo ʻo ui ko Heilami. Naʻe kamata ke nau ngoue, langa fale mo tuʻumālie.12 Ne ʻikai ha fakaʻilonga, ne puke pōpula kinautolu ʻe he kau tau ʻa e kau Leimaná pea “ ʻikai faʻa fakahaofi ʻa kinautolu ʻe ha taha ka ko e ʻEiki ko honau ʻOtuá pē.”13 Ka naʻe ʻikai vave honau fakahaofí.

Naʻe kamata ʻe honau filí ke “hilifaki ha ngaahi ngāue kiate kinautolu mo fokotuʻu ha kau pule ngāue ke angi ʻa kinautolu.”14 Neongo ne fakailifiaʻi kinautolu ʻaki ʻa e maté ʻo kapau te nau lotu,15 ka ko ʻAlamā mo hono kakaí “naʻa nau fakahā hake honau lotó ki he [ʻOtuá]; pea naʻá ne ʻafioʻi ʻa e ngaahi fakakaukau ʻa honau lotó.”16 Koeʻuhí ko ʻenau angalelei mo talangofua ki heʻenau ngaahi fuakava ʻi heʻenau papitaisó,17 ne fakahaofi fakakongakonga kinautolu. Naʻe folofola ʻa e ʻEikí kiate kinautolu:

“Te u … fakamaʻamaʻa foki ʻa e ngaahi kavenga kuo hilifaki ki homou ngaahi umá ke … ʻoua naʻa mou ongoʻi ia ʻi homou tuʻá, lolotonga hoʻomou ʻi he nofo pōpulá; pea te u fai ʻeni koeʻuhi ke mou tuʻu ko e kau fakamoʻoni kiate au ʻamui, pea ke mou ʻiloʻi fakapapau ko au ko e ʻEiki ko e ʻOtuá, ʻoku ou tāpuakiʻi hoku kakaí ʻi honau ngaahi faingataʻaʻiá.

“Pea ko ʻeni naʻe hoko ʻo pehē naʻe fakamaʻamaʻa ʻa e ngaahi kavenga ʻa ia naʻe hilifaki kia ʻAlamā mo hono kāingá; ʻio naʻe fakamālohi ʻa kinautolu ʻe he ʻEikí koeʻuhí ke nau lava ʻo fua faingofua ʻa ʻenau ngaahi kavengá, pea nau fakaongoongo ʻi he fiefia mo e faʻa kātaki ki he finangalo kotoa pē ʻo e ʻEikí.

“Pea naʻe hoko ʻo pehē naʻe lahi fau ʻa ʻenau tuí mo ʻenau faʻa kātakí ko ia naʻe toe ongo mai ai kiate kinautolu ʻa e leʻo ʻo e ʻEikí, ʻo folofola: Mou fiefia, he ʻi he ʻapongipongí te u fakahaofi ʻa kimoutolu mei he nofo pōpulá.”18

ʻOku mohu ʻaloʻofa ʻa e ʻAlo ʻo e ʻOtuá he naʻá Ne fakatauʻatāinaʻi kitautolu mei he ngaahi haʻi ʻo ʻetau angahalá, ʻa ia ʻoku kau ia he ngaahi kavenga mamafa taha kuo tau fuesiá. ʻI Heʻene Fakaleleí, naʻá Ne mamahi “ ʻo fakatatau ki he kakanó koeʻuhí ke ne lava ʻo toʻo kiate ia ʻa e ngaahi angahala ʻa hono kakaí, koeʻuhí ke ne lava ʻo fakamolemoleʻi ʻenau ngaahi maumau-fonó ʻo fakatatau ki he māfimafi ʻo ʻene fakamoʻuí.19 Pea naʻe “kātakiʻi [ʻe Kalaisi] ʻa e ngaahi meʻá ni maʻá e kakai kotoa pē, koeʻuhí ke ʻoua naʻa nau mamahi ʻo kapau te nau fakatomala.”20 ʻI heʻetau fakatomala mo tauhi ʻa e ngaahi fekaú, ʻe fakamolemoleʻi mo fakatauʻatāinaʻi kitautolu mei he loto mafasiá ʻi he tokoni ko e Fakamoʻuí pē ʻe taha ʻokú Ne lava ʻo foakí, “ ʻilonga ia ʻe fakatomalá, te ne maʻu ʻa e ʻaloʻofá.”21

ʻOku ou manatuʻi ʻa e tangata ko ia ʻi Pelū, ʻi heʻene lue punopunou mo faifeinga ke fua ʻa e tangai fefie lahi ʻi hono tuʻá. Kiate au, ko ha tatau ia ʻo kitautolu kotoa ʻi heʻetau fefaʻuhi mo e ngaahi kavenga mafasia ʻo e moʻui. ʻOku ou ʻiloʻi ʻi heʻetau tauhi ʻa e ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá ʻetau ngaahi fuakavá, ʻokú Ne tokoniʻi kitautolu mo ʻetau kavengá. ʻOkú Ne fakamālohia kitautolu. ʻI he taimi ʻoku tau fakatomala ai, ʻokú Ne fakamolemoleʻi ʻetau ngaahi angahalá mo tāpuakiʻi kitautolu ʻaki ʻa e konisēnisi nonga pea mo e fiefiá.22 ʻOfa ke tau tukulolo fiemālie pea ʻi he faʻa kātaki ki he finangalo kotoa ʻo e ʻEiki, ko ʻeku lotú ia ʻi he huafa ʻo Sīsū Kalisí, ʻēmeni.

MAʻUʻANGA FAKAMATALÁ

  1. T&F 121:7–8.

  2. Mōsaia 3:19.

  3. Mōsese 4:23, 25.

  4. ʻAlamā 32:6.

  5. ʻAlamā 32:13.

  6. ʻAlamā 62:41.

  7. T&F 122:7.

  8. Kalētia 6:2.

  9. Mōsaia 18:8–9.

  10. Vakai, Mātiu 10:39; 11:28–30; Mōsaia 2:22.

  11. Vakai, Mātiu 25:35–40.

  12. Vakai, Mōsaia 23:5, 19–20.

  13. Vakai, Mōsaia 23:23–26.

  14. Mōsaia 24:9

  15. Vakai, Mōsaia 24:10–11.

  16. Mōsaia 24:12

  17. Vakai, Mōsaia 18:8–10; 24:13.

  18. Mōsaia 24:14–16.

  19. ʻAlamā 7:13.

  20. T&F 19:16.

  21. ʻAlamā 32:13.

  22. Vakai, Mōsaia 4:3; ʻAlamā 36;19–21.