2009
Tuku ke Ngaohi ʻe he Angamaʻá ke Fakaʻofoʻofa Hoʻo Ngaahi Fakakaukaú
Nōvema 2009


Tuku ke Ngaohi ʻe he Angamaʻá ke Fakaʻofoʻofa Hoʻo Ngaahi Fakakaukaú

ʻOku fie maʻu ke tau taukaveʻi pea tuʻu maʻu ʻi hono paotoloaki ʻo e ngaahi ʻulungāanga faka-Kalaisí.

ʻĪmisi
Bishop H. David Burton

Fakamālō atu ʻEletā Peisi he lotu fakaʻofoʻofa kuó ke fakahoko maʻá e kau fanongó kae tautautefito ki he kau leá.

“Tuku ke ngaohi ke fakaʻofoʻofa maʻu ai pē ʻe he angamaʻá ʻa hoʻo ngaahi fakakaukaú pea ʻe ʻāsili mālohi ʻa hoʻo falalá ʻi he ʻao ʻo e ʻOtuá” (T&F 121:45).

ʻI he fakaofi atu ke hoko ʻa hoku taʻu 12, naʻe ʻi ai ha ngaahi fie maʻu ke u fakakakato kae toki lava ke u ʻosi mei he Palaimelí. Ko e taha ai ke u lau maʻuloto ʻa e ngaahi Tefito ʻo e Tuí ʻe hongofulu mā tolú ʻi hono fakahokohoko totonú. Naʻe faingofua pē kiate au ʻa e ʻuluaki tefito ʻo e tui ʻe hongofulu mā uá, ka naʻe faingataʻa ange ʻa e fika hongofulu mā tolú. Ko hono fakamanatuʻi honau hokohoko totonú naʻe tupu ai ʻene faingataʻá. ʻOku ou fakamālō ki ha faiako Palaimeli fakaʻofoʻofa naʻe faʻa kātaki mo vilitaki ʻo lava ke u lavaʻi ai ʻa hono ako maʻuloto iá.

Hili ha ngaahi taʻu lahi mei ai, ne u hiki mo hoku uaifí mo ʻema fānaú ki homau fuofua ʻapí. Ne mau ʻohovale hono ʻiloʻi te mau kaungāʻapi mo ʻeku faiako Palaimeli ki muʻá. ʻI he taʻu ko ʻeni ʻe 40 tupu kuo mau nofo ai ʻi he feituʻu tatau peé, naʻe ʻikai ke ne tala ʻema kiʻi fakapulipulí mo ʻeku palopalema fakaakó.

“ ʻOku mau tui ʻoku totonu ke faitotonu, angatonu, sino maʻa, angalelei, anga-māʻoniʻoni, pea failelei ki he kakai kotoa pē; ko e moʻoni, ʻoku mau lava ke pehē ʻoku mau muimui ki he naʻinaʻi ʻa Paulá—ʻOku mau tui ki he ngaahi meʻa kotoa pē, ʻoku mau ʻamanaki lelei ki he ngaahi meʻa kotoa pē, kuo mau kātakiʻi ʻa e ngaahi meʻa lahi, pea ʻoku mau ʻamanaki ke mau lava ʻo kātakiʻi ʻa e ngaahi meʻa kotoa pē. Kapau ʻoku ai ha meʻa ʻoku māʻoniʻoni, fakaʻofoʻofa, pe ongoongolelei pe feʻunga mo hono vīkivikiʻí, ko e ngaahi meʻa ia ʻoku mau fekumi ki aí” (Ngaahi Tefito ʻo e Tuí 1:13).

ʻOku ou fie lea he ʻahó ni ʻo kau ki ha ngaahi ʻulungāanga fakafoʻituitui ʻe lava ke tau ui ko ha ngaahi ʻulungāanga māʻoniʻoni. ʻOku hoko ʻa e ngaahi ʻulungāanga māʻoniʻoní ko ha fakavaʻe mahuʻinga kinautolu ʻo ha moʻui faka-Kalisitiane pea ko hano fakafōtunga ia ki tuʻa ʻo e tangata ʻi lotó. Ko e sipela ko ia ʻi he lea faka-Pilitāniá ʻo ha konga lahi ʻo e ngaahi ʻulungāanga fisifisimuʻa ko ʻení ʻoku fakaʻosi ʻaki ia ʻa e mataʻitohi ʻe tolu ko e ity: ko e angatonú (integrity), loto fakatōkilaló (humility), ʻofa faka-Kalaisí (charity), moʻui fakalaumālié (spirituality), haʻisia ki heʻete tōʻongá (accountability), anga fakamatāpulé pe tokaʻí (civility), anganofó (fidelity) pea ʻoku kei lahi pē e lisí ia. Ko ia ʻoku ou fie lau ki he ngaahi ʻulungāanga fisifisimuʻa ko ʻení ʻo ui kinautolu ko e ngaahi anga māʻoniʻoni “ity.” Ko e “Ity” ko ha lea lea pipiki mei mui (suffix) ‘oku ‘uhinga ki ha lelei, tu’unga pe lahi ‘o ha me’a.

ʻOku fie maʻu ke tau vakavakai holo ʻo sio ki he meʻa ʻoku hoko ʻi hotau tukui koló pea tau ʻilo ai ʻoku hōloa lahi ʻa e ngaahi ʻulungāanga fakafoʻituitui ʻo e māʻoniʻoní. Fakakaukau angé ki he ʻulungāanga ʻoku tau faʻa mamata ki ai ʻi he kau fakaʻuli he hala femoʻuekiná; ʻoku lahi ʻene hoko ʻa e meʻa ko e ʻita ʻi he halá. ʻOku ʻikai kei maʻu ʻa e tokaʻí ia ʻi heʻetau talanoa fakapolitikalé. ʻI he fehangahangai e ngaahi fonua ʻi he māmaní mo e faingataʻaʻia fakaʻekonōmiká, hangē ʻoku fetongi e anganofó mo e faitotonú ia ʻe he mānumanú mo e kākaá. ʻE hoko haʻo ʻaʻahi ki he akoʻanga māʻolungá ke ke fanongo ai ʻi he lea mo e teunga taʻetāú. ʻOku tokolahi ha kau ʻatelita ʻoku ʻikai ke nau maʻu e laumālie ʻo e sipotí, ʻoku ʻikai ke nau faʻa anga fakatōkilalo tuku kehe ʻa e taimi ʻoku toki talaki fakahāhā ai ʻenau ngaahi maumau laó pe tōnounou fakaeangamaʻá. ʻOku ʻi ai ha kakai tokolahi ʻoku ʻikai ke nau fie fatongiaʻaki ʻenau lelei fakatuʻasinó. ʻOku ʻi ai ha kau faingataʻaʻia fakapaʻanga ʻoku nau tukuakiʻi ʻa e ngaahi pangikeé mo e ngaahi kautaha noó ko hono fakaʻatā ke nau nō ʻo fuʻu tōtuʻa mo ʻenau fie maʻú ke fakatōliʻa ʻenau holí. ʻOku faʻa holo ʻetau fai ha tokoni ʻofa ki he ngaahi ngāue leleí koeʻuhí ko e mālohi ange ʻetau holi ʻo lahi ange ʻi he meʻa ʻoku tau fie maʻú.

ʻE kāinga, ʻoku ʻikai fie maʻu ia ke tau kau atu ʻi he taʻau ʻo e hōloa fakaeangamaʻa ʻokú ne hūhūkia pe uesia ʻa e sosaietí. Kapau te tau muimui ki he māmaní ʻo tau siʻaki ʻa e ngaahi taufatungamotuʻa faka-Kalisitiané, ʻe iku fakamamahi fakalilifu hono olá. ʻE hōloa ʻa e tuí mo e anganofo fakafoʻituituí pea ʻe ʻi ai hono ngaahi nunuʻa taʻengata. ʻE uesia lahi ai ʻa e maʻumaʻuluta mo e tuʻunga fakalaumālie ʻo e fāmilí. ʻE hōloa mo e tākiekina fakalotú ʻi he sosaietí mo fakafaingataʻaʻiaʻi e laó pea aʻu ʻo liʻaki ia ki he tafaʻakí. ʻE fiefia lahi ʻa Sētane ʻi hono tōkaki ʻo e ngaahi tenga ʻo e ngaahi mahaki fakaʻauha ʻo e tangata fakaekakanó.

ʻOku fie maʻu ke tau taukaveʻi pea tuʻu maʻu ʻi hono paotoloaki ʻo e ngaahi ʻulungāanga faka-Kalaisí ʻi heʻetau moʻui fakaʻahó. ʻOku kamata ʻi ʻapi ʻa hono akoʻi ʻo e ngaahi ʻulungāanga māʻoniʻoní, ʻi ha ongomātuʻa tokanga mo faʻifaʻitakiʻanga lelei. ʻOku hanga ʻe he faʻifaʻitakiʻanga lelei ʻa e mātuʻá ʻo fakatupu hano faʻifaʻitaki ia ʻe he fānaú; ʻoku hanga ʻe he tā sīpinga koví ʻo ʻoange ha fakangofua ki he fānaú ke nau liʻaki ʻa e ngaahi akonaki ʻa ʻenau mātuʻá pea aʻu pē ʻo fakalahi atu ki he ngaahi sīpinga koví. ʻOku hanga ʻe he sīpinga mālualoí ʻo maumauʻi ʻa e tuʻunga falalaʻanga ʻo e mātuʻá.

ʻOku saiʻia ʻa e kiʻi taʻahine taʻu valu ko Mīkení ʻi he tā pianó. Naʻe teu foaki ange ʻe heʻene faiako pianó ha pale ko ha foʻi tōnati kapau te ne ako tā piano maʻu pē. Naʻe pehē ʻe he faiakó te ne telefoni kia Mīkeni ʻi he lolotonga ʻo e uiké ʻo vakaiʻi pe ʻe maʻu haʻane foʻi tōnati. Kapau naʻá ne ako tā piano he ʻaho ko iá, ʻe fakapaleʻi ia. ʻI he fetuʻutaki atu kia Mīkení naʻe ʻikai ʻi ʻapi ʻa Mīkeni ia ke ne fai ange ha lipooti. ʻI he ako tā piano fakauiké, naʻe fehuʻi ange ai ʻe he faiakó kia Mīkeni pe naʻá ne ako tā piano, pea tali ange ʻe Mīkeni ʻio ʻokú ne pehē pē kuó ne fai ia, peá ne ʻalu ai mo e palé. ʻI he sio ʻa e faʻē ʻa Mīkení ki he tōnatí, naʻá ne fakafehuʻi ʻa Mīkení mo tokoni ke fakamahinoʻi ange ʻa e fie maʻu ke ne faitotonú. Ne ʻikai fuoloa kuo fai ha telefoni kole fakamolemole ki heʻene faiakó, ʻi hono poupouʻi ia ʻe heʻene faʻeé. Naʻe ʻilo ʻi he telefoni ʻa e faiakó mo e tokotaha akó, naʻe fakakakato moʻoni pē ʻe Mīkeni ʻene ngāue fakatohi fekauʻaki mo e mūsiká; pea naʻe totonu pē ʻene maʻu ʻa e palé. Mālō mo ha mātuʻa poto mo tokanga ke manatua fuoloa ai ha ngaahi lēsoni mahuʻinga pehē.

ʻOku manako ʻaupito ʻa homa mokopuna tangata taʻu 15 ko Pení ʻi he sikií, he kuó ne kau ki ha ngaahi feʻauhi lahi pea lelei ʻaupito ʻene fai iá. Ki muʻa pea fai ha feʻauhi pehē ʻi ʻAitahō, naʻe fakamanatu ange ʻe heʻene ongomātuʻá ʻe toki fakapapauʻi mei hono maaka ʻi he akó pe ʻe kau atu ki he feʻauhí pe ʻikai. Naʻe taʻofi ha fale ʻi he Teleʻa Saní (Sun Valley), ʻi ʻAitahoó ke nau nofo ai pea palani ʻene ongo kuí ke na kau atu ki ai pea naʻe feinga māloh ʻa Peni ke fakatou lavaʻi ʻene ngaahi taumuʻa fakaako naʻá ne ʻamanaki ki ai mo ʻene ongomātuʻá. Ka ʻi heʻene aʻu ki aí, naʻe ʻikai siʻi lava. Naʻe tōmui ʻa Peni ki he feʻauhí pea mole ha ngaahi poini naʻe fie maʻu ka ne kau ai ki he feʻauhi ʻOlimipiki ʻa e Tamaiki Īkí, ka naʻe maʻu ʻe Peni ha loto houngaʻia naʻe mahuʻinga ʻi heʻene ʻilo mo haʻisia ki hono fatongiá. ʻI he taimi ʻoku tuʻu maʻu mo taʻeueʻia ai e mātuʻá, ʻoku nau faʻa ongoʻi faingataʻaʻia mo loto mamahi ange kinautolu ʻi he fānau ʻoku nau akoʻí.

Naʻe fokotuʻu mai ʻe Palesiteni Sēmisi E. Fausi ko e angatonú ko e faʻē ia ʻo e ngaahi ʻulungāanga māʻoniʻoni kotoa pē. Naʻá ne pehē ʻe lava ke fakaʻuhingaʻi ʻa e angatonú ko ha “muimui pau ki he ngaahi ʻulungāanga mahuʻinga ʻo e angamaʻá.” Naʻá ne fokotuʻu mai foki ko e “angatonú ko e maama ia ʻoku malama mai mei hono mapuleʻi hoto konisēnisí. Ko e ivi ia ʻo e fatongia ʻoku ʻiate kitautolú” (“Integrity, the Mother of Many Virtues,” Speaking Out on Moral Issues, [1998], 61, 62). ʻOku faingataʻa ki ha taha ke fakafōtunga ha ngaahi ʻulungāanga māʻoniʻoni ʻo kapau ʻoku ʻikai ke ne angatonu. ʻOku faʻa ngalo ʻa e faitotonú he taimi ʻoku ʻikai ke tau angatonu aí. Kapau he ʻikai ʻi ai ʻa e angatonú, ʻe uesia leva mo e tokaʻí. Kapau ʻoku ʻikai mahuʻinga ʻa e angatonú, ʻe faingataʻa leva ke pukepuke ʻa e anga fakalaumālié. ʻI he kuonga ʻo e Fuakava Motuʻá, naʻe naʻinaʻi ai ʻa Mōsese ki he fānau ʻa ʻIsilelí, kapau “ ʻe fuakava ʻaki ʻe ha tangata ʻa e fuakava ki [he ʻEikí], pe fuakava ʻaki ʻa e fuakava ke nonoʻo hono laumālie ʻaki ʻa e lea papau; ʻe ʻikai te ne fakakehe ʻene lea, ka ʻe fai ia ʻo fakakatatau mo ia kotoa pē ʻoku ʻalu ʻi hono ngutú” (Nōmipa 30:2).

Naʻe fakamanatu mai ʻe Palesiteni Tōmasi S. Monisoni he ngaahi taʻu siʻi kuohilí ʻoku ʻi ai ha “ tokolahi ne ʻikai te nau mei fai ha ngaahi tōʻonga fakavalevale kapau naʻe akoʻi kiate kinautolu ʻoku mahuʻinga ange ʻa e ʻulungāanga fakaʻeiʻeikí, faitotonú, mo e anga-tonú kae ʻikai ko e [loto] sauní [pe ko e] ʻitá; pea ʻoku lahi ange e faingamālie ke lavameʻa ai ha taha ʻo kapau ʻoku nau loto mahino mo anga-lelei’ (“Family Values in a Violent Society,” Deseret News, Jan. 16, 1994, A12, ʻi hono toʻo mei he “Ko Hono Maʻu ʻo e Melinó,” Liahona, Māʻasi 2004, 4).

Mahalo kuo mou fanongo he talanoa fekauʻaki mo e Konga-kau Mole ʻo e ʻUluaki Tau Lahi ʻa Māmaní, pe faʻahinga ʻe hongofulu ʻo ʻIsileli ne molé, pe ko e “lost boys” (“fānau tangata molé”) ʻi he faiva ʻa J.M. Barrie ko e Peter Pan. Mahalo foki kuo mou maheni ʻi he hiva naʻe faʻu ʻe Maikolo Mekileni ko e “The Forgotten Carols.” Kuo pau ke ʻoua ʻaupito naʻa fakangaloʻi pe liʻaki ʻa e ngaahi ʻulungāanga māʻoniʻoni ʻo e angamaʻá. Kapau ʻe fakangaloʻi pe liʻaki kinautolu, ʻe hoko ia ko e “ngaahi ʻulungāanga māʻoniʻoni kuo molé”. Pea ʻo ka mole ʻa e ngaahi ʻulungāanga māʻoniʻoní, ʻe hōloa ʻa e ngaahi fāmilí pea vaivai e tui ʻa e kakaí kia Sīsū Kalaisí pea he ʻikai lava ke aʻusia ha ngaahi fetuʻutaki mahuʻinga mo taʻengata.

ʻI hono fakahoko ʻo e ngaahi ʻulungāanga maʻá, ʻe siʻi ange ʻa e mālohi ʻo Sētane ʻi he sosaietí pea ʻikai lava ʻene palani ke maʻu ʻa e loto, ʻatamai mo e fakakaukau ʻa e tangata fakamatelié.

Ko e taimi ʻeni ke tau kafataha ai ʻi hono fakahaofi mo tauhi ʻa e meʻa ko ia ʻoku “māʻoniʻoní, fakaʻofoʻofá pea mo ongoongo leleí.” ʻI heʻetau tuku ko ia ke ngaohi ʻe he angamaʻá ke fakaʻofoʻofa maʻu pē ʻa ʻetau ngaahi fakakaukaú pea tau fakatupulaki ʻi heʻetau moʻui fakaʻahó ʻa e ngaahi ʻulungāanga māʻoniʻoní, ʻe toe lelei ange ai hotau tukui koló mo ʻetau ngāueʻangá, pea ʻe fakamālohia ai ʻa ʻetau fānaú mo hotau ngaahi fāmilí pea ʻe faitāpuekina ʻa e kakaí ʻe he tuí mo e angatonú.

ʻOku ou fakamoʻoni mo fakahā ʻoku ʻamanaki mai ʻetau Tamai Hēvaní ki Heʻene fānaú ke nau angatonú, anga fakamatāpule, anganofo, ʻofa faka-Kalaisi, nima foaki, angamaʻa pea mo e ngaahi ʻulungāanga “ity”. ʻOfa ke tau loto-fakatōkilalo ke puke ʻa hotau fatongia ko ia ke fakahaaʻi ʻa ʻetau malava ke fakahoko iá, ko ʻeku lotú ia, ʻi he huafa toputapu ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.