2009
Fakatomala … Koeʻuhí Ke u Fakamoʻui ʻa Kimoutolu
Nōvema 2009


“Fakatomala … Koeʻuhí Ke u Fakamoʻui ʻa Kimoutolu”

ʻOku tātātaha ke hoko e fakaafe ke fakatomalá ko ha leʻo ʻo e tauteá, ka ko ha tautapa ia ʻi he angaʻofa ke tafoki pea “foki” ki he ʻOtuá.

ʻĪmisi
Elder Neil L. Andersen

ʻE kāinga, ko e māhina ʻaki ʻeni ʻe ono talu hono ui au ki he Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá. ʻOku ou maʻu ha loto fakatōkilalo ke ngāue fakataha mo ha kau tangata kuo nau hoko ko ha faʻifaʻitakiʻanga mo ha kau faiako kiate au. ʻOku mātuʻaki hounga kiate au hoʻomou ngaahi lotú mo hoʻomou hikinima ʻo poupouʻi aú. Kiate au, kuo hoko ia ko ha taimi ʻo e lotu faivelenga; ʻo e fekumi fakamātoato ke hōifua mai ʻa e ʻEikí. Kuó u ongoʻi ʻEne ʻ ofá ʻi ha ngaahi founga toputapu mo fakangalongataʻa. ʻOku ou fakamoʻoni ʻokú Ne moʻui pea ko ʻEne ngāue toputapú ʻeni.

ʻOku tau ‘ofa ʻia Palesiteni Tōmasi S. Monisoní, ko e palōfita ʻa e ʻEikí. Te u manatua ʻo taʻengata ʻa ʻene ʻofá, ʻi heʻene fakahoko mai hoku uiuiʻí ʻi ʻEpeleli ʻo e taʻu ní. ʻI he fakaʻosinga ʻema fakaʻekeʻeké, naʻe mafao mai hono ongo nimá ʻo fāʻofua kiate au. Ko ha tangata lōloa ʻa Palesiteni Monisoni. ʻI he taimi naʻá ne fāʻofua ai kiate aú, peá ne puke atu au kiate iá, naʻá ku ongoʻi ʻo hangē ha kiʻi tamasiʻi siʻi ʻoku ʻi he fatafata malu ʻo ha tamai angaʻofa.

Hili ha ngaahi māhina mei he meʻa naʻe hokó, naʻá ku fakakaukau ki he fakaafe ʻa e ʻEikí ke haʻu kiate Ia, pea ke Ne puke fakalaumālie atu au ʻi Hono nimá. Naʻá Ne folofola ʻo pehē, “Vakai, ʻoku mafao atu [hoku nima] ʻo e ʻaloʻofá kiate kimoutolu, pea ko ia ia ʻe haʻú, te u maʻu ia; pea ʻoku monūʻia ʻa kinautolu ʻa ia ʻoku haʻu kiate aú.”1

ʻOku talanoa e folofolá fekauʻaki mo Hono ongo toʻukupu ʻoku mafao mai,2 ke tali,3 mo e nima ʻoku mafao atu,4 ke takatakaiʻi.5 ʻOku fakamatalaʻi ia ko e toʻukupu māfimafi,6 mo māʻoniʻoni,7 ko e toʻukupu ʻo e ʻaloʻofa,8 toʻukupu ʻo e maluʻi,9 ko e nima ʻo e ʻofa,10 “ ʻoku mafao atu ʻi hono kotoa ʻo e ʻahó.”11

Kuo tau takitaha ongoʻi hono takatakaiʻi kitautolu ʻe Hono toʻukupu fakalaumālié. Kuo tau ongoʻi ʻEne fakamolemolé, ʻEne ʻofá mo e fakafiemālié. Naʻe pehē ʻe he ʻEikí, “Ko au ia [ʻa ia] ʻoku fakafiemālieʻi koé.”12

Ko e finangalo ʻo e ʻEikí ke tau haʻu kiate Ia pea ʻōʻōfaki mai ʻe Hono toʻukupú, ʻa ia ko ha fakaafe ia ke fakatomala. “Vakai, ʻokú ne ʻoatu ha fakaafe ki he kakai fulipē, he kuo mafao atu ʻa e toʻukupu ʻo e ʻaloʻofá kiate kinautolu, pea ʻokú ne folofola: fakatomala pea te u tali ʻa kimoutolu.”13

ʻOku tau mamaʻo mei he ʻOtuá ʻi he taimi ʻoku tau fai angahala aí. ʻI he taimi ʻoku tau fakatomala aí, ʻoku tau tafoki ai ki he ʻOtuá.

ʻOku tātātaha ke hoko e fakaafe ke fakatomalá, ko ha leʻo ʻo e tauteá, ka ko ha tautapa ia ʻi he angaʻofa ke tafoki pea “foki” ki he ʻOtuá.14 Ko e taʻalo mai ia ʻa ha Tamai angaʻofa mo Hono ʻAlo Tofu Pē Tahá ke tau toe lelei ange ʻi he tuʻunga ʻoku tau ʻi aí, ke tau aʻu hake ki ha tuʻunga moʻui māʻolunga ange, ke tau liliu pea ongoʻi ʻa e fiefia he tauhi e ngaahi fekaú. ʻI heʻetau hoko ko e kau muimui ʻo Kalaisí, ʻoku tau fiefia ʻi he tāpuaki ʻo e fakatomalá pea mo e fiefia ʻo hono fakamolemoleʻí. ʻOku nau hoko ko ha konga ʻetau moʻuí , pea ʻokú ne tākiekina ʻa e anga ʻo ʻetau fakakaukaú mo e ongo ʻoku tau maʻú.

ʻI he toko lauiafe ʻoku nau fanongo mai ki he konifelenisí ni, ʻoku lahi ʻa e faikehekehe ʻi he tuʻunga taau mo e angatonu fakatāutahá. ʻOku kei hoko pē ʻa e fakatomalá ko ha tāpuaki kiate kitautolu kotoa. ʻOku tau takitaha fie maʻu ke ongoʻi ʻa e toʻukupu ʻaloʻofa ʻo e Fakamoʻuí, ʻo fakafou mai ʻi he fakamolemole ʻo ʻetau ngaahi angahalá.

ʻI he ngaahi taʻu kuohilí, naʻe kole mai ke u feʻiloaki mo ha tangata naʻe moʻui ʻi ha vahaʻataimi ʻi he tuʻunga faiangahalá, kimuʻa peá ma feʻiloakí. Naʻe ʻikai ke ne toe hoko ko ha mēmipa ʻo e Siasí, koeʻuhí ko e ngaahi fili taʻefakapotopoto naʻá ne fakahokó. Kuo fuoloa ʻene foki mai ki he Siasí pea fai mālohi hono tauhi e ngaahi fekaú, ka naʻe moʻua hono lotó ʻi he ngaahi meʻa naʻá ne faí. ʻI heʻeku fakataha mo iá, naʻá ku ongoʻi ʻene mā mo ʻene loto lavea ʻi heʻene maumauʻi ʻene ngaahi fuakavá. Hili ʻema ʻinitaviú, naʻá ku hilifaki hoku ongo nimá ʻi hono ʻulú ʻo u foaki ange ha tāpuaki ʻo e lakanga fakataulaʻeikí. Kimuʻa ke u puʻaki ha foʻi leá, naʻá ku ongoʻi ha ivi mālohi ʻo e ʻofa ʻa e Fakamoʻuí mo hono fakamolemoleʻi iá. Naʻá ma fāʻofua he ʻosi ʻa e tāpuakí pea ʻikai toe fakapulipuliʻi ʻe he tangatá ni ʻene tangí.

ʻOku ou ofo ʻi he mafao mai ʻa e toʻukupu ʻo e ʻaloʻofá mo e ʻofa ki he tokotaha fakatomalá, tatau ai pē pe ko e hā hono lahi e siokitá ʻi he angahala ne liʻakí. ʻOku ou fakamoʻoni ʻoku malava pea vēkeveke ʻa e Fakamoʻuí ke fakamolemoleʻi ʻetau ngaahi angahalá. ʻOku ʻikai ha angahala ʻe taʻe lava ke fakamolemoleʻi, tuku kehe ʻa kinautolu tokosiʻi ʻoku nau fili ke lohiakiʻi e laumālié hili ʻenau ʻiloʻi hono kakató.15 Ko ha faingamālie fakaofo kiate kitautolu takitaha ke tau tafoki mei heʻetau ngaahi angahalá pea haʻu kia Kalaisi. Ko e fakamolemole fakalangí, ko e taha ia ʻo e ngaahi fua melie taha ʻo e ongoongoleleí, toʻo atu ʻo e halaiá mo e mamahí mei hotau lotó pea fetongi kinautolu ʻaki ʻa e fiefia mo e fiemālie ʻo e konisēnisí. ʻOku fakahā ʻe Sīsū ʻo pehē, “He ʻikai koā te mou tafoki mai ʻeni kiate au, pea fakatomala mei hoʻomou ngaahi angahalá, ʻo liliu, koeʻuhi ke u fakamoʻui ʻa kimoutolu?”16

ʻOku ʻi ai ha niʻihi ʻoku nau fanongo mai he ʻaho ní, mahalo ʻe fie maʻu “ha fuʻu liliu [ʻo e] lotó”17 ke fakafepakiʻi ʻa e ngaahi maumaufono mamafá. ʻE fie maʻu ʻa e tokoni ʻa ha taki lakanga fakataulaʻeiki. Ki he tokolahi, ko e fakatomalá ko ha meʻa fakafoʻituitui, ko ha fekumi fakaʻaho ia ki he tokoni ʻa e ʻEikí ke fakahoko ʻa e ngaahi liliu ʻoku fie maʻú.

Ki he tokolahi, ko e fakatomalá ʻoku hangē ia ko ha fononga ka ʻikai ko ha meʻa ʻoku fai ʻi ha taimi pē ʻe taha. ʻOku ʻikai faingofua. ʻOku faingataʻa e liliú. ʻOku fie maʻu e lele ʻo tui tonu ki he matangí pe kakau fakafepaki ki he ʻaú. Naʻe folofola ʻa Sīsū, “Kapau ʻe muimui ha taha ʻiate au, tuku ke ne liʻaki ʻe ia ia, pea toʻo hake ʻene ʻakau mafasiá ʻo muimui ʻiate au.”18 Ko e fakatomalá ko e tafoki mei he ngaahi meʻa hangē ko e taʻe faitotonú, hīkisiá, loto lilí mo e ngaahi fakakaukau ʻulí, pea hanga atu ki ha meʻa kehe hangē ko e manavaʻofá, taʻe siokitá, faʻa kātakí, mo e anga fakalaumālié. Ko e “toe tafoki” ki he ʻOtuá.

ʻE anga fēfē haʻatau fili ʻa e feituʻu ʻe fakamamafa ai ʻetau fakatomalá? Ko e taimi ʻoku fokotuʻu mai ai ʻe ha taha ʻoku tau ʻofa ai pe ko hatau kaungāmeʻa ʻa e ngaahi meʻa ʻoku fie maʻu ke tau liliu mei aí, ko e taimi niʻihi ko e tangata fakakakano ko ia ʻoku ʻi loto ʻiate kitautolú, ʻoku ʻasi hake hono ʻulú ki ʻolunga ʻo tali mai, “ ʻOkú ke fakakaukau ʻoku totonu ke u liliu? Sai, tuku ke u tala atu ha niʻihi hoʻo ngaahi palopalemá.” Ko e tali lelei angé ko haʻo tangi ki he ʻEikí ʻo pehē: “ ʻE Tamai, ko e hā Ho finangaló ke u fai?” ʻOku hoko mai leva ʻa e ngaahi talí. ʻOku tau ongoʻi e ngaahi liliu ʻoku fie maʻu ke tau faí. ʻOku fakahā mai ʻe he ʻEikí ʻi hotau ʻatamaí pea ʻi hotau lotó.19

Pea ʻoku tau toki maʻu ʻa e ngofua ke tau fili: te tau fakatomala nai, pe ko ʻetau fakangata ʻa hotau ivi ke maʻu ʻa e ngaahi tāpuaki ʻo e langí?

Naʻe fakatokanga ʻa ʻAlamā ʻo pehē, “ ʻOua naʻá ke feinga ke fakatonuhiaʻi koe ʻi ha kihiʻi momoʻi meʻa ʻe taha.”20 Ko e taimi ko ia ʻoku tau “fakapūlouʻi ai kitautolú,” ʻoku taʻofi ai ʻetau tui ki he leʻo fakalaumālie ko ia ʻokú ne fakaafeʻi kitautolu ke tau liliú. ʻOku tau lotu kae siʻi ke tau fanongo. ʻOku mole atu mei heʻetau ngaahi lotú ʻa e tui ko ia ʻoku ne tākiekina kitautolu ki he fakatomalá.21

ʻI he momeniti ko ʻení, ʻoku pehē ʻe he tokotaha, “ ʻE Misa ʻEnitasoni, ʻoku ʻikai mahino kiate koe. ʻOku ʻikai te ke lava ʻo ongoʻi ʻa ia kuó u ongoʻí. ʻOku fuʻu faingataʻa ke liliu.”

ʻOkú ke moʻoni; ʻOku ʻikai mahino kakato kiate au. Ka ʻoku ʻi ai e tokotaha ʻoku mahino kiate Ia. ʻOkú Ne ʻafioʻi. Kuó Ne ʻosi ongoʻi hoʻo mamahí. Kuó Ne fakahā mai, “Kuó u tohi tongi koe ʻi hoku ʻaofi nimá.”22 ʻOku ʻi ai e Fakamoʻuí, ʻokú Ne ala mai kiate kitautolu takitaha mo kole mai: “Mou haʻu kiate au.”23 Te tau lava ʻo fakatomala. Te tau lava!

ʻI heʻetau ʻiloʻi ko ia ʻa e tafaʻaki ʻoku tau fie maʻu ke liliú, ʻoku tau loto mamahi ʻi he mamahi naʻa tau fakatupú. ʻOku tataki atu ai kitautolu ke vete fakamātoato mo ongoʻi moʻoni ʻetau angahalá ki he ʻEikí, pea kapau ʻe fie maʻu, ke tau fai ia ki he niʻihi kehé.24 Kapau ʻe malava, ʻoku tau fakafoki ʻa ia kuo tau fai naʻe halá pe naʻa tau ʻavé.

ʻOku hoko ʻa e fakatomalá ko e konga ia ʻetau moʻui fakaʻahó. ʻOku fuʻu mahuʻinga fau ʻetau maʻu fakauike ko ia e sākalamēnití—ke tau haʻu loto ʻapasia mo fakatōkilalo ʻi he ʻao ʻo e ʻEikí, pea fakahā ʻetau falala kiate Iá, pea kole kiate Ia ke fakamolemoleʻi pea mo fakafoʻou kitautolu, pea tau palomesi ai te tau manatu maʻu ai pē kiate Ia.

Ko e taimi ʻe niʻihi ʻi heʻetau fakatomalá, ʻi heʻetau feinga fakaʻaho ke tau hoko ʻo toe anga faka-Kalaisi angé, ʻoku tau fakatokangaʻi ʻoku tau toutou fekuki mo e ngaahi faingataʻa tatau. Hangē ko haʻatau kaka ʻi ha moʻunga ʻoku ʻuluʻakauʻiá, ʻi he taimi ʻe niʻihi ʻoku ʻikai ke tau sio ki heʻetau fakalakalaká kae ʻoua ke tau ofi ki he tumutumú pea tau toki sio kimui mei he ngaahi feituʻu māʻolungá. ʻOua te mou loto foʻi. Kapau ʻoku mou feinga mo ngāue ke fakatomala, ʻoku mou ʻi he founga ʻo e fakatomalá.

ʻI heʻetau laka atu ki muʻá, ʻoku toe maama ange ʻetau vakai ki he moʻuí, pea tau ongoʻi ʻoku ngāue mālohi ange ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní ʻiate kitautolu.

Ko e taimi ʻe niʻihi ʻoku tau fifili ai pe ko e hā ʻoku tau manatua fuoloa ai ʻetau ngaahi angahalá hili ia ha taimi lōloa kuo tau siʻaki ia. Ko e hā nai ʻoku kei hokohoko ai e mamahi ʻi heʻetau ngaahi fehālākí ʻi he taimi lahi, hili ia ʻetau fakatomalá?

Te mou manatuʻi ʻa e talanoa fakangalongataʻa naʻe fai ʻe Palesiteni Sēmisi E. Fausi. “ ʻI heʻeku nofo ʻi he fāmá ʻi heʻeku kei siʻí … ʻOku ou manatuʻi ʻeku kui fefiné … ʻene ngaohi ʻemau meʻakai ifo ʻi ha sitou tafu. Ko e taimi ko ia ʻoku ʻosi ai ʻa e puha fefie naʻe tuʻu ʻi he tafaʻakí naʻe faʻa toʻo fakalongolongo hake pē ʻe heʻeku kuí ʻa e puhá, ʻo ʻalu atu ki tuʻa ʻo fakafonu mai mei he fokotuʻunga fefie ʻi tuʻá ʻo foki mai mo e puha mamafa ko iá ki fale.”

Pea naʻe hā mei he leʻo ʻo Palesiteni Fausí ʻene ongoʻi loto-māfana ʻi heʻene hoko atu e talanoá: “Naʻe ʻikai te u faʻa tokanga … peá u nofo ai au, kae tuku ʻeku kui [fefine] ʻofeiná ke ne fakafonu mai ʻa e puha fefie ʻi peitó. ʻOku ou mā ʻiate au peá u loto-mamahi ʻi heʻeku moʻuí kotoa ʻi he meʻa naʻe totonu ke u faí. ʻOku ou fakaʻamu pē ke ʻi ai mai ha ʻaho te u lava ai ʻo kole fakamolemole kiate ia.”25

Kuo laka hake ʻeni he taʻu ʻe 65 mei ai. Kapau ʻoku kei manatuʻi ʻe Palesiteni Fausi peá ne loto mamahi ʻi he ʻikai ke ne tokoni ki heʻene kui fefiné hili e ngaahi taʻu lahi ko iá, ʻoku totonu nai ke tau ʻohovale ʻi he ngaahi meʻa ʻoku tau kei manatuʻi pea fakameʻapangoʻia aí?

ʻOku ʻikai talamai ʻe he folofolá ʻe ngalo ʻiate kitautolu ʻetau ngaahi angahala ʻi he moʻui ní. Ka ʻokú ne fakahā mai ʻe ʻikai toe manatua ia ʻe he ʻEikí.26

Ko hono siʻaki ʻo e ngaahi angahalá, ʻoku ʻuhinga ia ko e ʻikai toe foki ki ai. ʻOku fie maʻu ha taimi ki hono siʻaki iá. Ke tokoniʻi kitautolu, ʻi he taimi lahi ʻoku hanga ʻe he ʻEikí ʻo fakangofua e kiʻi toenga ʻetau fehālākí ke nofo ʻi heʻetau manatú.27 Ko ha konga mahuʻinga ia ʻo ʻetau ako fakamatelié.

ʻI he taimi ʻoku tau vete moʻoni ai ʻetau ngaahi angahalá, pea fakafoki ʻa e meʻa te tau lavá kiate ia naʻá tau fakalaveaʻí, pea siʻaki ʻetau ngaahi angahalá ʻaki ʻetau tauhi e ngaahi fekaú, ʻoku tau fou atu ʻi he founga te tau maʻu ai e fakamolemolé. ʻE ʻalu pē taimí, mo ʻetau ongoʻi ʻa e mole atu e mafatukituki ʻetau mamahí, pea toʻo “atu ʻa e ongoʻi halaiá mei hotau lotó”28 pea ʻomai ʻa e “fiemālie ʻo e konisēnisí.”29

Kiate kinautolu ʻoku fakatomala moʻoni ka ʻoku hangē ʻoku teʻeki ke nau ongoʻi tauʻatāiná; mou hokohoko atu hono tauhi e ngaahi fekaú. ʻOku ou palōmesi atu, ʻe hoko mai e tauʻatāiná ʻo fakatatau ki he finangalo ʻo e ʻEikí. ʻOku toe fie maʻu ʻa e taimi ki he faifakamoʻuí.

Kapau ʻoku ke hohaʻa, kumi faleʻi mei hoʻo pīsopé. ʻOku maʻu ʻe he pīsopé ʻa e mālohi ʻo e ʻiloʻiló.30 Te ne tokoniʻi koe.

ʻOku fakatokanga mai e folofolá kiate kitautolu, “Ke ʻoua naʻa mou toloi ʻa e ʻaho ʻo hoʻomou fakatomalá!”31 Ka ʻi he moʻuí ni, ʻoku ʻikai pē tōmui ia ke fakatomala.

Naʻe tuʻo taha ʻa e kole mai ke u feʻiloaki mo ha ongo meʻa mali matuʻotuʻa ʻokú na foki mai ki he Siasí. Ne akoʻi kiate kinaua e ongoongoleleí ʻe heʻena mātuʻá. Hili pē ʻena malí, naʻá na mavahe mei he Siasí. Ko e ʻosi ʻeni ha taʻu ʻe 50 mei ai, peá na foki mai. Ne u manatuʻi ʻa e hū mai ʻa e husepānití ki ʻōfisi ʻokú ne toho mai ha hina mānava kasa. Naʻá na fakahā ʻena fakameʻapangoʻia ʻi he ʻikai ke na kei tui faivelengá. Naʻá ku fakahā ange kiate kinaua ʻemau fiefia koeʻuhi ko ʻena foki maí, peá u fakapapauʻi ange ʻa e nima talitali fiefia ʻo e ʻEikí kiate kinautolu ʻoku fakatomalá. Naʻe tali mai ʻe he tangataʻeiki toulekeleká ni, “ ʻOkú ma ʻiloʻi ia ʻe Misa ʻEnitasoni. Ka ʻokú ma mamahi koeʻuhí ko ʻema fānaú mo homa makapuná, ʻoku ʻikai te nau maʻu e ngaahi tāpuaki ʻo e ongoongoleleí. ʻOkú ma foki mai, ka ʻokú ma foki toko ua mai pē.”

Naʻe ʻikai te na foki toko ua mai pē. ʻOku ʻikai ngata pē hono liliu kitautolu ʻe he fakatomalá, ka ʻoku toe tāpuekina foki hotau ngaahi fāmilí mo kinautolu ʻoku tau ʻofa aí. ʻI heʻetau fakatomala moʻoní, ʻo fakatatau ki he taimi ʻa e ʻEikí, ʻoku ʻikai ke hanga pē ʻe he mafao atu e toʻukupu ʻo e Fakamoʻuí ʻo takatakai kitautolú, ka ʻoku toe ope atu ki he moʻui ʻetau fānaú mo hotau hakó. ʻOku ʻuhinga maʻu pē ʻa e fakatomalá, ʻoku ʻi ai ha fiefia lahi fau ʻi he kahaʻú.

ʻOku ou fakamoʻoni ʻoku malava ʻe he Fakamoʻuí ke vete ange kitautolu mei heʻetau ngaahi angahalá. Kuó u ongoʻi fakafoʻituitui Hono ivi fakaleleí. Kuó u mātā taʻe toe veiveiua Hono toʻukupu fai fakamoʻuí ʻi he toko lauiafe ʻi he ngaahi fonua ʻo e māmaní. ʻOku ou fakamoʻoni ko ʻEne meʻafoaki fakalangí ʻokú ne toʻo atu ʻa e loto halaiá mei hotau lotó pea ʻomi ʻa e fakafiemālié ki hotau konisēnisí.

ʻOkú ne ʻofa ʻiate kitautolu. Ko e kāingalotu kitautolu Hono Siasí. ʻOkú Ne fakaafeʻi ʻa e tokotaha kotoa ʻo kitautolu ke fakatomala, tafoki mei heʻetau ngaahi angahalá, pea haʻu kiate Ia. ʻOku ou fakamoʻoni ʻoku Ne ʻi ai ʻi he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.

MAʻUʻANGA FAKAMATALÁ

  1. 3 Nīfai 9:14.

  2. Vakai, Molomona 6:17.

  3. Vakai, ʻAlamā 19:36.

  4. Vakai, 2 Ngaahi Tuʻi 17:36; Saame 136:12.

  5. Vakai, 2 Nīfai 1:15.

  6. Vakai, T&F 123:6.

  7. Vakai, 3 Nīfai 20:35.

  8. Vakai, ʻAlamā 5:33.

  9. Vakai, ʻAlamā 34:16.

  10. Vakai, T&F 6:20.

  11. 2 Nīfai, 28:32.

  12. 2 Nīfai, 8:12.

  13. ʻAlamā 5:33.

  14. Hilamani 7:17.

  15. Vakai, Boyd K. Packer, “Ko e Pongipongi Fisifisimuʻa ʻo e Fakamolemolé,” Tūhulu, Sānuali 1996, 21.

  16. 3 Nīfai 9:13.

  17. ʻAlamā 5:12.

  18. Mātiu 16:24.

  19. Vakai, T&F 8:2.

  20. ʻAlamā 42:30.

  21. Vakai, ʻAlamā 34:17–18.

  22. ʻĪsaia 49:16.

  23. 3 Nīfai 9:14.

  24. Vakai, T&F 58:43.

  25. James E. Faust, “Ko e Ngaahi Meʻa ʻo e Lotó ʻOku Mamafa Angé: Ko e Fakamāú, ʻAloʻofá mo e Tuí,” Tūhulu, Sānuali 1998, 73.

  26. Vakai, T&F 58:42–43; vakai foki, ʻAlamā 36 :17–19.

  27. Vakai, Dieter F. Uchtdorf, “Ko e Tuʻunga ʻo e Fokí,” Liahona, Mē 2007, 99.

  28. ʻAlamā 24:10.

  29. Mōsaia 4:3. ʻOku fakafehokotaki ʻe he folofolá ʻa ʻetau fiefia ʻi he moʻui ko ʻení pea mo e moʻui ka hokó ʻaki ʻa e nonga ʻo e konisēnisí. Fakatokangaʻi ange ʻi he akonaki ʻa ʻAlamaá ko e fehangahangai ʻo e fiefiá ko e mamahi ʻa e konisēnisí (vakai, ʻAlamā 29 :5). ʻOku pehē ʻe ha kau palōfita kehe ko e fakamamahi ʻo e fai angahalá hili ʻa e moʻui ní ʻoku tupu mei ai ʻa e ongoʻi halaia ʻoku nau maʻú (vakai, 2 Nīfai 9:14, 46; Mōsaia 2:38; 3:24–25; Molomona 9:5). Naʻe pehē ʻe Siosefa Sāmita: “ ʻOku fakamamahiʻi mo fakamāuʻi pē ʻe he tangatá ia. Ko ia ʻoku lau ai ʻo pehē, Te nau ʻalu ki he ano ʻo e afi mo e makavela. ʻOku lahi tatau ʻa hono fakamamahi mo e taʻefiemālie ʻo e fakakaukau ʻa e tangatá mo ha ano ʻo e afi mo e makavela” (ʻi he History of the Church, 6:314).

  30. Vakai, T&F 46:27.

  31. ʻAlamā 34:33.