“OLe Agaga o le Atua,” mataupu 21 o le Au Paia: O Le Tala o le Ekalesia a Iesu Keriso i Aso e Gata Ai, Voluma 1, O Le Tagavai o le Upumoni, 1815–1846 (2018)
Mataupu 21: “O Le Agaga o le Atua”
Mataupu 21
O Le Agaga o le Atua
Ina ua uma ona toefaalelei ma lona uso, sa toe taulai atu Iosefa i le faamaeaina o le malumalu. E ui pe a faatusatusa i falesa maoae o Europa, sa maualuga atu le malumalu ma malualii nai lo le tele o fale i Ohaio. O tagata femalagaai i luga o le ala i Katelani sa faigofie ona matauina lona falelogo felanuai ma le taualuga mumu sesega o alia’e mai i luga atu o tumutumu laau. O puipui namu feilafi, ma faitotoa lanumeamata malolosi, ma faamalama faa-tusao i luga e teuteu pei ni rosa na avea ai o se vaaiga maoae.1
E oo atu i le faaiuga o Ianuari 1836, toeitiiti maea totonu o le malumalu, ma sa saunia e Iosefa ia taitai o le ekalesia mo le faaeega o le mana paia sa folafola mai le Alii e tuuina atu ia te i latou. Sa leai se tasi na iloa tonu pe faape’i le faaeega paia, ae sa faamalamalama atu e Iosefa e faapea o le a oo mai pe a uma ona ia faatautaia le mulumuluga ma le faauuga faafaatusa o sauniga i alii ua faauuina i le perisitua, e pei ona sa faataele ai e Mose ma faauu ia ositaulaga a Arona i le Feagaiga Tuai.2
Sa faitauina foi e le Au Paia ia fuaitau o le Feagaiga Fou lea sa aumaia ai se malamalamaaga i le faaeega paia. Ina ua mavae le Toetu, sa fautuaina e Iesu Ana aposetolo ia aua nei tuua Ierusalema e talai le talalelei, sei vagana ua “faaeeina i latou i le mana mai luga.” Mulimuli ane, i le aso o le Penetekoso, sa maua ai e aposetolo o Iesu lenei mana ina ua afio ifo le Agaga i luga o i latou e pei o se matagi agi malosi, ma sa latou tautatala i gagana.3
A o sauniuni le Au Paia mo o latou faaeega paia, sa latou faamoemoe mo se liligi mai faapena faaleagaga.
I le aoauli o le aso 21 Ianuari, sa feaei ai Iosefa, ma ona fesoasoani ma lona tama i faasitepu agai atu i se afeafe i le ofisa lomitusi i tua o le malumalu. Sa mulumuluina faafaatusa iina e alii i latou lava i le vai mama ma faamanuiaina e le tasi le isi i le suafa o le Alii. Na uma loa ona mulumuluina i latou, sa latou o atu loa i le isi faitotoa i le malumalu, lea na latou auai faatasi ma au epikopo o Katelani ma Siona, ma faauu e le tasi le isi i o latou ao i le suauu ua faapaiaina, ma faamanuia e le tasi le isi.
Ina ua oo i le taimi o Iosefa, sa faauu e lona tama lona ao ma faamanuia o ia e taitai le ekalesia e faapei o Mose i aso e gata ai, ma fofoga atu i ona luga ia faamanuiaga a Aperaamo, Isaako, ma Iakopo. Ona faaee lea e fesoasoani o Iosefa o latou lima i luga o lona ao ma faamanuiaina o ia.4
Ina ua faamaea e alii le sauniga, sa matala mai le lagi ma sa vaaia e Iosefa se faaaliga vaaia o le lumanai. Sa ia vaaia le malo selesitila, o ona pa matagofie sa susulu mai i ona luma e faapei o se li’o o le afi. Sa ia vaaia le Atua le Tama ma Iesu Keriso o afifio i nofoalii mamalu. Sa i ai foi iina ma perofeta o le Feagaiga Tuai o Atamu ma Aperaamo, faatasi ai ma le tina o Iosefa ma lona tama ma lona uso matua o Alevini.
O le vaaia ai o lona uso sa taumanatunatu ai Iosefa. Na maliu Alevini a o lei leva ona uma le uluai asiasiga a Moronae, ma na te lei maua lava se avanoa e papatiso ai i le pule tatau. Pe mafai faapefea ona ia maua le mamalu selesitila? Sa lei mananao le aiga o Iosefa e talitonu faapea sa i seoli ia Alevini, e pei ona sa ta’u mai e se faifeau, ae o lona manuia e faavavau sa tumau pea le avea o se mealilo ia i latou.
A o maofa ia Iosefa i le vaai atu i lona uso, sa faapea ona oo mai le siufofoga o le Alii ua fetalai mai, “O i latou uma o e na maliliu e aunoa ma se malamalama e uiga i lenei talalelei, o e semanū latou te taliaina pe a na faatagaina i latou e ola, o le a avea ma suli o le malo selesitila o le Atua.”
Sa faamalamalama mai e le Alii e faapea o le a Ia faamasinoina tagata uma i a latou galuega ma manaoga o o latou loto. O tagata i le tulaga o Alevini, o le a le tausalaina i le leai o ni avanoa i le lalolagi. Sa aoao mai foi e le Alii e faapea o tamaiti laiti o e maliliu a o lei aulia le tausaga e tali atu ai i latou lava, e pei o tamameamea e toafa na tanuina e Iosefa ma Ema, o le a faasaoina i le malo selesitila.5
Ina ua tapunia le faaaliga, sa faauuina e Iosefa ma ona fesoasoani ia sui o aufono maualuga o Katelani ma Siona, o e sa faatalitali ma le lototatalo i se isi potu. A o maua e nei alii ia sauniga, sa tatala mai isi faaaliga vaaia o le lagi i o latou luma. Sa vaaia e nisi ia agelu, ma o isi sa vaaia le fofoga o Keriso.
Ina ua faatumuina i le Agaga, sa vavalo atu alii i mea o le a oo mai ma vivii atu i le Atua seia oo i le tuneva o le po.6
E lua masina mulimuli ane, i le aso 27 Mati, 1836, sa saofafai ai Litia Knight soosoo tauau ma isi Au Paia i le vaega i lalo o le malumalu. I lona siomaga atoa, sa feoma’i faatasi ai tagata ao faaofiofi e tagata sa faasino nofoa le tele o tagata i atunofoa. Pe tusa ma le afe le Au Paia ua i ai i totonu o le potu, ma e anoanoai isi o loo lolofi mai i faitotoa i luma, ma le faamoemoe o le a faatagaina i latou i totonu e leoleo faitotoa.7
Sa asiasi atu Litia i le malumalu i ni nai taimi talu mai lana faaipoipoga ma Newel i le fa masina ua mavae. Sa o atu i laua ma Newel iina i lea taimi ma lea taimi e faalogologo i se lauga po o se aoaoga.8 Peitai sa ese lea asiasiga. O le aso sa faapotopoto ai le Au Paia e faapaia le malumalu i le Alii.
Mai lona nofoaga, sa mafai e Litia ona matau ia taitai o le ekalesia o nonofo i tua atu o atunofoa e tolu o pulelaa na vaneteuteu, i pito uma e lua o le potu. I ona luma atu, i le pito i sisifo o le fale, sa i ai pulelaa mo le Au Peresitene Sili ma isi taitai i le Perisitua Mekisateko. O ona tua atu, i le puipui i sasae, sa i ai pulelaa mo au epikopo ma taitai o le Perisitua Arona. I le avea ai o se uso o le aufono maualuga o Misuri, sa nofo ia Newel i se atunofoa pusa i autafa o nei pulelaa.
A o faatalitali o ia mo le amataina o le faapaiaga, sa mafai foi e Litia ona faamemelo i faivaalofilima matagofie i pulelaa ma le atu poutu uumi e tusa ma le umi o le potu. Sa sesegi pea le taeao, ma sa oo mai avesusulu o le la i totonu o le faapaologa e ala mai faamalama uumi i puipui i autafa. I luga ae sa tautau ai pupuni matuatua, ia e mafai ona toso mai i lalo i le va o atunofoa e vavae ai avanoa i potu mo se taimi e le tumau.9
Ina ua le mafai e le au faasino nofoa ona toe faaofiofi se tasi i totonu o le potu, sa tu Iosefa ma faamalie atu ia i latou o e sa le mafai ona maua se mea e nofo ai. Sa ia fautuaina le faia o se sauniga mo e na le mafai ona ofi, i se potuaoga lata ane i le fogafale muamua o le falelomitusi.10
I ni nai minute mulimuli ane, ina ua nofoia e le potopotoga o latou nofoaga, sa tatala e Sini le sauniga ma saunoa atu ma le malosi tele mo le silia ma le lua itula. Ina ua mavae se malologa puupuu, i le taimi sa toetoe o tagata uma o le potopotoga sa saofafai pea, sa tulai ai Iosefa ma tuuina atu le tatalo o le faapaiaga, lea sa ia saunia faatasi ai ma le fesoasoani a Oliva ma Sini i le aso ua mavae.11
“Matou te ole atu ia te oe, Le Alii e, ia e talia lenei fale,” sa fai atu ai Iosefa, “o le galuega a o matou lima, o au auauna, lea na e poloaiina i matou e fausia.” Sa ole atu ina ia o atu faifeautalai, ua faaauupegaina i le mana, e talai le talalelei i tuluiga o le lalolagi. Sa ia tatalo atu mo se faamanuiaga i luga o le Au Paia i Misuri, mo taitai o malo o le lalolagi, ma mo Isaraelu ua faataapeapeina.12
Sa ia talosagaina foi le Alii ia faaeeina le Au Paia i le mana. “Ia tuu i le faauuga o au auauna ia faamauina i o latou luga i le mana mai luga,” na ia fai atu ai. “Tuu i luga o au auauna le molimau o le feagaiga, ina a latou o atu i fafo ma folafola atu lau afioga ia mafai ona latou faamauina le tulafono, ma saunia loto o lau au paia.” Sa ia talosaga atu ina ia faatumuina e le Alii le malumalu i Lona mamalu, e pei o se matagi malosi ua agi tele mai lea na oo i ai aposetolo anamua.13
“E faafofoga mai ia, E faafofoga mai ia, E faafofoga mai ia, E Le Alii e,” sa ia aioi atu ai, “ma tali mai i nei olega, ma talia le faapaiaga o lenei maota mo oe.”14
O le taimi lava na faaleo ai e Iosefa le “amene” faaiu, sa lagiina e le aufaipese le viiga fou a Viliamu Phelp:
Le Agaga Paia ua pei o le afi;
Ua oo mai mamalu o aso e gata ai.
Ua maua ai faaaliga ma meaalofa,
Ua toe oo mai agelu i lalo nei.15
Sa lagonaina e Litia le mamalu o le Atua ua faatumulia ai le malumalu. A o tulai ae faatasi ma isi Au Paia sa i le potu, sa ia avatu lona leo faatasi ma isi a o latou alalaga, “Osana! Osana! Osana i le Atua ma Ie Tamai Mamoe!”16
Ina ua maea le faapaiaga o le malumalu, sa ufitia ia Katelani i faaaliga o le Agaga ma le mana o le Alii. I le afiafi o le faapaiaga, sa feiloai ia Iosefa ma taitai ole ekalesia i le malumalu, ma sa amata e alii ona tautatala i gagana, e pei ona sa faia e aposetolo a le Faaola i le aso Penetekoso. O nisi sa i lea fonotaga sa vaai i le afi mai le lagi o to’a i luga o i latou o e sa tautatala. O isi na vaai i agelu. I fafo, sa vaaia ai e le Au Paia se ao susulu ma se afi faaniutu o to’a i luga ae o le malumalu.17
I le aso 30 Mati, sa feiloai ai Iosefa ma ona fesoasoani i le malumalu e mulumulu vae o taitai pe tusa ma le toluselau o le ekalesia, e aofia ai ma le Toasefululua, o Fitugafulu, ma isi alii sa tofia i le galuega faafaifeautalai, e faapei lava foi ona sa faia e le Faaola i Ona soo a o lei oo i Lona Faasatauroga. “O se tausaga lenei o le Iupeli mo i tatou ma o se taimi o le “olioli fiafia,” sa tautino atu ai Iosefa. Sa o mai nei alii i le malumalu o anapopogi, ma sa ia talosagaina nisi o i latou e faatau mai ni falaoa ma se uaina mo se taimi mulimuli ane. Sa ia faatonuina isi e aumai ni tapu vai.
Na muamua ona mulumulu e Iosefa ma ona fesoasoani ia vae o le Korama a le Toasefululua, ona faasolo atu ai lea mulumulu ia vae o uso o isi korama, ma faamanuia i latou i le suafa ole Alii.18 A o mavae atu itula, sa faamanuia e nei alii le tasi ma le isi, vavalo, ma alalaga osana seia oo ina taunuu mai ia falaoa i le malu o le afiafi.
Sa saunoa Iosefa a o tofitofi e le Toasefululua le falaoa ma ligi le uaina. Sa ia fai atu ia te i latou e le o toe mamao ona muta lea o lo latou nonofo ai i Katelani mo se taimi puupuu. Ua uma ona faaeeina i latou e le Alii i le mana ma o le a auina atu nei i latou i misiona. “O atu i le agamalu uma, i le agaga manino, ma talai atu Iesu Keriso,” sa ia fai atu ai. Sa ia faatonuina i latou ia taumamao mai finauga i talitonuga faalelotu, ma uunaia i latou ia tumau faamaoni i o latou lava talitonuga.
“Tauave ia ki o le malo i atunuu uma,” sa ia ta’u atu ai i aposetolo, “ma ia talaia, ma valaau atu i fitugafulu e mulimuli ai.” Sa ia faapea atu o lea ua atoa nei le faatulagaga o le ekalesia ma ua mauaina e alii o i totonu o le potu ia sauniga uma sa saunia e le Alii mo i latou i lena taimi.
“Ina o atu ia ma fausia le malo o le Atua,” na ia fai atu ai.
Sa o Iosefa ma ona fesoasoani i le fale, ae tuu ai le Toasefululua e faatautaia le fonotaga. Sa toe oo ifo le Agaga i luga o alii o i le malumalu, ma sa amata ona latou vavalo, ma tautatala i gagana, ma apoapoai atu le tasi i le isi i le talalelei. Sa faaali atu agelu o auaunaga i nisi o alii, ma sa i ai faaaliga vaaia a nisi o le Faaola.
Sa faauau pea ona liligi mai le Agaga seia oo i le taeao po na sosoo ai. Ina ua tuua e nei alii le malumalu, sa matua faagaeetia o latou agaga mai mea ofoofogia ma mamalu sa faatoa o latou oo i ai. Sa latou lagonaina le faaeeina i le mana ma ua saunia e avatu le talalelei i le lalolagi.19
E tasi le vaiaso talu ona uma le faapaiaga, i le aoauli o le Aso Sa o le Eseta, sa toe o mai ai le afe o le Au Paia i le malumalu e tapuai ai. Ina ua maea ona faatautaia e le Toasefululua le Talisuaga a le Alii i le potopotoga, sa tuutuu i lalo e Iosefa ma Oliva ia pupuni matuatua i le faataaliolio o le pulelaa pito i luga i le itu i sisifo o le vaega maualalo ifo ma tootutuli i tua e tatalo le leoa ai, e le iloa mai e le Au Paia.20
Ina ua maea a la tatalo, sa faaali atu le Faaola i o la’ua luma, o Ona fofoga ua matua susulu malamalama nai lo le la. O ona fofoga sa pei o le afi ma Lona lauao sa pei o le kiona. I lalo o Ona vae, sa foliga mai le galuega teuteu o le pulelaa o se auro mao’i.21
“Ia olioli loto o lo’u nuu uma, o e na latou fausia lenei fale i lo’u igoa,” sa fetalai atu ai le Faaola, o Lona siufofoga sa pei o le leo o le tafe taalili o vai tetele. “Aua faauta, ua Ou talia lenei fale, ma o le a i ai iinei lo’u igoa; ma o le a Ou faaali atu a’u lava i lo’u nuu i lenei fale i le alofa mutimutivale.”22 Sa Ia uunaia le Au Paia e tausia ia paia ma faamautu atu faapea ua latou maua le faaeega i le mana.
“O le a matua olioli tele lava loto o afe ma sefulu o afe,” sa Ia tautino atu ai, “ona o faamanuiaga o le a sasaa atu, ma le faaeega ua faaeeina ai aʼu auauna i lenei fale.”
Na folafola mulimuli atu e le Alii, “O le a salalau atu le taʼutaʼua o lenei fale i atunuu ese; ma o le amataga lenei o le faamanuiaga o le a sasaa mai i luga o ulu o loʼu nuu.”23
Na tapunia le faaaliga vaaia ia Iosefa ma Oliva, peitai na vave ona toe matala mai le lagi. Sa la vaaia ia Mose o tu mai i o la’ua luma, ma sa ia tuuina atu ia ki o le faapotopotoina o Isaraelu ia te i laua ina ia mafai ai e le Au Paia ona avatu le talalelei i le lalolagi ma aumaia e amiotonu i Siona.
Sa faaali ane Elaia ma tuuina atu le tisipenisione o le talalelei a Aperaamo ia i laua, ma faapea atu o le a faamanuiaina tupulaga uma e ala ia i laua ma i latou e mulimuli mai.
Ina ua alu ese atu Elaia, sa maua e Iosefa ma Oliva se isi vaaiga mamalu. Sa la vaaia ia Elia, le perofeta o le Feagaiga Tuai o le sa alu ae i le lagi i se kariota afi.
“Ua oo atoa mai le taimi, lea na fetalaia e le fofoga o Malaki,” sa tautino atu ai e Elia, e faasino i le valoaga o le Feagaiga Tuai e faapea o le a liliu atu loto o tama i le fanau, ma le fanau foi i tama.
“Ua tuu atu i o oulua lima ki o lenei tisipenisione” sa toe fai atu Elia, “ma o lenei mea o le a mafai ona outou iloa ai ua lata mai lava le aso tele ma le mataʼutia o le Alii, ua i faitotoa lava.”24
Sa tapunia le vaaiga, ma tuua ai na o Iosefa ma Oliva.25 Sa susulu mai ave o le la i faitotoa faaofuofu i tua atu o le pulelaa, ae ua le o toe susulu e pei o se auro ia galuega teuteu i o la’ua luma. O siufofoga faalelagi sa luluina ai i la’ua e faapei o se faititili ua galoma atu nei ae faalogoina le malomaloa faaosofia o le Au Paia i le isi itu o le pupuni.
Sa iloa e Iosefa ua tuuina atu e avefeau ia ki taua o le perisitua ia te ia. Mulimuli ane, sa ia aoao atu le Au Paia e faapea o ki o le perisitua sa toefuatai mai e Elia o le a faamauina ai aiga faatasi e faavavau, ma fusifusia i le lagi mea na fusifusia i le lalolagi, e fesootai ai matua i a latou fanau ma fanau i o latou matua.26
I aso na sosoo ma le faapaiaga o le malumalu, sa tuua ai e faifeautalai i itu uma e talai atu le talalelei, ua faamalolosia e le faaeega i le mana. Sa toe agai atu ia Epikopo Paterika ma isi Au Paia o e na o mai mai Misuri i sisifo ma ni faaiuga fou e fausia ia Siona.27
Sa mananao foi ia Litia ma Newel Knight e o i sisifo, ae sa la manaomia se tupe. Sa faaalu e Newel le tele o lona taimi i Katelani e galue ai e aunoa ma se totogi i le malumalu, ae sa faaune atu e Litia toetoe o ana tupe uma ia Iosefa ma le ekalesia ina ua faatoa ia toai taunuu i le taulaga. Sa leai se tasi o i la’ua na faanoanoa i la la’ua osigataulaga, peitai sa le mafai ona uma le mafaufau o Litia faapea o le tupe sa ia faaune atu i le ekalesia semanu e totogi ai le tele o la la’ua malaga.
A o fememeai i laua pe o le a faapefea ona totogi la laua malaga, ae tu atu Iosefa e vaai i laua. “Ia, Newell, o lena o le a oulua tuua mo lo lua aiga i sisifo,” sa ia fai atu ai. “Pe ua lava mea lua te manaomia?”
“Ua fai lava si utiuti o le ma faasoa mo le taimi nei,” sa fai atu ai Newel.
“E lei galo lava ia te au lou fesoasoani ia te au ma le limafoai ina ua ou mafatia,” sa fai atu ai Iosefa ia Litia. Sa ia laa ese mai le fale ma sa toe foi mai i se taimi vave mulimuli ane ma se tupe e sili atu nai lo le mea sa ia faaune atu ia te ia.
Sa ia fai atu ia i laua e faatau mea sa la manaomia ina ia saogalemu la la malaga i lo la nuu fou. Sa tuuina atu foi e Ailama se au o solofanua e ave ai i laua i le Vaitafe o Ohaio, lea e mafai ona la pue ai se vaa mo le vaega o totoe i Misuri.
A o lei malaga ese le au Knight, sa la asiasi atu ia Iosefa Samita Matua, ina ia mafai e Litia ona maua mai se faamanuiaga mai ia te ia. E silia i se tausaga ua mavae, sa tofia ai e le Alii ia Iosefa Matua, e avea ma peteriaka o le ekalesia, ma tuu atu ai ia te ia le pule e tuu atu ai i le Au Paia ia faamanuiaga faapitoa faapeteriaka e pei ona sa faia e Aperaamo ma Iakopo mo a laua fanau i le Tusi Paia.
A o faaee ona lima i luga o le ulu o Litia, sa saunoa atu Iosefa Matua i upu o le faamanuiaga. “Ua tele ou puapuaga i aso ua mavae, ma sa tiga lou loto,” sa ia fai atu ai ia Litia. “Peitai, o le a faamafanafanaina oe.”
Sa ia ta’u atu ia te ia e alofa le Alii ia te ia ma sa tuuina atu ia te ia ia Newel e faamafanafana ia te ia. “O le a lalagaina faatasi o oulua agaga, ma o le a le mafai e se mea e tasi ona faateaeseina. O le a le tuueseeseina lava oulua e le faanoanoa po o le oti,” sa ia folafola atu ai. “O le a faasaoina oulua i le olaga ma o saogalemu ma faanatinati i le laueleele o Siona.”28
Na maea loa lava le faamanuiaga, ona o ai lea o Litia ma Newel mo Misuri, ma le faamoemoe i le lumanai o le ekalesia ma Siona. Ua faaeeina e le Alii le Au Paia i le mana, ma ua lauolaola ia Katelani i lalo ifo o tumutumu maualuluga o le malumalu. O faaaliga vaaia ma faamanuiaga i lena vaitau na la maua ai se muaitofo o le lagi. Sa foliga mai ua toetoe ina a pasae mai le pupuni i le va o le lalolagi ma le lagi.29