“Ole Atu i le Faatuatua,” mataupu 1 o le Au Paia: O Le Tala o le Ekalesia a Iesu Keriso o le Au Paia i Aso e Gata Ai, Voluma 1, The Standard of Truth, 1815–1846 (2018)
Mataupu 1: “Ole Atu i le Faatuatua”
Mataupu 1
Ole Atu i le Faatuatua
I le 1815, o le motu Initonesia o Sumbawa sa lauusiusi ma lanulauava i timuga fou. Sa sauniuni aiga mo le vaitau vevela o i luma atu, e pei ona latou oo i ai i tausaga uma mo augatupulaga, sa totoina araisa i vaito’a i le atalafoia o se maugamu na ta’ua o Tambora.
I le aso 5 o Aperila, i le mavae ai o le tele o tausaga o le filemu, sa amata ai ona gāpāpā mai le mauga, ma pusa mai ai le lefulefu ma le afi. I le faitau selau o maila le mamao, sa faalogo atu ai le au molimau i leo o mea na pei o ni fana fanua. Sa faaauau pea nai gāpāpā laiti mo aso. Ona oo lea i le afiafi o le aso 10 o Aperila, na pasae ai le mauga atoa. E tolu ni apeafi tetele na pa faatu i le lagi, ma o ifo faatasi ai i se pasae tele se tasi. Sa tafe mai le lava i lalo i le mauga, ma lilofia ai le nuu ma lona laufanua. Sa agi matagi malolosi i lea itulagi, ma tase’i i luga laau ma talepe i lalo fale.1
Sa faaauau pea lea vevesi i le po atoa ma oo atu i le aso na sosoo ai. Sa ufitia le laueleele ma le sami i le efuefu, ma faaputuputu ai i ni faaputuga lua futu le maualuluga i nisi o nofoaga. Sa pei le aoauli o le vaeluapo. Sa sua tutu’i atu sami sousou i matafaga, faaleagaina ai meatoto ma lolovaia ai nuu. Mo le tele o vaiaso, sa pa mai ai maa, efuefu ma le afi mai Tambora.2
I le aluga o masina na sosoo ai, na aafia ai le kelope atoa i le pa [o le maugamu]. O lagoto mata’ina na maofa ai tagata i le lalolagi atoa. Ae o lanu manino na le iloa ai aafiaga matautia o le efuefu o le maugamu a o faataaliolio ai le lalolagi. I le tausaga na sosoo ai, na liua ai le tau i se tulaga le mataumateina ma faataumaoi.3
O le pa o le maugamu na mafua ai ona pa’u le vevela i Initia, ma o le kolera na fasiotia ai le faitau afe o tagata, ma faaumatiaina ai aiga. I vanu lauusiusi o Saina, sa suitulaga ai e matagi aisa o le taumafanafana se tau mālū masani ma faaleagaina e timuga ma lologa ia meatoto. I Europa, sa faaitiitia sapalai o meaai, ma taitai atu ai i le matelaina ma le atuatuvale.4
I soo se mea, sa saili ai tagata i ni faamalamalamaaga mo mafatiaga ma le oti na mafua mai i tau na tulagaese lava. O tatalo ma pesega mai le aufailotu na lagonaina i malumalu Hindu i Initia. Sa tauivi le autusitala Saina e saili ni tali i a latou fesili e uiga i tiga ma le oti. I Farani ma Peretania, sa faapa’u’u ai tagatanuu i o latou tulivae, ma le matatau i mala matautia na muai valoia mai le Tusi Paia na i ai i o latou luga. I Amerika i Matu, sa tala’i atu e le aufailotu e faapea sa faasalaina e le Atua le au Kerisiano faalogogata, ma latou ta’u soo atu lapataiga ina ia faaosofia ai lagona faalelotu.
I le salafa o le laueleele, sa lolofi atu ai tagata i lotu ma fono tatalo, ma le naunau ia iloa pe faapefea ona laveaiina i latou mai le faafanoga o foufou mai.5
O le pa o le maugamu o Tambora sa aafia ai le tau i Amerika i Matu i le tausaga atoa na sosoo ai. Sa maea le tautotogo i le kiona ma aisa na mamate ai meatoto, ma o le 1816 na manatua pea o le tausaga sa leai ai se taumafanafana.6 I Veromota, i le tulimanu i matusasae o le Iunaite Setete, sa matua le fiafia ai lava se faifaatoaga e igoa ia Iosefa Samita le matua i mauga papa mo le tele o tausaga. Ae i lena vaitau, a o vaavaai atu o ia ma lona faletua o Lusi Maki Samita i le mamate o a la meatoto i le kiona sa le muta, sa la iloa ai ua la feagai ma se faatamaiaga tautupe ma se lumanai le mautonu pe afai la te nonofo ai pea iina.
I le fasefulu-lima, sa le i toe talavou ai Iosefa le matua, ma o le faamoemoe e toe tau amata i se laufanua fou sa taufaamatau. Sa ia iloaina ona atalii matutua, o Alevine e sefuluvalu tausaga le matua, ma Ailama e sefuluono tausaga le matua, sa mafai ona fesoasoani ia te ia e faamama le fanua, fau se fale, ma toto ma selesele ia meatoto. O lona afafine sefulutolu tausaga le matua, o Sofaronia, sa lava le matua e fesoasoani ai ia Lusi i ana feau i le fale ma talaane o le faatoaga. O ona atalii laiti, o Samuelu e valu tausaga le matua ma Viliamu e lima tausaga le matua, sa fesoasoani tele, faapea ai ma Katerina e tolu tausaga le matua ma le pepe faatoa fanau o Toni Kalosi o le a i ai se aso e lava ai foi le la matutua e fai ai se la sao.
Ae o lona atalii faaogatotonu e sefulu tausaga o Iosefa le Itiiti, sa ese ai lava. I le fa tausaga na muamua atu, sa faia ai se taotoga o Iosefa le Itiiti, e aveesea ai se siama i lona vae. Talu mai lena taimi sa ia savali ai i se tootoo. E ui sa amata ona toe lagona le malosi i lona vae, ae sa i ai se ivi tiga o Iosefa le Itiiti, ma sa lei iloa e Iosefa le Matua pe o le a ola ae o ia e malosi e pei o Alevine ma Ailama.7
Sa mautinoa lava le faalagolago o le tasi i le isi, sa tonu ai i le au Samita e lafoai lo latou fale i Veromota mo se fanua lelei atu.8 E pei foi o isi i le eria, sa tonu ia Iosefa le Matua e malaga atu i le setete o Niu Ioka, lea na ia faamoemoe e maua ai se faatoaga lelei e mafai ona latou faatauina faaaitalafu. Ona ia aami lea o Lusi ma le fanau e o atu, ma sa mafai ai e le aiga ona toe amata.
Ina ua tuua ma malaga atu Iosefa le Matua i Niu Ioka, sa latou savavali atu ma Alevine ma Ailama i lalo i le alatele ae latou te le i faamavae. Sa matua alofa faapelepele Iosefa le Matua i lona toalua ma lana fanau, ae sa lei mafai ona ia faamautuina i latou i le olaga. O mea faalelelei ma saofaga lamatia na tumau ai le mativa o le aiga ma leai ai se fale mautu. Atonu o le a ese mai Niu Ioka.9
I le taumalulu na sosoo ai, sa faigata ia Iosefa le Itiiti, ma lona tina, uso ma tuafafine ona asaina le kiona. Sa latou agai atu i le itu i sisifo i se nuu i Niu Ioka na taua o Palamaira, na latalata i le mea na maua ai e Iosefa le Matua se fanua lelei ma sa faatalitali mai ai mo lona aiga.
Talu ai sa lei mafai ona fesoasoani atu lana tane i lo latou masii atu, sa totogi ai e Lusi se tamaloa e igoa ia Mr. Howard e ave lo latou taavale toso. I luga o le auala, sa lei lelei ona taulimaina a latou meatotino e Mr. Howard ma sa taalo faitupe ma inupia i tupe uma na latou totogi ai o ia. Ma ina ua latou malaga faatasi ma se isi aiga na faimalaga atu foi i sisifo, sa tuli ese ai e Mr. Howard ia Iosefa mai le taavale toso ina ia mafai e afafine o le isi aiga ona nonofo faatasi ma ia a o ia aveina i latou.
I le iloaina ai le tiga tele o le vae o Iosefa e savali, sa i ai taimi na taumafai ai Alevine ma Ailama e faafetoai ia Mr. Howard. Ae o taimi taitasi sa ia taia ai i laua ma palalasi i lalo i le au o le sasa.10
Ana faapea e tino lelei atu Iosefa, semanu na te taumafai foi e faafetoai ia Mr. Howard. O le tiga o lona vae sa le mafai ai ona ia galue ma taalo, ae o le malosi o lona loto sa faamalosia ai lona tino vaivai. Ae lei tipiina lona vae e le fomai ma aveese mea sa aafia o le ponaivi, sa latou mananao e nonoa o ia i lalo pe avatu se uisiki na te inuina e faagase ai le tiga. Ae na o le tasi lava le mea na talosagaina e Iosefa ia fusi o ia e lona tama.
Sa ala o ia ma nofouta i le taimi atoa lava, sa sesega ona foliga ma sisina i le afu. O lona tina, sa masani lava ona malosi tele, sa toeitiiti lava a matapogia ina ua ia faalogo atu i ana faataiō. Ina ua mavae lena, atonu sa ia lagonaina ua mafai ona ia lavātia soo se mea.11
A o etuetu atu Iosefa i talaane o le taavaletoso, sa mafai ona ia iloaina sa lavatia [e lona tina] tatali faigata o Mr. Howard. Ua lua selau maila ua latou malaga ai,ma ua matua sili atu lona onosai i amioga leaga a le avetaavale.
Pe toe tusa ma le selau maila mai Palamaira, sa saunia ai Lusi mo le isi aso i luga o le alatele ae ia vaaia Alevine o tamoe atu ia te ia. Sa tau’ai e Mr. Howard a latou meatotino ma atopa’u i luga o le auala ma o le a aluese atu ma a latou solofanua ma le taavale toso.
Sa maua atu e Lusi lea tamaloa i totonu o se pa pia. “E pei ona i ai se Atua i le lagi,” sa ia tautino atu ai, “o lena taavaletoso ma na solofanua faapea ai ma meatotino o i ai, e ā au ia.”
Sa ia fetilofa’i solo i totonu o le pa. Sa tumu i tamaloloa ma fafine, o le toatele o i latou o tagata malaga pei foi o ia. “O lenei tamaloa,” sa ia fai atu ai, ma pulatoa atu ia i latou, “ua manao e aveese mai ia te au mea uma e faaauau ai la’u malaga, ma tuua ai a’u ma la’u fanau laiti e toavalu e aunoa ma se mea.”
Sa fai mai Mr. Howard ua uma ona ia faaaluina le tupe na ia totogia i ai e ave ai le taavaletoso, ma ua le mafai ona toe faaauauina le malaga.
“E leai so’u aoga mo oe,” sa fai atu ai Lusi. “O le a ou aveina e au lava ia ia solofanua.”
Sa ia tuua Mr. Howard i le pa ma tauto ia toe faatasia lana fanau ma lo latou tama, e tusa lava po o le a le mea e oo mai.12
O le auala i luma atu sa palapala ma malulu, ae sa taitai e Lusi ma le saogalemu lona aiga i Palamaira. A o ia vaavaai atu i le fanau o fusi lo latou tama ma sogi atu i ona foliga, sa ia lagona le tauia o mea uma na latou puapuagatia ai ina ia taunuu ai iina.
Sa lei pine ae lisi loa e le aiga se tamai fale i le taulaga ma talanoaina auala e maua ai se latou lava faatoaga.13 O le fuafuaga sili lava na latou filifilia, o le galulue lea seia oo ina lava se latou tupe mo se totogi e faamau ai le fanua i se togavao na lata ane. Sa eli e Iosefa le Matua ma atalii matutua ni vaieli, vaevae ia aupa, ma selesele ia vaomago e faatau atu mo se tupe, ae o Lusi ma le fanau teine sa tao ma faatau atu ni pai, vaiinu o le root beer, ma ie teuteu e maua ai ni meaai mo le aiga.14
A o faasolo ina matua Iosefa le Itiiti, sa faasolo malosi atili foi lona vae, ma sa faigofie ai ona savali i totonu o Palamaira. I le taulaga, sa ia fetaui ai i tagata mai le salafa o lea itulagi atoa, ma o le toatele o i latou sa liliu atu i tapuaiga e faamalie ai manaoga faaleagaga ma faamatala ia faigata o le olaga. Sa lei auai Iosefa ma lona aiga i se lotu, ae o le toatele o o latou tuaoi sa tapuai i se tasi o falesa maualuga Peresipiteriane, le falelotu Papatiso, le faletele o le lotu Quaker, po o le nofoaga tolauapi sa faia ai fono tatalo a failauga femalagaai a le Metotisi mai lea taimi i lea taimi.15
Ina ua sefululua Iosefa, na fesouaia Palamaira i felafolafoaiga faalelotu. E ui sa laitiiti o ia, ae sa ia fiafia e mafaufau loloto e uiga i manatu. Sa ia faalogo i failauga, ma le faamoemoe e aoao atili e uiga i lona agaga ola pea, ae o latou lauga sa tele ina tuua ai o ia ma le le mautonu. Sa latou ta’u atu ia te ia o ia o se tagata agasala i se lalolagi agasala, e aunoa ma se fesoasoani pe a aunoa ma le alofatunoa laveai o Iesu Keriso. Ma e ui sa talitonu Iosefa i le savali ma lagonaina le le fiafia i ana agasala, ae sa ia le mautinoa pe faapefea ona maua le faamagaloga.16
Sa ia manatu o le alu i le lotu e mafai ona fesoasoani ia te ia, ae sa le mafai ona mautu lona manatu i se nofoaga e tapuai ai. Sa lemamuta le finau o lotu eseese e uiga i le auala e mafai ona faasaolotoina ai tagata mai le agasala. I le mavae ai ona faalogo atu i nei finauga mo se taimi, sa le fiafia lava Iosefa i le vaai atu i tagata o faitauina le Tusi Paia lava e tasi ae e eseese uma a latou faaiuga i lona faauigaga. Sa ia talitonu o loo i ai lava i se mea le upumoni a le Atua—i se nofoaga—ae sa ia lei iloaina pe faapefea ona ia mauaina.17
Sa lei mautinoa foi e ona matua. Sa o mai Lusi ma Iosefa le Matua mai ni aiga Kerisiano, ma sa talitonu uma i le Tusi Paia ma Iesu Keriso. Sa auai Lusi i sauniga lotu ma e masani ona ia alu ma ave lana fanau. Sa ia sailia le lotu moni a Iesu Keriso talu mai le maliu o lona uso i le tele o tausaga na muamua atu.
I se tasi taimi, ina ua mavae le ma’i tigaina ai a o lei fanau Iosefa, sa ia popole nei ona maliu a o lei mauaina le upumoni. Sa ia lagonaina se eseesega o le pouliuli ma le tuuatoatasi i le va o ia ma le Faaola, ma sa ia iloaina na te le o saunia mo le isi olaga.
O le taoto ai i le po atoa ma leai se moe, sa ia tatalo i le Atua, folafola atu ia te Ia afai Na te tuu o ia e ola, o le a ia sueina le lotu a Iesu Keriso. A o ia tatalo, sa fetalai mai le siufofoga a le Alii ia te ia, faamautinoa mai ia te ia afai na te sailia, o le a ia mauaina. Sa ia asia le tele o lotu talu mai lena taimi, peitai na te lei mauaina se tasi e moni. Na oo lava ina ia lagonaina e peiseai e le o toe i ai le ekalesia a le Faaola i luga o le lalolagi, ae sa ia saili pea, ma le talitonuga o le alu i le lotu sa sili atu lava nai lo le le alu i se lotu.18
E pei o lona toalua, sa galala Iosefa le Matua mo le upumoni. Peitai, sa ia lagona o le le auai i se lotu sa sili atu lena nai lo le auai i le lotu sese. O le mulimuli ai i le fautuaga a lona tama, sa suesue ai e Iosefa le Matua ia tusitusiga paia, tatalo ma le naunautai, ma talitonu ua afio mai Iesu Keriso e laveai le lalolagi.19 Ae ui i lea na le mafai ona ia faaleleia mea na ia lagona e moni ma feteenaiga ma lagona le lelei sa ia vaaia i lotu na siomiaina o ia. I se tasi po sa ia miti ai faapea o faifeau fefinauai e pei lava o ni povi, e tagiaue a o latou suaina le palapala ma o latou seu, ma faateleina ai lona popole i le laitiiti o le latou malamalama e uiga i le malo o le Atua.20
O le vaaia o le le faamalieina o ona matua i lotu i le lotoifale sa avea ma se le mautonu atili ia Iosefa le Itiiti.21 Sa lamatia lona agaga, ae sa leai se tasi na mafai ona avatu ia te ia ni tali faamalieloto.
Ina ua sefeina a latou tupe mo le silia ma le tausaga, sa lava se tupe i le au Samita e totogi ai le selau eka o le vaomatua i Manchester, i saute o Palamaira. O iina, i le va o galuega i le avea ai ma ni tagata faigaluega totogi, latou te viliina ni pu i laau mapo (maple trees) e ao mai ai le meli suamalie, toto se faatoaga, ma faamama le fanua e toto ai meatoto.22
A o ia galueaina le laueleele, sa faaauau pea ona popole Iosefa laitiiti e uiga i ana agasala ma le tulaga o lona agaga. Sa amata ona filemu le faatasiga faalelotu i Palamaira, ae sa faaauau pea ona tauva faifeau mo tagata liliu mai iina ma i le itumalo atoa.23 I le ao ma le po, sa matamata atu ai Iosefa i le la, masina, ma fetu o taamilo i le lagi i ni faatulagaga ma le mamalu ma sa faamemelo atu i le matagofie o le lalolagi sa tumu i le ola. Sa ia tilotilo atu foi i tagata na siomia ai o ia ma maofa i lo latou malosiaga ma atamai. Sa foliga mai o loo molimau mai mea uma o loo i ai le Atua ma na Ia foafoaina le tagata i Lona lava faatusa. Ae faapefea la ona oo atu Iosefa ia te Ia?24
I le taumafanafana o le 1819, ina ua sefulutolu tausaga o Iosefa, sa potopoto ai failauga Metotisi mo se konafesi i ni nai maila mai le faatoaga a Samita ma salalau atu i le salafa o le nuu maotua e faaosofia aiga e pei o le aiga o Iosefa ia agai atu i le liuaina. O le tulaga manuia o nei failauga sa popole ai isi faifeau i lea vaipanoa, ma sa lei pine ae faateteleina tauvaga mo tagata liliu i lotu.
Sa auai Iosefa i sauniga, faalogo i lauga faagaeetia loto, ma molimauina le alalaga o tagata liliu i le olioli. Sa ia manao e fonō atu ia i latou, peitai na tele ina ona lagona le pei ua ia i ai i le ogatotonu o se tau o upu ma manatu. “O ai o nei vaega uma ua saʼo; pe, ua sese faatasi ea i latou uma?” sa ia fesili ai ia te ia lava. “Afai e i ai se tasi o i latou ua saʼo, o ai lea, ma e faapefea ona ou iloaina?” Sa ia iloaina sa ia manaomia le alofatunoa ma le alofa mutimutivale o Keriso, ae i le toatele naua o tagata ma lotu na feteenai i fesili faalelotu, sa ia le iloa ai po o fea e maua ai.25
I le faamoemoe ai e mafai ona ia mauaina ni tali—ma le filemu mo lona agaga—sa foliga mai ai ua see ese atu mai ia te ia. Sa ia tuufesili pe mafai faapefea e se tasi ona maua le upumoni i le lotolotoi ai o le vāvāō.26
A o auai ai i se lauga, sa faalogo atu Iosefa o sii mai e se faifeau le mataupu muamua o le Iakopo i le Feagaiga Fou. “Ae afai ua leai se poto i so outou,” sa ia fai mai ai, “ina ole atu ia i le Atua, o le foai tele mai i tagata uma, ma le le toe tautaua.”27
Sa alu Iosefa i le fale ma faitau le mau i le Tusi Paia. “E leai lava se mau o tusitusiga paia na oo mai i le loto o se tagata ma le mana tele nai lo o lenei mau i loʼu loto i lea taimi,” na ia manatuaina mulimuli ane. “Sa foliga ua ulu mai ma se mana tele i lagona uma o loʼu loto. Sa ou mafaufau ma saga mafaufau pea i ai, i loʼu iloa afai e i ai se tagata ua ia manaomia le poto mai le Atua, o aʼu lava.” Sa ia suesue muamua foi i le Tusi Paia ma le manatu o loo i ai uma tali. Ae o lea ua ta’u atu nei e le Tusi Paia ia te ia e mafai ona ia alu atu sa’o i le Atua mo ni tali patino i ana fesili.
Sa tonu ia Iosefa e tatalo. Na te lei tatalo leotele muamua lava, ae na ia faatuatuaina le folafolaga a le Tusi Paia. “A ia ole atu ma le faatuatua, aua lava le masalosalo,” na aoao mai ai [le mau].28 O le a faafofogaina e le Atua ana fesili—e tusa lava pe tau panupanu.