“O Le Tolauapiga a Isaraelu,” mataupu 18 o le Au Paia: O Le Tala o le Ekalesia a Iesu Keriso i Aso e Gata Ai, Voluma 1, O Le Tagavai o le Upumoni, 1815–1846 (2018)
Mataupu 18: “O Le Tolauapiga a Isaraelu”
Mataupu 18
O Le Tolauapiga a Isaraelu
I le tele o aso ina ua mavae le toulu mai o fetulele, sa faamoemoe ai Iosefa e tupu se mea faavavega. Ae sa faaauau pea le olaga e masani ai, ma e leai nisi faailoga na alia’e mai le lagi. “Sa peiseai sa tumu lo’u loto i le faanoanoa,” sa ia tautino ai i lana api talaaga. Ua silia ma le tolu masina ua mavae atu talu ona faaalia mai e le Alii se mea i le Au Paia i Siona, ma sa lei iloa e Iosefa pe faapefea ona fesoasoani ia te i latou. Sa peiseai ua tapunia le lagi.1
Sa faaopoopo atu i le atuatuvale o Iosefa, sa foi mai talu ai nei ia Doctor Philastus Hurlbut mai Palamaira ma Manaseta ma ni tala---o nisi tala e sese, o isi ua soona faatele---e uiga i le popofou o le olaga o Iosefa. A o salalau tala i Katelani, sa tauto atu foi Hurlbut o le a ia fafano ona lima i le toto o Iosefa. Sa lei pine ae amata ona faaaoga e le perofeta ni leoleo mo lona puipuiga.2
I le aso 25 Novema, 1833, ua silia teisi atu ma se vaiaso talu ona uma le toulu mai o fetulele, ae taunuu mai Osona Haite i Katelani ma lipoti mai le tutulieseina o le Au Paia mai le Itumalo o Siakisone.3 Sa lei taugalemu lea tala. Sa le i malamalama Iosefa pe aisea na tuua ai e le Alii le Au Paia ia puapuagatia ma lafoai le laueleele folafolaina. Sa le mafai foi ona ia muai vaai atu i le lumanai o Siona. Sa ia tatalo mo se taitaiga, ae sa na ona fetalai mai lava o le Alii ia toafilemu ma faalagolago ia te Ia.
Sa tusi atu loa lava ia Iosefa ia Eteuati Paterika. “Ua ou iloa o Siona, i le taimi lava o le Alii ia, o le a laveaiina,” sa ia molimau atu ai, “ae pe o le a le umi o lona faamamaaga, puapuaga, ma mafatiaga, o loo taofia e le Alii mai o’u mata.”
I le le tele o se isi mea e ofoina atu, sa taumafai ai Iosefa e faamafanafana ana uo i Misuri, e ui ina va i latou i le valuselau maila. “Ina ua matou faalogo i o outou mafatiaga, ua fagua ai lagona faavauvau uma i o matou loto,” na ia tusi atu ai. “Ia alofa le Atua e ui i o outou puapuaga tele ma mafatiaga, ia leai se isi mea e tuueseeseina ai i tatou mai le alofa o Keriso.”4
Sa faaauau pea ona tatalo ia Iosefa, ma ia Tesema sa iu ina ia maua mai ai se faaaliga mo le Au Paia i Siona. Sa tautino atu ai e le Alii e faapea na puapuagatia i latou mo a latou agasala, ae sa i ai Lona alofa mutimutivale i o latou luga ma sa folafola atu o le a le tuulafoaiina lava i latou. “Sa tatau ona aoaiina i latou ma tofotofoina, e faapei foi o Aperaamo,” sa Ia faamalamalama atu ai ia Iosefa, “aua o i latou uma o le a le onosaia le aoaiga, ae faafitia a’u, e le mafai ona faapaiaina.”
E pei ona sa Ia faia muamua, sa faatonuina e le Alii le Au Paia e faatau mai laueleele i Siona ma sailia auala faaletulafono, toafilemu e toe aumaia ai mea ua leiloloa. “O le a le aveesea lava Siona mai lona nofoaga,” na Ia tautino atu ai. “O i latou o e e totoe, ma ua mama i loto, o le a toe foi mai, ma o mai i o latou tofi”5
E ui ina uunaia e le faaaliga ni feutagaiga toafilemu ma tagata o Initipene, ae sa ta’u atu foi e le Alii e faapea e mafai ona toe faafoi mai Siona e ala i le malosi. Sa ia faamatalaina le faataoto e uiga i se tovine sa aveesea mai auauna faatamala ma sa faaumatia e se fili. Ina ua silasila atu le pule o le tovine i le faatafunaga, sa ia aoaiina ia auauna mo lo latou faatamala ma faatonuina i latou e gaoioi.
“Alu ma faapotopoto mai faatasi e o totoe o a’u auauna, ma ave le malosi uma o lo’u fale,” na ia poloai atu ai, “ma o atu vave i le fanua o lo’u tovine, ma toe faaola mai lo’u tovine.” Sa lei faaliliuina e le Alii le faataoto, ae sa Ia ta’u atu i le Au Paia e faapea o loo atagia mai ai Lona finagalo mo le toe faaolaina mai o Siona.6
E lua masina mulimuli ane, ae o mai Pale Palate ma Limani Wight i Katelani ma nisi talafou mai Misuri. Sa tuuina atu e ni tagata agalelei i le isi itu o le vaitafe mai le Itumalo o Siakisone i le Au Paia ni meaai ma lavalava e faafesuiai mo galuega, ae sa taape pea i latou ma lotovaivai. Sa latou fia iloa pe o afea ma pe faapefea foi ona laveai mai Siona mai ona fili.7
Ina ua uma ona faalogo atu i le lipoti, sa tulai ae Iosefa mai lona nofoa ma faasilasila atu o le a alu o ia i Siona. Mo le ono masina, sa ia tuuina atu ai ni upu faamalosiau ma le faamoemoe i le Au Paia iina a o ia taulimaina isi luitau i Katelani.
O lea ua ia manao e faia se mea mo i latou---ma sa ia fia iloaina pe o ai o le a au faatasi ma ia.8
Ia Aperila 1834, i se fonotaga a se paranesi laitiiti o le ekalesia i Niu Ioka, sa faalogologo ai Uilifoti Uitilafi e luasefulu-fitu-tausaga le matua ia Pale Palate o faamatala le faaaliga aupito lata mai ia Iosefa Samita. Sa valaaulia ai le Au Paia ina ia faatulai mai ni tamaloloa se limaselau e savavali faafitafita ma le perofeta i Misuri. “O le laveaiina o Siona e ao ina oo mai e ala i le mana,” na tautino atu ai e le Alii. “Ia leai se tagata e fefe e tuu atu lona ola ona o aʼu.”9
Sa valaaulia e Pale ia alii talavou ma alii ua faatagata matutua i le paranesi e o i Siona. O alii uma sa mafai ona faaavanoa sa faamoemoe e o.
I le faaiuga o le fonotaga, sa faailoa atu e Uilifoti o ia lava ia Pale. O ia ma lona uso matua o Asemoni na auai i le ekalesia i le tolu masina ua mavae, ma o i la’ua uma o ni aoao i le Perisitua Arona. Sa fai mai Uilifoti ua naunau o ia e alu i Siona, ae sa i ai ana aitalafu e totogi ma pili e ao mai a o lei mafai ona alu o ia. Sa ta’u atu e Pale ia te ia o lona tiute le faatulaga lelei o ana mea tautupe ma auai atu i le savaliga.10
Mulimuli ane, sa talanoa atu Uilifoti ia Asemoni e uiga i le o atu i Siona. E ui ina sa valaauina e le Alii alii uma e malolosi ma mafai i le ekalesia e auai i le savaliga, sa tonu ia Asemoni e nofo, sa musu e tuua lona fale, aiga, ma le faatoaga. Ae o Uilifoti e lei faaipoipo, ma sa naunau o ia e alu e o ma le perofeta i Siona.11
Sa taunuu Uilifoti i Katelani i ni nai vaiaso mulimuli ane ma feiloai ai ma Polika Iaga ma Heber Kimball, o e sa faatoa sii atu i Ohaio ma o latou aiga. Sa galue ia Heber o se fai omea, ma e toalua le la fanau ma lona toalua, o Vilate. O Polika o se kamuta ma e toalua ona afafine laiti. Talu ai nei, sa ia faaipoipo ai i se tamaitai liliu mai e igoa ia Mary Ann Angell ina ua maliu lona toalua muamua, o Miriama.12 Sa taufai naunau ia alii e toalua e auai i le savaliga, e ui i osigataulaga o le a faia e o la aiga.
O tausoga o Mary Ann, o Iosefa ma Chandlier Holbrook, sa auai foi i le savaliga, faatasi ai ma o la taitoalua, o Nancy ma Eunice, ma a la fanau laiti. Sa fuafua ia Nancy ma Eunice e fesoasoani i nai nisi fafine i le tolauapiga, o e o le a kuka, tata lavalava, ma tausi e mama’i ma manunu’a i le ala i Misuri.13
O fafine sa nonofo i le fale sa sailia isi auala e lagolago ai le savaliga. E lei leva ona tuua mo Siona, ae fai mai Iosefa, “Ou te manao i se tupe e fesoasoani ai e taulima ia Siona, ma ou te iloa o le a ou maua.” O le aso na sosoo ai, na ia maua ai le $150 mai se Tuafafine Vose i Boston.14
Sa tuua e Uilifoti ma ni nai Au Paia mo Siona i le aso 1 Me. O Iosefa, Polika, Heber, ma le au Holbrooks---faatasi ai ma le tusa o le selau isi tagata na ofo mai---na tuua Katelani i ni nai aso mulimuli ane ma faatasi atu ai ia Uilifoti i le ala.
O le taimi na potopoto ai, o le autau sa na o sina vaegamea itiiti o le limaselau na valaauina e le Alii.15 Ae sa latou agai atu i sisifo i le agaga lelei, ma le naunau e faataunuu le afioga a le Alii.
Sa i ai faamoemoega maualuga o Iosefa mo lana autau toalaiti, lea sa ia faaigoa o le Tolauapiga a Isaraelu. E ui ina sa faaauupegaina i latou ma naunau e tau, faapei ona sa i ai Isaraelu anamua ina ua latou tau mo le laueleele o Kanana, sa manao ia Iosefa e foia filemu le feeseeseaiga. Sa ta’u atu e taitai o le malo i Misuri i taitai o le ekalesia iina e faapea sa naunau ia Kovana Dunklin e auina atu fitafita a le setete e toe faafeao atu le Au Paia i o latou laueleele na leiloloa. Peitai, sa le mafai e ia, ona folafola atu e taofia tagata faatupu faalavelave mai le toe tutulieseina o i latou.16
Sa fuafua Iosefa e talosagaina le fesoasoani a le kovana i le taimi e taunuu ai le Tolauapiga a Isaraelu i Misuri, ona galulue ai lea ma le fitafita e toe faafoi le Au Paia i le Itumalo o Siakisone. O le a nonofo le tolauapiga i Siona mo se tausaga e tausia le saogalemu o le Au Paia mai o latou fili.17
Ina ia mautinoa ua tuuina atu i tagata uma o le tolauapiga mea latou te manaomia, sa tuuina ai e tagata o le tolauapiga a latou tupe i se teugatupe lautele. I le mulimuli ai i mamanu o le Feagaiga Tuai, sa vaevaeina e Iosefa ia tamaloloa i vaega, ma sa filifili e vaega taitasi se kapeteni.18
A o agai mamao atu teisi le Tolauapiga a Isaraelu i sisifo, sa popole ia Iosefa i le laasia o le teritori o le fili e lana autau toalaiti. Sa aumaia e lona uso o Ailama ma Limani Wight nisi tamaloloa mai paranesi o le ekalesia i matusisifo o Katelani, ae e lei oo atu i le Tolauapiga a Isaraelu ma sa le iloa e Iosefa pe o fea na i ai. Sa popole foi o ia ina nei matauina e ni sipai ia gaoioiga a le tolauapiga ma faitau lo latou aofai.19
I le aso 4 Iuni, ina ua mavae se masina o le savaliga, sa oo atu ai le tolauapiga i le Vaitafe o Misisipi. Sa vaivai ia Iosefa ma tigaina mai le malaga, ae sa ia lagona ua ia saunia e faafetaiai ia luitau o loo loma.20 Sa ia iloa ua taunuu i Misuri lipoti ma tala salatua o gaoioiga a le tolauapiga, ma ua faitau selau tagata nofomau ua sauniuni mo se taua. Sa ia taumanatunatu pe o lava le malolosi o le Au Paia e faafetaiai ai i latou.
“O loo i ai i se tulaga lelei le tolauapiga e pei ona faamoemoeina,” na ia tusi atu ai ia Ema a o nofonofo i luga o le auvai o le vaitafe, “ae e matua toalaiti lava i matou ma a matou mea e manaomia.”21
O le aso na sosoo ai sa vevela ma palapala a o faatalitali le Tolauapiga a Isaraelu e kolosi le vaitafe agai i Misuri. O le Misisipi sa silia ma se maila lona lautele, ae sa na o le tasi le vaa a le tolauapiga e la’u ai i le isi itu. A o latou faatalitali, sa tulimanu nisi o le tolauapiga ae fagogota isi, ao taumafai isi e vaai ni mea e fai ma sue ni mea paolo e sosola ese ai mai le la o le taumafanafana.
Sa faaalu e le tolauapiga ni aso ‘iva se lua e kolosi ai le vaitafe. E oo atu i le faaiuga o le aso lona lua, ua latou le lavava ma ua feitagofie. O lea la ua i ai nei i Misuri, e toatele i latou na fefefe i ni osofaiga faafuasei. O lena afiafi, na faateia ai tagata uma i le taifau leoleo a Iosefa ina ua amata ona ia ou i le vaega mulimuli na taunuu i le tolauapiga.
Sa faamata’uina e Sylvester Samita, o le kapeteni o le vaega na taunuu mai e tape le taifau pe afai e le uma le ou. Sa faafilemu e Iosefa le taifau, ae sa tomumumu pea ia Sylvester ma lana vaega e uiga i le taifau i le isi taeao.22
O le faalogoina o faitioga, na talo ai faatasi e Iosefa tagata o le tolauapiga. “O le a ou pa’i atu i le agaga ua i ai i totonu o le tolauapiga,” sa ia faasilasila atu ai “aua ou te manao e aveesea lea agaga mai le tolauapiga.” Sa amata ona ia faataitaia le amio a Sylvester mai le po ua mavae, ma toe fai atu faamata’u a le kapeteni i le taifau. “O lea agaga e aumaia ai le fevaevaeaiga ma le toto masaa i le lalolagi atoa,” na ia fai atu ai.
O Sylvester, o le e leai se piitaga ia Iosefa, sa lei fiafia. “Afai e u au e lena maile,” na ia fai atu ai, “o le a ou tapeina.”
“Afai e te tapeina lena maile,” na fai atu ai Iosefa, “o le a ou sasaina oe.”
“Afai e te faia,” na fai atu ai Sylvester, “o le a ou puipuia au lava”23
Sa matamata le tolauapiga i le taufai pulatoa atu o ia alii o le tasi i le isi. E oo mai i lea taimi, e leai ni fusuaga a i latou lava, ae o vaiaso o le savaliga ua lailoa ai neura o tagata uma.
Mulimuli ane, na liliuese ia Iosefa mai ia Sylvester ma fesili atu i le Au Paia pe latou te maasiasi e pei o ia ona o lagona ua i ai i le tolauapiga. Sa ia fai atu, ua latou amio e pei o maile, nai lo tagata. “E le tatau lava i tagata ona tuu i latou lava e faatutusa ma meaola,” na ia fai atu ai. “E tatau ona latou tutu i luga a’e.”24
Na faanofo filemu lagona o le tolauapiga ina ua maea lena, ma sa sopo atu le autau toalaiti i totonu o Misuri. Sa pisi ia Nancy ma Eunice Holbrook i le faiga o a la feau o aso taitasi, ae sa la malamalama o laa taitasi uma latou te faia agai atu i le Itumalo o Siakisone, ua atili ai ona latou i ai i se tulaga e matautia.25
E lei leva ona sopoia e le vaega autu o le tolauapiga le Misisipi, ae taunuu mai Ailama Samita ma Limani Wight ma a la’ua tagata, ua faateleina ai le fuainumera o le tolauapiga i le silia ma le luaselau le au volenitia.26 Sa popole pea taitai o le tolauapiga e uiga i se osofaiga, peitai, na ta’u atu e Iosefa i alii sa i ai o latou aiga faatasi ma i latou, e vaai ni malutaga mo a latou ava ma fanau.
E toatele fafine i le tolauapiga sa teena le tuua o i latou. Ae ina o le a tuua e tamaloloa, ae taloina e Iosefa tagata uma e faapotopoto faatasi. “Afai e naunau fafine e nofo’olo faatasi ma le tolauapiga,” na ia fai atu ai, “e mafai ona latou o uma.”27
Fai mai Nancy, Eunice, ma isi fafine i le tolauapiga sa latou naunau e o, ma ua fiafia ua faataga i latou e Iosefa e filifili e faaauau ona o i le savaliga.28
I ni nai aso mulimuli ane, na o mai ai Pale Palate ma Osona Haite i le tolauapiga ma se tala e le lelei: Ua teena e Kovana Dunklin se fesoasoani faafitafita e lagolago ai le Au Paia.29 E aunoa ma le fesoasoani a le kovana, sa iloa e le tolauapiga o le a le mafai ona latou fesoasoani i le Au Paia i Misuri e toe foi filemu i lo latou laueleele i Siona. Sa tonu ia Iosefa ma ona kapeteni e o pea. Sa latou faamoemoe e taunuu i le Au Paia faaaunuua i le Itumalo o Kalei, i matu o le Vaitafe o Misuri, ma fesoasoani ia i latou e feutagai se leleiga ma tagata o le Itumalo o Siakisone.30
Sa oso atu le Tolauapiga a Isaraelu i laufanua laugatasi tutotonu o Misuri. Pe tusa o se aso o totoe o le malaga mai lo latou taunuuga, sa valaau atu ma le fefe se fafine uli---atonu o se pologa---ia i latou. “O loo i ai se vaega o tamaloloa iinei o loo fuafua e fasioti outou i le taeao nei pe a outou pasi ane,” o lana tala lea.31
Sa savavali atu pea ma le faaeteete le tolauapiga. O le mafatia ai i faafitauli o taavale toso, o lea sa faamalosia ai lo latou mapu mo le po i luga o se mati’e e tilotilo ifo i se magavai i le Vaitafe o Fagotaga, ae o la lava e sefulu maila mai le Au Paia faaaunuua. A o latou toina o latou faleie, sa latou faalogoina le patia pata o solofanua a o agai atu tamaloloa e toalima i le tolauapiga. Sa faalala e nei tagata ia auupega ma talagugutu atu faapea e silia ma le toluselau tamaloloa o loo agai mai e tafiese le Au Paia.32
Sa i ai le atuatuvale i le Tolauapiga atoa a Isaraelu. I le iloa ai ua toatele atu nai lo i latou, o lea sa tofitofi ai e Iosefa ia leoleo faataaliolio i le eria, ma le mautinoa ua loma mai se osofaiga. Sa aioi atu se tasi tagata ia te ia e osofai muamua le au faatupu faalavelave.
“Leai,” sa tali atu ai Iosefa. “Tutu ma le filemu ma vaavaai atu i le faaolataga a le Atua.”33
Sa vaaia le faauli ma le puaoa o ao sa faamalumalu ae i luga. E luasefulu minute mulimuli ane, ae to mai timuga mamafa i le tolauapiga atoa, ma aveesea ai tagata mai o latou faleie ao taumafai e saili se malutaga sili atu. Sa mou ese atu auvai o le Vaitafe o Fagotaga a o siisii a’e le vai ma tafe tetele atu i lalo.34 Sa fesasaa’i e le matagi le tolauapiga, ma sa mafulifuli ai laau ma lia’i i luga faleie. Sa feemo uila malolosi i le lagi.
Sa maua e Uilifoti Uitilafi ma isi i le tolauapiga se tamai falesa e lata ane, ma sa latou faapupuu ai i totonu a o patia pata ua kiona i le taualuga.35 Ina ua mavae sina taimi, sa oso atu Iosefa i totonu o le falesa, ma lulu ese le vai mai lona pulou ma lavalava. “Sole, e i ai se uiga o lenei mea,” sa ia alaga atu ai. “O loo i ai le Atua i lenei afa!”
I le le mafai ona momoe, sa taooto ai le Au Paia i luga o nofoa uumi ma usuusu viiga i le po atoa.36 I le taeao, sa latou maua ai o latou faleie ma a latou mea ua matua susu pala ma ua salalau solo i le tolauapiga atoa, ae e leai se mea na faaleagaina faapea e le mafai ona lipea ma e leai foi se osofaiga na sau.
Sa tumau le tatafe o le vaitafe, ma vavaeese mai ai le tolauapiga mai o latou fili i le isi ituvai.37
I nai aso na sosoo ai, sa faafesootai e le Tolauapiga a Isaraelu le Au Paia i le Itumalo o Kalei, a o fono ia Iosefa ma taitai mai itumalo tau lalata ane, e faamalamalama i ai le faamoemoega o le savaliga ma le talosaga mo le Au Paia i Siona. “Ua matou naunau e faia se faaleleiga o faigata o loo tulai mai i lo tatou va,” sa fai atu ai Iosefa ia te i latou. “Matou te mananao e ola fifilemu faatasi ma tagata uma, ma na pau le mea matou te manaomia o aia tutusa.”38
Sa malilie ia taitai e fesoasoani e faatoafilemu le ita o o latou tagatanuu, ae sa latou lapataia le tolauapiga e aua nei o i le Itumalo o Siakisone. Afai e taumafai le Au Paia e savavali i Initipene, e ono mafai ona laga se taua matuia faamasaatoto.39
O le aso na sosoo ai, 22 Iuni, i se fonotaga ma taitai o le ekalesia, sa maua ai e Iosefa se faaaliga mo le Tolauapiga a Isaraelu. Sa talia e le Alii ia osigataulaga a ona tagata ae sa ia toe faatonuina a latou taumafaiga ia maua le mana mai le lagi. “E le mafai ona faatuina Siona,” na fetalai mai ai le Alii, “sei vagana e faia i mataupu faavae o le tulafono a le malo selesitila.”
Sa ta’u atu e le Alii i le Au Paia e tatau ona latou faatalitali e laveai mai Siona seia latou saunia i latou lava e ala i le aoaoina ma maua le poto masani e faia ai le finagalo o le Atua. “Ma e lē mafai ona faataunuuina lenei mea seia faaeeina aʼu toeaina i le mana mai luga.” O lea faaeega paia e tatau ona maua mai i le maota o le Alii, le malumalu i Katelani.
Peitai, sa fiafia le Alii, ia i latou sa savavali mai i le Tolauapiga a Isaraelu. “Ua Ou faalogoina a latou tatalo, ma o le a Ou talia la latou taulaga,” na Ia fetalai mai ai, “ma ua tatau ai ia te aʼu ona aumai i latou seia oo mai iinei mo se tofotofoga o lo latou faatuatua.”40
Ina ua uma ona latou faalogo i le faaaliga, sa talia e nisi o tagata o le tolauapiga o le afioga a le Alii. O isi na tetee, na manatu ua taofia ai i latou mai se avanoa e faia ai isi mau mea mo le Au Paia i Misuri. Sa feitai ni nai tagata ma maasiasi faapea o le a latou toe taliu atu i aiga e aunoa ma se taua.41
E lei leva ae faataape le tolauapiga, ma o sina mea itiiti na totoe o lana tupe tuufaatasi sa vaevae mo ona tagata. O nisi o tagata i le tolauapiga sa fuafua e nonofo ai i Misuri e faigaluega ai ma fesoasoani i le Au Paia e toe amata, a o Polika ma Heber, ma isi sa saunia i latou lava e toe foi i o latou aiga, faamaea le malumalu, ma saunia mo le mauaina o o latou faaeega i le mana.42
E ui lava e lei laveaiina mai e le tolauapiga ia Siona, ae sa faafetai Uilifoti Uitilafi mo le malamalama sa ia mauaina mai le savaliga. Sa ia savali e lata i le afe maila faatasi ma le perofeta ma sa ia vaaia o ia o faaali mai le afioga a le Atua.43 O lea aafiaga na tuua ai o ia ma le manao e talai atu le talalelei.
Ae e lei iloaina lava e Uilifoti pe o i ai le talaiga i lona lumanai, ae sa tonu ia te ia e nofo ai i Misuri ma faia soo se mea e manaomia e le Alii mai ia te ia.44