Konifelenisi Lahi
Muimui ʻia Sīsū: Hoko ko ha Tokotaha Faʻa Fakalelei
Konifelenisi lahi ʻo ʻEpeleli 2022


Muimui ʻia Sīsū: Hoko ko ha Tokotaha Faʻa Fakalelei

ʻOku ʻikai ke fakalongolongo pē ʻa e kau faʻa fakaleleí; ka ʻoku nau fakalotoa ʻi he founga ʻa e Fakamoʻuí.

Siʻoku kāinga ʻofeina, ʻi heʻetau fai fononga atu he ngaahi ʻaho ʻoku fuʻu lahi ai e moveuveú, fetāʻakí, pea faingataʻaʻia lahi ha niʻihi tokolahi, ʻoku hounga moʻoni kiate kimautolu ʻa hotau Fakamoʻuí pea mo e ngaahi tāpuaki taʻengata ʻo e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisi kuo fakafoki maí. ʻOku tau ʻofa mo falala kiate Ia, pea ʻoku mau lotua te tau muimui kiate Ia ʻo taʻengata.

Pole ʻo e Mītia Fakasōsialé

Ko ha tāpuaki mo ha pole e fuʻu ivi mālohi ʻo e ʻinitanetí, he ʻoku makehe ia ʻi hotau kuongá.

ʻI ha māmani ʻo e mītia fakasōsialé pea maʻu e fakamatalá ʻi ha founga vave ʻaupito, ʻe lava ke maʻu ʻe ha fuʻu kakai tokolahi ha fakakaukau ʻa ha foʻi tokotaha ʻi ha kiʻi taimi nounou. ʻE tatau ai pē pe ko e fakakaukau ko iá ʻoku moʻoni pe hala, tonu pe lau lanu, angaʻofa pe fulikivanu, ka ʻoku vave ʻene kapu e māmaní.

ʻOku faʻa liʻeliʻaki e ngaahi fakakaukau lelei mo fakaʻofoʻofa ʻoku tuku mai ʻi he mītia fakasōsialé, ka ʻoku faʻa mālohi e hū mai e ngaahi lea ʻita mo tukuhifó, ʻo tatau ai pē pe ko e fakakaukau fakapolitikale, kakai ʻi he ongoongó, pe ngaahi fakakaukau ki he mahaki fakaʻauhá. ʻOku ʻikai ha taha pe ko ha meʻa, kau ai ʻa e Fakamoʻuí mo Hono ongoongolelei kuo toe fakafoki maí, ʻe hao mei he aʻusia fakasōsiale ʻo e ngaahi fakakaukau mavahe ko ʻení.

Hoko ko ha Tokotaha Faʻa Fakalelei

Ko e Malanga ʻi he Moʻungá ko ha pōpoaki ia maʻá e taha kotoa pē ka naʻe fakatefito ia ki he kau ākonga ʻa e Fakamoʻuí, ʻa kinautolu ne nau fili ke muimui kiate Iá.

Naʻe akoʻi ʻe he ʻEikí e founga ke moʻui ai ʻi hono kuongá mo hotau kuongá, ʻi ha māmani fonu he tāufehiʻá mo e taʻefakaʻapaʻapá. Naʻá Ne folofola ʻo pehē, “ʻOku monūʻia ʻa e faʻa fakaleleí, ʻe ui ʻa kinautolu ko e fānau ʻa e ʻOtuá.”1

ʻI he pā ʻo ʻetau tui kia Sīsū Kalaisí, ʻoku tau hoko ai ko e kau faʻa fakalelei, fakamaʻumaʻu—ko hono ʻuhingá ke fakanonga, fakafiemālieʻi, pe tamateʻi e ngaahi ngahau vela kotoa pē ʻa e tokotaha angakoví.2

ʻI heʻetau fai ʻetau tafaʻakí, ʻokú Ne talaʻofa mai ʻe ui kitautolu ko e “fānau ʻa e ʻOtuá.” Ko e taha kotoa pē ʻi he māmaní ko e “hako”3 ia ʻo e ʻOtuá, ka ko hono ui ko e “fānau ʻa e ʻOtuá” ʻoku ʻuhinga ia ki ha meʻa ʻoku toe mahulu hake ai. ʻI heʻetau haʻu kia Sīsū Kalasi ʻo fai ha ngaahi fuakava mo Iá, ʻoku tau hoko leva ko “hono hako” pea ko e “kau ʻea hoko ki he puleʻangá,”4 ko e “fānau ʻa Kalaisi, ko hono ngaahi foha, pea mo hono ngaahi ʻofefine.”5

ʻOku anga fēfē hono fakanonga mo fakafiemālieʻi ʻe he tokotaha faʻa fakaleleí e ngaahi ngahau velá? Ko hono moʻoní he ʻikai lava ia ʻi he mavahe pē meiate kinautolu ʻoku nau talanoa tukuhifoʻi kitautolu. Ka ʻoku tau tuʻu maʻu ʻi heʻetau tuí, vahevahe atu ʻetau tuí ʻi he loto fakapapau, kae fakamamaʻo maʻu pē mei he ʻitá pe tāufehiʻá.6

Naʻe toki fai kimuí ni mai ha fuʻu lea fefeka ko hono fakaangaʻi ʻo e Siasí, pea tali atu ia ʻe he Faifekau ko ʻĒmosi C. Palauni, ko ha taki fakafonua ki he totonu fakasivilé pea ko e faifekau ʻo e Siasi Papitaiso Fika Tolu ʻi Seni Felenisisikoú ʻo pehē:

“ʻOku ou fakaʻapaʻapaʻi e aʻusia mo e fakakaukau ʻa e tokotaha naʻá ne tohi e ngaahi lea ko iá. Ka ʻoku ʻikai ke ma fakakaukau tatau.”

“ʻOku ou pehē ko e taha e meʻa fakafiefia taha ki heʻeku moʻuí ko e maheni mo e kau taki ko ʻeni [ʻo e Siasí], ʻo kau ai ʻa Palesiteni Lāsolo M. Nalesoni. Te u pehē ʻi he anga ʻeku vakaí, ʻokú ne fakafofongaʻi mai e takimuʻa lelei taha ʻoku maʻu ʻi hotau fonuá.”

ʻĪmisi
Ko Palesiteni Nalesoni mo Faifekau Palauni

Naʻá ne toe hoko atu: “Te tau lava ʻo lāunga pe fakafepaki ki he ngaahi meʻa kuo hokó. Te tau lava ke fakafisingaʻi e meʻa lelei kotoa pē ʻoku lolotonga hokó. … Ka he ʻikai ke hanga ʻe he ngaahi foungá ni ʻo solova ʻetau māvahevahe fakafonuá. … Pea hangē ko e akonaki ʻa Sīsuú, he ʻikai ke tau ikunaʻi ʻaki e koví ha kovi lahi ange. ʻOku tau ʻofa lahi ʻaupito mo moʻui angaʻofa, ʻo aʻu kiate kinautolu ʻoku tau pehē ko hotau ngaahi filí.”7

Ko Faifekau Palauní ko ha tokotaha faʻa fakalelei. Naʻá ne hanga ʻo fakafiemālieʻi e ngaahi ngahau velá ʻi he founga melino mo fakaʻapaʻapa. ʻOku ʻikai ke fakalongolongo pē ʻa e kau faʻa fakaleleí; ka ʻoku nau fakalotoa ʻi he founga ʻa e Fakamoʻuí.8

Ko e hā ha mālohi ʻi loto ke ne fakafiemālieʻi, fakanonga, mo tamateʻi e ngaahi ngahau vela ʻoku fakataumuʻa mai ki he ngaahi moʻoni ʻoku tau ʻofa aí? ʻOku maʻu e mālohi ko iá mei heʻetau tui kia Sīsū Kalaisí mo ʻetau tui ki Heʻene ngaahi leá.

“ʻOku monūʻia ʻa kimoutolu, ʻo ka manukia, … mo lohiekina ʻa kimoutolu ʻi he meʻa kovi kotoa pē, koeʻuhi ko au.

“… ʻOku lahi hoʻomou totongi ʻi he langí: he naʻe pehē ʻenau fakatangaʻi ʻa e kau palōfita naʻe muʻa ʻiate kimoutolú.”9

Ko Hono Mahuʻinga ʻo e Tauʻatāiná

ʻOku ʻi ai ha ongo tefitoʻi moʻoni mahuʻinga ʻe ua te na tākiekina ʻetau holi ko ia ke hoko ko e tokotaha faʻa fakaleleí.

ʻUluakí, kuo ʻomai heʻetau Tamai Hēvaní e tauʻatāina fakaeangamaʻá ki he tokotaha fakafoʻituitui kotoa pē, ʻaki ʻene malava ke fili hono hala pē ʻoʻoná.10 Ko e tauʻatāina ko ʻeni ko e taha ia ʻo e meʻaʻofa maʻongoʻonga taha ʻa e ʻOtuá.

Uá, koeʻuhi ko e tauʻatāina ko ʻení, naʻe fakaʻatā leva ʻe heʻetau Tamai Hēvaní ʻa e “fehangahangai ʻi he meʻa kotoa pē.”11 “ʻOku [tau] ʻiloʻi ai ʻa e meʻa mahí, koeʻuhí ke [tau] ʻiloʻi hono fakamahuʻingaʻi ʻa e leleí.”12 ʻOku ʻikai totonu ke tau ofo ʻi he fehangahangaí. ʻOku tau ako ke ʻiloʻi e leleí mei he koví.

ʻOku tau fiefia ʻi he tāpuaki ʻo e tauʻatāiná, mo maʻu e mahino ʻe tokolahi ha niʻihi he ʻikai ke nau tui ki he meʻa ʻoku tau tui ki aí. Ko hono moʻoní, ʻi he ngaahi ʻaho kimui ní ʻe tokosiʻi ʻa kinautolu te nau fili ke ʻai ʻenau tuí kia Sīsū Kalaisi ko e uho ia ʻo e meʻa kotoa ʻoku nau fakakaukauʻi mo fakahokó.13

Koeʻuhi ko e lahi ʻa e ngaahi mītia fakasōsialé, ʻe lava ke hoko e foʻi fakakaukau taʻe tui ʻe tahá ko ha ngaahi fakakaukau fakafepaki lahi,14 pea neongo ʻoku lahi e ngaahi fakakaukaú, ka ʻoku tau kei fili pē e hala ʻo e faʻa fakaleleí.

Ko e Kau Takimuʻa ʻa e ʻEikí

ʻOku fakakaukau ʻe niʻihi ʻoku fakamāmani e ngaahi taumuʻa ʻa e Kau Palesitenisī ʻUluakí pea mo e Kōlomu ʻo e Toko Hongofulu Mā Uá ʻo hangē ko e kau taki fakapolitikale, fakapisinisi, mo fakafonuá.

Neongo ia, ʻoku maʻu honau ngaahi fatongiá ʻi ha ngaahi founga kehe ʻaupito. ʻOku ʻikai ke fokotuʻu kitautolu pe fili mei ha ngaahi tohi kole. ʻOku ʻikai ha faʻahinga teuteu makehe fakapalofesinale, ʻoku ui kitautolu mo fakanofo ke fakamoʻoniʻi e huafa ʻo Sīsū Kalaisí ki he māmaní kae ʻoua kuo mole ʻetau moʻuí. ʻOku tau tukupā ke tāpuekina e mahamahakí, liʻekiná, loto mamahí, pea mo e masivá mo fakamālohia e puleʻanga ʻo e ʻOtuá. ʻOku tau feinga ke ʻiloʻi e finangalo ʻo e ʻEikí pea fakahaaʻi ia, tautefito kiate kinautolu ʻoku fekumi ki he moʻui taʻengatá.15

Neongo ko ʻetau fakaʻamu angavaivaí ke tauhi ʻe he taha kotoa pē e ngaahi akonaki ʻa e Fakamoʻuí, ka ʻoku faʻa fehangahangai e ngaahi folofola ʻa e ʻEikí ʻoku fakafou mai ʻi Heʻene kau palōfitá mo e fakakaukau mo e ākenga ʻo e māmaní. Kuo pehē maʻu ai pē.16

Naʻe folofola e Fakamoʻuí ki Heʻene kau ʻAposetoló ʻo pehē:

“Kapau ʻoku [fehiʻa] ʻa māmani kiate kimoutolu, ʻoku mou ʻilo naʻe tomuʻa fehiʻa ia kiate au ʻiate kimoutolu. …

“… Ka te nau fai ʻeni kotoa pē … koeʻuhi ʻoku ʻikai te nau ʻilo ʻa ia naʻá ne fekauʻi aú.”17

Tokangaʻi Kotoa

ʻOku tau ʻofa moʻoni mo tokanga ki hotau ngaahi kaungāʻapí kotoa, neongo pe ʻoku tau tui tatau pe ʻikai. Naʻe akoʻi ʻe Sīsū ʻi he talanoa fakatātā ʻo e Samēlia Leleí ʻoku totonu ke ala atu ʻa kinautolu ʻoku kehe ʻenau tuí ʻo tokoniʻi ha taha pē ʻoku ʻi ai haʻane fie maʻu, pea hoko ko e kau faʻa fakalelei, mo fakahoko e ngaahi meʻa ʻoku lelei mo fakaʻeiʻeikí.

Naʻe fakamatalaʻi ʻe he nusipepa ko e Arizona Republic ʻi Fēpueli ʻo pehē, “ʻOku poupouʻi ʻe he Kāingalotu ʻo e Kau Māʻoniʻoní ʻa e lao ne fakapaasi ke ne maluʻi e kau fakafāfiné mo e kakai ʻo ʻAlesona kuo liliu honau tuʻunga tangata pe fefiné.”18

ʻI heʻetau hoko ko e Kāingalotú, ʻoku tau “fiefia ke hoko ko ha konga hono fakatahaʻi ʻo e tuí, pisinisí, kakai LGBTQ mo e kau taki fakakomiunitī ʻoku nau ngāue fakataha ʻi ha laumālie ʻo e fefalalaʻaki mo e fefakaʻapaʻapaʻaki.”19

Naʻe fai ʻe Palesiteni Lāsolo M. Nalesoni e fehuʻi mohu fakakaukau ko ʻení, “ʻIkai nai ʻe lava pē ke ʻia ai ha ngaahi laine fakangatangata kae ʻoua naʻa hoko ia ko ha ngaahi meʻa ke fai ai ha fepakipaki?”20

ʻOku tau feinga ke tau hoko ko e “kau muimui anga-fakamelino ʻo Kalaisi.”21

Taimi ke ʻOua ʻe Fai ha Tali

Ne ʻi ai ha ngaahi ʻohofi ne fai ki he Fakamoʻuí ne fuʻu fulikivanu ka naʻá Ne fakalongolongo pē. “Pea naʻe tutuʻu ʻa e kau taulaʻeiki lahí mo e kau tangata tohí … ʻo nau talatalaaki mālohi ia … mo nau manukiʻi ia,” ka “naʻe ʻikai siʻi lea ʻa Sīsū [kiate kinautolu].”22 ʻOku ʻi ai e ngaahi taimi ʻi heʻete hoko ko e tokotaha faʻa fakaleleí te tau kātakiʻi e loto ke fai ha talí ʻaki e fakalongolongo ʻi he loto fakangeingeia.23

ʻOku fakamamahi kiate kitautolu kotoa e taimi ʻoku lea ʻaki pe pulusi ai ha ngaahi lea kakaha pe taʻe taau ki he Fakamoʻuí mo Hono kau muimuí, mo Hono Siasí, ʻe ha kakai ne nau tuʻu fakataha, maʻu sākalamēniti fakataha, mo fakamoʻoni fakataha mo kitautolu ki he misiona fakalangi ʻo Sīsū Kalaisí.24

Naʻe hoko pē foki ʻeni he taimi naʻe ngāue ai e Fakamoʻuí ʻi he māmaní.

Naʻe loto ha niʻihi ʻo e kau ākonga ʻa Sīsū ne nau feohi mo Ia he taimi naʻá Ne fakahoko ai e ngaahi mana fakaʻeiʻeiki tahá ke “ʻikai toe [ʻaʻeva] mo ia.”25 Ko e meʻa fakamamahí, he ʻikai ke tuʻu maʻu e taha kotoa pē ʻi heʻenau ʻofa ki he Fakamoʻuí mo ʻenau loto moʻoni ke tauhi ʻEne ngaahi fekaú.26

Naʻe akoʻi kitautolu ʻe Sīsū ke tau mavahe mei he ngaahi feituʻu ʻoku hoko ai e feʻitangakí mo e fakakikihí. ʻI ha sīpinga ʻe taha, hili hono fakafepakiʻi ʻe he kau Fālesí ʻa Sīsū mo faʻufaʻu e founga ke nau tamateʻi ʻaki Iá, ʻoku pehē ʻe he folofolá ne mavahe ʻa Sīsū meiate kinautolu,27 pea hoko ha ngaahi mana lahi ʻi he ”muimui ʻiate ia ʻa e kakai tokolahi, peá ne fakamoʻui ʻa kinautolu kotoa pē.”28

Tāpuekina e Moʻui ʻa e Niʻihi Kehé

Te tau lava foki mo kitautolu ʻo mavahe mei he fakakikihí ʻo tāpuekina e moʻui ʻa e niʻihi kehé,29 ʻo ʻikai fakamavaheʻi kitautolu mei he kakaí.

Ne kamata fakaangaʻi lahi ʻa e Siasí ʻe ha niʻihi ʻi Mapusi-Maī ʻi he Lepupelika Temokalati ʻo Kongikoú, ʻi he ʻikai ke mahino kiate kinautolu ʻetau tuí pe ʻiloʻi hotau kāingalotú.

ʻI ha kiʻi taimi siʻi atu kimuʻa, ne u ʻalu mo Kefi ki ha fakataha makehe ʻaupito ʻa e Siasí ʻi Mapusi-Maī. Ne fakaʻofoʻofa moʻoni e vala e fānaú pea hā mei honau fofongá ʻa e fiefia mo e ʻamanaki lelei. Naʻá ku fakaʻamu ke u lea kiate kinautolu fekauʻaki mo ʻenau akó ka ne u toki ʻiloʻi ko e tokolahi ʻo kinautolu ʻoku ʻikai ke nau ako. Neongo ne siʻisiʻi e paʻanga ʻi he tokoni ʻofa fakaetangatá, ka naʻe maʻu ʻe hotau kau takí ha founga ke fai ai ha tokoni.30 ʻOku ʻi ai e fānau ako ʻe toko 400 tupu he taimí ni, fefine mo e tangata, kāingalotu mo kinautolu ʻoku ʻikai ke tau fungavaka tatau, ʻoku talitali lelei mo akoʻi kinautolu ʻe he kau faiako ʻe toko 16 ko ha kāingalotu ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisí.

ʻĪmisi
Kalanga Muia

Naʻe pehē ʻe Kalanga Muia ʻoku taʻu hongofulu mā fā, “[Koeʻuhi ko e siʻisiʻi ʻa e paʻangá,] ne u nofo taʻe ako ʻi he taʻu ʻe fā. … ʻOku ou houngaʻia moʻoni ʻi he meʻa ʻoku fai ʻe he Siasí. … ʻOku ou lava ʻeni ʻo laukonga, tohi, mo lea faka-Falanisē.”31 Naʻe pehē ʻe he pule kolo ʻo Mapusi-Maī kau ki he polokalama ko ʻení, “ʻOku ueʻi fakalaumālie au ʻe he Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní koeʻuhí, ʻi he lolotonga māvahevahe e ngaahi siasi [kehé] ʻo takitaha fai pē ʻene ngāue … [ʻokú ke ngāue koe] mo e [niʻihi kehé] ke tokoniʻi e faingataʻaʻia ʻa e koló.”32

Ke Mou Feʻofaʻaki

Ko e taimi kotoa pē ʻoku ou lau ai e Sione 13, ʻokú ne fakamanatu mai kiate au e sīpinga haohaoa ʻa e Fakamoʻuí ko ha tokotaha faʻa fakalelei. Naʻe fufulu ʻe Sīsū e vaʻe ʻo e kau ʻAposetoló ʻi he ʻofa. ʻOku tau lau naʻe “mamahi ia ʻi hono laumālié,”33 ʻi Heʻene fakakaukau atu ki ha taha naʻá Ne ʻofa ai ʻoku ʻamanaki ke ne lavakaiʻi Ia. ʻOku ou feinga ke sio loto atu ki he fakakaukau mo e ongo ʻa e Fakamoʻuí he taimi ne mavahe ai ʻa Siutasí. Ko e mālié, ʻi he momeniti ko iá, naʻe ʻikai ke toe ʻi ai ha folofola ʻa Sīsū ki Heʻene ʻongoʻi “faingataʻaʻiá” pe ko hono lavakiʻí. Ka, naʻá Ne folofola ki Heʻene kau ʻAposetoló ʻo kau ki he ʻofá, pea ʻoku kei ongona ʻEne ngaahi leá ʻi he laulaui senituli.

“ʻOku ou tuku ʻa e fekau foʻou kiate kimoutolu, Koeʻuhí ke mou feʻofaʻaki kiate kimoutolu; [ʻo] hangē ko ʻeku ʻofa kiate kimoutolú. …

“ʻI he meʻá ni ʻe ʻilo ai ʻe he kakai kotoa pē ko ʻeku kau ākonga ʻa kimoutolu, ʻo kapau te mou feʻofaʻaki kiate kimoutolu.”34

Fakatauange ke tau ʻofa ʻiate Ia pea tau feʻofaʻaki. ʻOfa ke tau hoko ko e kau faʻa fakalelei, ke lava ʻo ui kitautolu ko e “fānau ʻa e ʻOtuá.” Ko ʻeku lotú ia ʻi he huafa ʻo Sīsū Kalaisi, ʻĒmeni.

Ngaahi Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. Mātiu 5:9.

  2. Vakai, ʻEfesō 6:16; Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 3:8.

  3. Ngāue 17:28.

  4. Mōsaia 15:11.

  5. Mōsaia 5:7.

  6. Naʻe pehē ʻe Palesiteni Tāleni H. ʻOakesi: “ʻOku totonu ke hoko ʻa e kau muimui ʻia Kalaisí ko e faʻifaʻitakiʻanga ʻo e anga fakaʻapaʻapá. ʻOku totonu ke ʻofa ʻi he kakai kotoa pē, fakafanongo lelei, pea fakahaaʻi ha loto tokanga ki he meʻa ʻoku nau tui fakamātoato ki aí. Neongo he ʻikai ke tau tui tatau, ka ʻoku ʻikai totonu ke tau taʻemahino. ʻOku ʻikai totonu ke tau fakakikihi ʻi he meʻa ʻoku tau taukaveʻi mo fakahoko atu ʻi he ngaahi tefito ʻoku faʻa aleaʻí” (“Ko e ʻOfa mo Feohi mo e Niʻihi Kehé Neongo e Faikehekehé,” Liahona, Nōvema 2014, 27).

  7. “Amos C. Brown: Follow the LDS Church’s Example to Heal Divisions and Move Forward,” Salt Lake Tribune, Sānuali 20, 2022, sltrib.com.

  8. Naʻe pehē ʻe ʻEletā Dale G. Renlund, “Ko e taimi ʻoku ʻōʻōfaki ai ʻetau moʻuí ʻe he ʻofa ʻa Kalaisí, te tau fakaleleiʻi e taʻefelotoí ʻaki e angamaluú, faʻa kātakí, mo e angaʻofá.” (“ʻOku Fakangata ʻe he Melino ʻa Kalaisí ʻa e TāufehiʻáLiahona, Nōvema 2021, 84).

  9. Mātiu 5:11–12,

  10. Vakai, 2 Nīfai 10:23.

  11. 2 Nīfai 2:11.

  12. Mōsese 6:55.

  13. Vakai, 1 Nīfai 14:12.

  14. ʻOku fakahā mai ʻe he fakamatala kimuí ni mai, ko e toko 3 ʻi he toko 5, ʻoku nau vahevahe ha ʻuluʻi tohi ki ha talanoa kuo teʻeki ke nau lau (vakai Caitlin Dewey, “6 in 10 of You Will Share This Link without Reading It, a New, Depressing Study Says,” Washington PostJune 16, 2015, washingtonpost.com; Maksym Gabielkov and others, “Social Clicks: What and Who Gets Read on Twitter?” [paper presented at the 2016 ACM Sigmetrics International Conference on Measurement and Modeling of Computer Science, June 14, 2016], dl.acm.org).

  15. ʻOua naʻá ke ofo kapau he ʻikai ʻuluaki fenāpasi kakato hoʻo ngaahi vakai fakataautahá mo e ngaahi akonaki e palōfita ʻa e ʻEikí. Ko ha ngaahi faingamālie ʻeni ʻo e ako, mo e loto-fakatōkilalo, ʻi he taimi ʻoku tau lotu aí. ʻOku tau ʻaʻeva atu ʻi he tui, ʻo falala ki he ʻOtuá, mo tui te tau maʻu ha mahino fakalaumālie lahi ange mei heʻetau Tamai Hēvaní.

  16. Vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 1:14–16.

  17. Sione 15:18, 21; tānaki atu hono fakamamafaʻí.

  18. “Bipartisan Bill Supported by Latter-day Saints Would Protect Gay and Transgender Arizonans,” Arizona Republic, Feb. 7, 2022, azcentral.com.

  19. Why the Church of Jesus Christ Supports a New Bipartisan Religious Freedom and Non-discrimination Bill in Arizona, Feb. 7, 2022, newsroom.ChurchofJesusChrist.org.

  20. Russell M. Nelson, “Teach Us Tolerance and Love,” Ensign, Mē 1994, 69.

  21. Molonai 7:3. Naʻe pehē ʻe Palesiteni Kōtoni B. Hingikelī: “He ʻikai ngata pē ʻi he pau ke tau kātakí, ka kuo pau ke tau fokotuʻu ha laumālie ʻo e houngaʻia moʻoni ʻiate kinautolu ʻoku ʻikai ke tatau e anga ʻetau fakakaukaú. He ʻikai ke tau teitei fakamoʻulaloaʻi ʻetau tui fakalotú, ʻetau ʻiloʻi moʻoni, ʻetau ʻilo ki he moʻoni taʻengata kuo fakahā mai ʻe he ʻOtua ʻo e Langí. Te tau lava ke tuku atu ʻetau fakamoʻoni ki he moʻoní, ʻi ha founga fakaʻapaʻapa mo fakamātoato, ʻi he angatonu, kae ʻoua naʻa teitei fai ia ʻi ha founga te ne fakaʻitaʻi ai e niʻihi kehé. … Kuo pau ke tau ako ke fai hono fakahoungaʻi mo fakaʻapaʻapaʻi e niʻihi kehe ʻoku nau fakaʻutumauku ʻi heʻenau tuí mo e fatongiá ʻo hangē pē ko kitautolú” (“Out of Your Experience Here” Brigham Young University devotional, Oct. 16, 1990], 6, speeches.byu.edu).

  22. Vakai Luke 23:9–11.

  23. Naʻe pehē ʻe ʻEletā Tieta F. ʻUkitofa: “ʻI heʻetau hoko ko e kau muimui ʻo Sīsū Kalaisí, ʻoku tau muimui ʻi [Heʻene] sīpingá. ʻOku ʻikai ke tau fakamaaʻi pe ʻohofi e niʻihi kehé. ʻOku tau feinga ke tau ʻofa ki he ʻOtuá mo tokoniʻi hotau kaungāʻapí. ʻOku tau feinga ke tauhi e ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá ʻi he loto fiefia pea moʻui ʻaki e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí” (“Five Messages That All of God’s Children Need to Hear” Brigham Young University Education Week devotional, Aug. 17, 2021], 5, speeches.byu.edu).

  24. Naʻe pehē ʻe ʻEletā Niila A. Mekisuele: “ʻE nofo ʻa e kāingalotu ʻo e Siasí ʻi he tuʻunga uite-mo-e-tea ko ʻení kae ʻoua ke hoko ʻa e Nofo Tuʻí. ʻOku ʻi ai ha ngaahi tea moʻoni ʻoku nau fakapuli ko ha uite, ʻo kau ai ha niʻihi fakafoʻituitui ʻoku nau vēkeveke ke lea mai kiate kitautolu fekauʻaki mo e ngaahi tokāteline ʻa e Siasí ʻoku ʻikai ke nau kei tui ki aí. ʻOku nau fakaangaʻi hono fakaʻaongaʻi ʻo e ngaahi naunau ʻa e Siasí ʻa ia ʻoku ʻikai ke nau kei tokoni mai ki aí. ʻOku nau fekumi ki ha faleʻi mei ha Kau Taki Māʻolunga ʻoku ʻikai ke nau kei poupouʻí. ʻOku nau fakafepaki, ʻo tukukehe pē kinautolu, ʻoku nau mavahe mei he Siasí, ka ʻoku ʻikai ke nau lava ʻo tukunoaʻi e Siasí” (“Becometh As a Child,” Ensign, May 1996, 68).

  25. Sione 6:66.

  26. “Ko e ngaahi fiefia ʻo e angahalá [ʻoku kiʻi] fuoloa siʻi pē” (vakai, Hepelū 11:24–26).

  27. Vakai, Mātiu 12:1–15.

  28. Mātiu 12:15.

  29. Vakai, 3 Nīfai 11:29–30.

  30. ʻI he tokoni ʻa e Don Bosco Foundation, naʻe maʻu ʻe he polokalama akó ha ngaahi naunau fakaako mahuʻinga mo e taukei fakafaiako.

  31. Naʻe pehē ʻe Muleka, ko ha mātuʻa, “ʻOku ou saiʻia he polokalamá ni koeʻuhi he ʻokú ne ʻoange ki hoku ʻofefiné … e faingamālie ke … ako ke laukonga mo tohi mo ha ʻamanaki lelei ki ha kahaʻu lelei ange. ʻOku ʻikai ke u lava ʻo ʻave ia ki ha ʻapiako koeʻuhí he ʻoku ou fakatau pē ʻa e mahoaʻa ngaohi mei he koané ʻi he māketí ʻo maʻu e paʻanga … ʻoku feʻunga pē ia ki ha meʻakai. ʻOku ou fakamālō lahi ki he Siasí ʻi he meʻá ni.” Naʻe pehē ʻe Sisitā Mōnika ko ha faiako, “ʻOku hoko e polokalamá ni ko ha tāpuaki maʻongoʻonga ki he fānaú ni. Ko e tokolahi taha ʻo kinautolu ʻi heʻeku kalasí … ko e kau paea. ʻOku nau fiefia ai pea nau haʻu maʻu pē ki he kalasí mo fai ʻenau ngāue mei ʻapí.” (naʻe ʻomi e ngaahi fakamatalá mo e ngaahi taá ʻe ʻEletā Joseph W. Sitati, Feb. 24, 2022).

  32. Naʻe lea ʻa Mayor Ntumba Louis dʼor Tshipota, ʻi ha fakataha fakatokolahi fekauʻaki mo e ngāue ʻi he Mbuji-Mayi ʻa ia ne kamataʻi ʻe he Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní, 10 ʻOkatopa, 2021.

  33. Sione 13:21.

  34. Sione 13:34–35.