Konifelenisi Lahi
Kotoa Hotau Lotó
Konifelenisi lahi ʻo ʻEpeleli 2022


Kotoa Hotau Lotó

Kapau ʻoku tau loto ke hikiʻi hake kitautolu ʻe he Fakamoʻuí ki ʻolunga, ʻoku fie maʻu leva ke ʻoua ʻe ʻaiʻainoaʻia pe tātātaha ʻetau tukupā kiate Ia mo ʻEne ongoongoleleí.

Ko ha Feilaulau kiate Ia

ʻI he ngaahi lau ʻaho pē kimuʻa pea foaki ʻe Sīsū Kalaisi ʻEne moʻuí maʻatautolú, naʻá Ne ʻi he temipale ʻi Selusalemá ʻo mamata ki he foaki ʻa e kakaí ki he tukuʻanga koloa ʻo e temipalé. “Ko e tokolahi naʻe koloaʻiá ne nau lī ki ai ʻa e meʻa lahi,” ka naʻe haʻu ha fefine uitou masiva, “ʻo ne lī ki ai ʻa e kihiʻi paʻanga ʻe ua.” Naʻe siʻisiʻi fau ia ke fai hano lekooti.

ʻĪmisi
Ko ha uitou ʻokú ne foaki ha paʻanga ʻe ua

Ka naʻe maʻu ʻe he foaki ngali taʻeʻaongá ni e tokanga ʻa e Fakamoʻuí. Ko hono moʻoní, ne mātuʻaki ongo moʻoni ia kiate Ia naʻá ne “ui [ai] ʻene kau ākongá, mo ne pehē kiate kinautolu, Ko e moʻoni ʻoku ou talaatu kiate kimoutolu, ko e fefine paeá ni kuó ne lī ki ai ʻa e meʻa lahi hake ʻiate kinautolu fulipē, kuo nau lī ki he tukuʻanga koloá:

“He naʻa nau lī kotoa pē ki ai mei heʻenau koloa lahí; ka ko ia, ʻi heʻene masivá, kuó ne lī ki ai ʻa ia kotoa pē ne ne maʻú, ʻio, ʻa ʻene moʻuí kotoa pē.”1

ʻI he vakai mahinongofuá ni, naʻe akoʻi mai ai ʻe he Fakamoʻuí ʻa e founga ʻoku fua ʻaki ʻa e ngaahi foakí ʻi Hono puleʻangá—pea ʻoku mātuʻaki kehe ia mei he founga angamaheni ʻoku tau fua ʻaki ha meʻa. Ki he ʻEikí, naʻe ʻikai fua ʻa e mahuʻinga ia ʻo e foakí ʻi hono ʻaonga ki he tukuʻanga koloá, ka ʻi hono ʻaonga ki he loto ʻo e tokotaha foakí.

ʻI hono fakahīkihikiʻi ʻe he Fakamoʻuí ʻa e uitou faivelengá ni, naʻá Ne ʻomi ai ha tuʻunga māʻolunga ke fua ki ai ʻetau tuʻunga fakaākongá ʻi he kotoa ʻo e ngaahi founga ʻoku fakahaaʻi aí. Naʻe akoʻi mai ʻe Sīsū ʻe lava ke lahi pe siʻisiʻi ʻetau foakí, ka neongo iá, kuo pau ke fakahoko ia ʻaki hotau lotó kotoa.

ʻOku toe fakaongo mai ʻa e tefitoʻi moʻoni ko ʻení ʻi he kole ʻa ʻAmalekai ko e palōfita ʻo e Tohi ʻa Molomoná: “Haʻu kia Kalaisi, ʻa ia ko e Tokotaha Māʻoniʻoni ʻo ʻIsilelí, pea kau ʻi heʻene fakamoʻuí, pea mo e mālohi ʻo ʻene huhuʻí. ʻIo, haʻu kiate ia, pea ‘oatu homou laumālié kotoa ko ha feilaulau kiate ia.”2

Ka ʻe malava fēfē nai ʻeni? ʻOku ngali tāumamaʻo ki he tokolahi ʻo kitautolu ha tuʻunga māʻolunga pehē ʻo e tukupā ʻaki ʻa e laumālié kotoa. ʻOku ʻosi hulu ʻānoa pē ʻa e ngaahi meʻa ke tau tokanga ki aí. ʻE founga fēfē haʻatau feinga ke potupotutatau ʻa e ngaahi fiemaʻu lahi ʻo e moʻuí mo ʻetau holi ke foaki hotau laumālié kotoa ki he ʻEikí?

Mahalo ko e polé ko ʻetau fakakaukau ʻoku ʻuhinga ʻa e potupotutataú ke vahevahe tatau hotau taimí ki he ngaahi meʻa mahuʻinga ke tau tokanga ki aí. ʻI he fakakaukaú ni, ʻe hoko ʻetau tukupā kia Sīsū Kalaisí ko e taha ʻo e ngaahi meʻa lahi ʻoku fie maʻu ke tau fakakau ki heʻetau ngaahi taimi-tēpile moʻumoʻuá. Kae mahalo ʻoku ʻi ai ha fakakaukau ʻe taha.

Potupotutataú: Hangē ko e Heka Pasikalá

ʻOku ou manako mo hoku uaifi ko Helietá, ʻi he ʻaka pasikala fakatahá. Ko ha founga lelei ia ke kiʻi fakamālohisino ai mo feohi fakataha foki. Lolotonga ʻema ʻaka pasikalá, pea ʻikai fuʻu lahi e fakatau ʻeku mānavá, ʻokú ma fiefia he māmani fakaʻofoʻofa ʻi homa ʻātakaí mo fepōtalanoaʻaki fiefia foki. ʻOku tātaaitaha ke ma fuʻu tokanga ke palanisi ʻema heka ʻi he pasikalá. Kuo fuoloa ʻema ʻaka pasikalá ʻo ʻikai ke ma toe fakakaukau ki ai—he kuo hoko ia ʻo angamaheni mo fakanatula kiate kimaua.

Ka ʻi he taimi ʻoku ou mamata ai ki ha taha ʻoku fuofua ako ke ʻaka pasikalá, ʻoku fakamanatu mai ai kiate au ʻoku ʻikai faingofua ʻa e feinga ke te palanisi ʻi he ongo kiʻi foʻi vaʻe fō siʻi ko iá. ʻOku fie maʻu ki ai ha taimi lahi. ʻOku fie maʻu ke fai ha fakaangaanga lahi. ʻOku fie maʻu ki ai ʻa e faʻa kātakí. ʻE aʻu pē ki ha taimi te te toutou tō ai.

Ka ko e mahuʻinga tahá, ko kinautolu ʻoku palanisi ʻi he heka pasikalá ʻoku nau ako ʻa e ngaahi tokoni mahuʻingá ni:

ʻOua te ke sio ki ho vaʻé.

Sio ki muʻa.

Tokanga ki he hala ʻokú ke fononga aí. Tokanga taha ki he feituʻu ʻokú ke taumuʻa ki aí. Pea ʻaka leva. Ko e palanisí ʻoku fekauʻaki ia mo e ngaʻunu ki muʻá.

ʻOku fakaʻaongaʻi pē ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni tatau ʻi he feinga ke potupotutatau ʻetau moʻuí ʻi heʻetau hoko ko e kau ākonga ʻo Sīsū Kalaisí. Ko hono vahevahe ko ia ho taimí mo e iví ki hoʻo ngaahi ngāue mahuʻingá ʻe kehekehe ia ki he tokotaha takitaha pea mo e vahaʻataimi kehekehe ʻi he moʻuí. Ka ko e taumuʻa fakalūkufua ʻoku tau faitatau aí, ke muimui ʻi he Hala ʻo hotau ʻEiki ko Sīsū Kalaisí, pea foki ki he ʻafioʻanga ʻo ʻetau Tamai ʻofeina ʻi Hēvaní. Kuo pau ke pau mo tatau maʻu pē ʻa e taumuʻá ni, ʻo tatau ai pē pe ko hai kitautolu pea mo e meʻa ʻoku hoko ʻi heʻetau moʻuí.3

Hiki: Hangē ko e Puna Vakapuná

Sai, ko kinautolu ko ia ʻoku manako ʻaka pasikalá, mahalo ʻe hoko hono fakahoa e tuʻunga fakaākongá ki he ʻaka pasikalá ko ha talanoa fakatātā ʻaonga. Ko kimoutolu ko ia ʻoku ʻikaí, ʻoua te mou hohaʻa. ʻOku ʻi ai ha foʻi talanoa fakatātā ʻe taha ʻoku ou tui ʻe mahino ki he tangata, fefine, mo e fānau kotoa pē.

Hangē ko e lahi taha ʻo e ngaahi meʻa ʻi he moʻuí, ʻe lava foki ʻo fakafehoanaki e tuʻunga fakaākongá ki he puna vakapuná.

Kuó ke kiʻi fakakaukau nai ki he fakaofo ʻa e lava ʻe ha fuʻu vakapuna uta pāsese lahi ʻo mavahe mei he kelekelé pea puná? Ko e hā e meʻa ʻokú ne ʻai ke puna māʻolunga ʻa e ngaahi fuʻu mīsini ko ʻení ʻi he langí ʻo fou atu ʻi he ʻōsení mo e ngaahi konitinēnití?

Ke fakalea mahinó, ʻoku puna pē ha vakapuna ʻi he taimi ʻoku vilo ai e ʻeá ʻi hono ongo kapakaú. ʻOku fakatupu ʻe he vilo ko iá ha ngaahi faikehekehe ʻi he mālohi ʻo e ʻeá ʻo mahiki ai ʻa e vakapuná. Pea ʻoku founga fēfē hoʻo maʻu ha ʻea feʻunga ke vilo ʻi he ongo kapakaú ke mahiki aí? Ko e talí ke langaʻi ki muʻa.

ʻOku ʻikai aʻu ʻa e vakapuná ki he tuʻunga māʻolungá ʻi heʻene tau he tōʻanga vaká. Naʻa mo ha ʻaho havili, he ʻikai feʻunga e mahiki ʻa e vaká kae ʻoua kuo lele ki muʻa, pea langaʻi mālohi feʻunga ke fakafepakiʻi e ngaahi mālohi ʻokú ne taʻofi iá.

Hangē pē ko e palanisi mo e hangatonu ʻa e heka pasikalá ʻi he ʻaka ki muʻá, ʻoku tokoni ʻa e lele ki muʻá ke ikunaʻi ʻe ha vakapuna ʻa e mālohi ʻo e fusi ʻa e kalāvité mo e fakafepaki mei he ʻeá.

Ko e hā ʻa e ʻuhinga ʻo e meʻá ni kiate kitautolu ko e kau ākonga ʻo Sīsū Kalaisí? ʻOku ʻuhinga ia kapau ʻoku tau loto ke maʻu ʻa e potupotutatau ʻi he moʻuí, pea kapau ʻoku tau loto ke hikiʻi hake kitautolu ʻe he Fakamoʻuí ki ʻolunga, ʻoku fie maʻu leva ke ʻoua ʻe ʻaiʻainoaʻia pe tātātaha ʻetau tukupā kiate Ia mo ʻEne ongoongoleleí. Kuo pau ke tau foaki kiate Ia hotau laumālié kotoa, ʻo hangē ko e uitou ʻi Selusalemá. Mahalo ʻe ngali siʻisiʻi ʻetau foakí, ka kuo pau ke fakahoko ia ʻaki hotau lotó mo e laumālié.

Ko e hoko ko ia ko ha ākonga ʻo Sīsū Kalaisí ʻoku ʻikai ko e taha pē ia ʻo e ngaahi meʻa lahi ʻoku tau fakahokó. Ko e Fakamoʻuí ʻa e mālohi fakaʻaiʻai ʻi he meʻa kotoa pē ʻoku tau fakahokó. ʻOku ʻikai ko ha mālōlōʻanga Ia ʻi heʻetau fonongá. ʻOku ʻikai ko ha feituʻu fakaʻofoʻofa Ia he veʻehalá pe ko ha mātanga ʻiloa. Ko Ia “ko e halá, mo e moʻoní, pea mo e moʻuí: ʻoku ʻikai haʻu ha tangata ʻe taha ki he Tamaí, kae ʻia [Sīsū Kalaisi].”4 Ko e Foungá ia mo hotau ikuʻanga taupotu tahá.

ʻOku hoko ʻa e potupotutataú mo e hikí ʻi heʻetau “vivili atu ki muʻa ‘i he tui mālohi kia Kalaisi, pea maʻu ‘a e ‘amanaki ‘oku mālohi haohaoa, mo ha ‘ofa ki he ‘Otuá mo e kakai fulipē.”5

Feilaulaú mo e Fakatapuí

Pea fēfē leva ʻa e ngaahi ngāue mo e ngaahi fatongia lahi ʻoku fuʻu femoʻuekina ki ai ʻetau moʻuí? Ko e feohi mo e niʻihi ʻoku tau ʻofa aí, ʻalu ki he akó pe teuteu ki ha ngāue, ngāue ke maʻu ha moʻuí, tokangaʻi ʻo e fāmilí, tokoni ʻi he komiunitií—ʻoku hao kotoa ʻeni ki fē? ʻOku fakapapauʻi mai ʻe he Fakamoʻuí kiate kitautolu:

“ʻOku ʻilo ʻe hoʻomou Tamai ʻi he langí ʻoku mou masiva ʻi he ngaahi meʻá ni kotoa pē.

“Ka mou fuofua kumi ʻa e puleʻanga ʻo e ʻOtuá mo ʻene māʻoniʻoní, pea ʻe fakalahi ʻaki ʻa e ngaahi meʻá ni kotoa pē kiate kimoutolu.”6

Ka ‘oku ʻikai ‘uhinga ia ʻoku faingofua.7 ʻOku fie maʻu ki ai ʻa e feilaulaú mo e fakatapuí fakatouʻosi.

ʻOku fie maʻu ki ai hono tukuange ha ngaahi meʻa ʻe niʻihi pea fakaʻatā ha ngaahi meʻa kehe ke tupulaki.

Ko e feilaulaú mo e fakatapuí ko ha ongo fono fakalangi ia ʻoku tau fuakava ʻi he temipale māʻoniʻoní ke talangofua ki ai. ʻOku faitatau ʻa e ongo fono ko ʻení ka ʻoku ʻikai ke na tatau. ʻOku ʻuhinga ʻa e feilaulaú ke liʻaki ha meʻa koeʻuhí ko ha meʻa ʻoku toe mahuʻinga ange. ʻI he kuonga muʻá, naʻe feilaulauʻi ʻe he kakai ʻo e ʻOtuá ʻa e veloaki ʻo ʻenau ngaahi tākangá ko e fakaʻapaʻapa ki he Mīsaia ʻe hāʻele maí. ʻI he kotoa ʻo e hisitōliá, kuo feilaulauʻi ʻe he Kāingalotu faivelengá ʻa e ngaahi holi fakatāutahá, fiemālié, pea naʻa mo ʻenau moʻuí maʻá e Fakamoʻuí.

ʻOku tau maʻu kotoa ha ngaahi meʻa lalahi mo iiki, ʻoku fie maʻu ke tau feilaulauʻi kae lava ke tau muimui kakato ange ai kia Sīsū Kalaisi.8 ʻOku fakahaaʻi ʻe heʻetau ngaahi feilaulaú ʻa e meʻa ʻoku tau fakamahuʻingaʻi moʻoní. ʻOku toputapu ʻa e ngaahi feilaulaú pea fakaʻapaʻapaʻi ʻe he ʻEikí.9

ʻOku kehe ʻa e fakatapuí mei he feilaulaú ʻi ha founga mahuʻinga. ʻI heʻetau fakatapui ha meʻa, ʻoku ʻikai ke tau tuku ia ke tutu pē ʻi he funga ʻōlitá. Ka ʻoku tau fakaʻaongaʻi ia ʻi he ngāue ʻa e ʻEikí. ʻOku tau fakatapui ia kiate Ia mo ʻEne ngaahi taumuʻa māʻoniʻoní.10 ʻOku tau maʻu ʻa e ngaahi talēniti kuo foaki mai ʻe he ʻEikí pea fāifeinga ke fakatupulaki ia ke lahi, ke hoko ʻo ʻaonga ange ʻi hono langa ʻa e puleʻanga ʻo e ʻEikí.11

ʻE tokosiʻi ʻaupito hotau niʻihi ʻe kole mai ke feilaulauʻi ʻetau moʻuí maʻá e Fakamoʻuí. Ka ʻoku fakaafeʻi kotoa kitautolu ke fakatapui ʻetau moʻuí kiate Ia.

Ngāue ʻe Taha, Fiefia ʻe Taha, Taumuʻa ʻe Taha

ʻI heʻetau feinga ke fakamaʻa ʻetau moʻuí pea sio kia Kalaisi ʻi he fakakaukau kotoa pē,12 ʻoku kamata ke fenāpasi ʻa e meʻa kotoa pē. ʻOku ʻikai toe hangē ʻa e moʻuí ko ha lisi lōloa ʻo e ngaahi ngāue kehekehe ʻoku fakahoko ke potupotutatau.

ʻI he fakalau ʻa e taimí, ʻoku hoko kotoa ia ko e ngāue ʻe taha.

Fiefia ʻe taha.

Taumuʻa māʻoniʻoni ʻe taha.

Ko e ngāue ia ʻo e ʻofa mo e tauhi ki he ʻOtuá. Ko hono ʻofaʻi mo e tauhi ʻa e fānau ʻa e ʻOtuá.13

ʻI heʻetau vakai ki heʻetau moʻuí pea sio ki he ngaahi meʻa ʻe lau ngeau ke fakahokó, ʻoku tau ongoʻi lōmekina ai. ʻI heʻetau vakai ki he meʻa pē ʻe taha—ko e ʻofa mo e tauhi ki he ʻOtuá mo ʻEne fānaú, ʻi he ngaahi founga kehekehe ʻe lau ngeau—te tau lava leva ʻo ngāue fiefia ki he ngaahi meʻa ko iá.

Ko e founga ʻeni ʻoku tau foaki ai hotau laumālié kotoá—ʻaki hono feilaulauʻi ha faʻahinga meʻa pē ʻokú ne taʻofi kitautolu pea fakatapui ʻa e toengá ki he ʻEikí mo ʻEne ngaahi taumuʻá.

Ko ha Fakalotolahi mo e Fakamoʻoni

Siʻi ngaahi tokoua mo e tuofāfine ʻofeina, ‘e ‘i ai ha ngaahi taimi te ke fakaʻamu ai naʻá ke lava ʻo fakahoko ha meʻa lahi ange. ʻOku ʻafioʻi ʻe hoʻo Tamai Hēvani ʻofá ho lotó. ʻOkú Ne ʻafioʻi he ʻikai te ke lava ʻo fakahoko ʻa e meʻa kotoa pē ʻokú ke loto ke fakahokó. Ka te ke lava ʻo ʻofa mo tauhi ki he ʻOtuá. Te ke lava ʻo fakahoko ho lelei tahá ke tauhi ʻEne ngaahi fekaú. Te ke lava ʻo ʻofa mo tauhi ʻEne fānaú. Pea ʻoku hanga ʻe hoʻo ngaahi ngāué ʻo fakamaʻa ho lotó mo teuteuʻi koe ki ha kahaʻu nāunauʻia.

Ko e meʻa ʻeni ne ngali mahino ki he uitou ʻi he tukuʻanga koloa ʻo e temipalé. Naʻá ne ʻiloʻi pau he ʻikai liliu ʻe heʻene foakí ʻa e koloaʻia ʻa ʻIsilelí, ka ʻe lava ʻo liliu mo faitāpuekina ai iakoeʻuhí, neongo ʻene siʻisiʻí ka ko hono kotoá ia.

Ko ia ai, si‘oku ngaahi kaungāmeʻa ʻofeina mo e kaungā ākonga ʻo Sīsū Kalaisi, ʻoua muʻa naʻa tau “fiu ʻi he faileleí, he ʻoku [tau] ʻai ʻa e tuʻunga ʻo ha ngāue lahi.” Pea ʻoku tupu mei heʻetau ngaahi meʻa īkí “ʻa e ngaahi fuʻu meʻa lalahí.”14

ʻOku ou fakamoʻoni ʻoku moʻoni ʻeni, ʻo hangē foki ko ʻeku fakamoʻoni ko Sīsū Kalaisi ʻa hotau ʻEikí, ko hotau Huhuʻí, pea mo hotau Hala pē ʻe taha ke foki ki heʻetau Tamai Hēvani ʻofeiná. ʻI he huafa toputapu ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.

Ngaahi Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. Maʻake 12:41–44.

  2. ʻAmenai 1:26.

  3. ʻOku fakaafeʻi ʻetau fānaú mo e toʻu tupú ke nau tupulaki ʻi ha founga potupotutatau ʻi heʻenau muimui kia Sīsū Kalaisi, ʻa ia naʻe “tupulaki [ʻi he] potó … mo e lahí, pea naʻe ʻofeina ia ʻe he ʻOtuá mo e tangatá” (Luke 2:52) ʻi heʻene kei talavoú.

  4. Sione 14:6

  5. 2 Nīfai 31:20.

  6. 3 Nīfai 13:32–33; vakai foki, Mātiu 6:32–33. ʻOku tānaki mai ʻe he Liliu ʻe Siosefa Sāmita, Mātiu 6:38 ha fakakaukau: “ʻOua ʻe kumi ki he ngaahi meʻa ʻo e māmaní kae fuofua kumi ke langa hake ʻa e puleʻanga ʻo e ʻOtuá, pea fokotuʻu ʻa ʻene māʻoniʻoní.”

  7. ʻOku maʻu ha sīpinga ʻe taha meia Palesiteni Lāsolo M. Nalesoni ko hotau palōfitá. ʻI he taimi naʻá ne ʻi he tumutumu ai ʻo ʻene ngāue fakapalōfesinale ko ha toketā tafa mafú, naʻe uiuiʻi ia ke hoko ko ha palesiteni fakasiteiki. Naʻe fakahoko ʻe ʻEletā Sipenisā W. Kimipolo mo Lekalānite Lisiate ʻa e uiuiʻí. ʻI heʻena ʻiloʻi ʻa e ngaahi fiemaʻu ʻo ʻene moʻui fakapalōfesinalé, naʻá na talaange, “Kapau ʻokú ke ongoʻi ʻokú ke fuʻu moʻumoʻua pea ʻikai ke ke tali ʻa e fatongiá ni, ko ho faingamālie ia ʻaʻau.” Naʻá ne tali ange naʻá ne fakahoko fuoloa pē ʻa e fili ke ngāue pe ʻikai ʻi ha taimi ʻe uiuiʻi aí, ʻi heʻene fakahoko mo hono uaifí ʻa e ngaahi fuakava ʻi he temipalé mo e ʻEikí. Naʻá ne pehē, “Naʻá ma fai ha tukupā he taimi ko iá ke ‘fuofua kumi ʻa e puleʻanga ʻo e ʻOtuá, mo ʻene māʻoniʻoní’ [Mātiu 6:33], ʻi heʻema ongoʻi loto-falala moʻoni ʻe fakalahi mai kiate kimaua ʻa e meʻa kotoa pē, ʻo hangē ko e talaʻofa ʻa e ʻEikí” (Russell Marion Nelson, From Heart to Heart: An Autobiography [1979], 114).

  8. Naʻe lea ʻa Palesiteni Nalesoni kimuí ni fekauʻaki mo e “fiemaʻu ke tau takitaha siʻaki ʻa e ngaahi meʻa taʻeʻaonga ʻi heʻetau moʻuí ʻaki ʻa e tokoni ʻa e Fakamoʻuí. … ʻOku ou fakaafeʻi kimoutolu ke mou lotua ke ʻiloʻi ʻa e ngaahi meʻa ʻoku taʻeʻaonga ʻoku fie maʻu ke siʻaki mei hoʻomou moʻuí kae lava ke mou moʻui taau ange” (“Pōpoaki FakafeʻiloakíLiahona, Mē 2021, 7).

  9. ʻOku pehē ʻe he folofolá, ʻoku toputapu ange ki he ʻOtuá ʻa ʻetau ngaahi feilaulaú ʻi heʻetau ngaahi lavameʻá (vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 117:13). Mahalo ko e ʻuhinga ʻeni ʻe taha naʻe fakamahuʻingaʻi ai ʻe he ʻEikí ʻa e kihiʻi paʻanga ʻa e uitoú ʻo laka ange ʻi he tokoni ʻa e koloaʻiá. Ko e ʻuluakí ko ha feilaulau ia, ʻa ia ko hono olá ne fakamaʻa ai ʻa e tokotaha foakí. Ko e kimuí, neongo mahalo ne lahi ange ai e paʻangá, ka naʻe ʻikai ko ha feilaulau ia, pea naʻe ʻikai liliu ai ʻa e tokotaha foakí.

  10. ʻE tokosiʻi ʻaupito hotau niʻihi ʻe kole mai ke tau feilaulauʻi ʻetau moʻuí maʻá e Fakamoʻuí. Ka ʻoku fakaafeʻi kotoa kitautolu ke fakatapui ʻetau moʻuí kiate Ia.

  11. Vakai, Mātiu 25:14–30.

  12. Vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 6:36.

  13. ʻI he foungá ni, ʻoku tau vakai ai ʻi heʻetau moʻuí ki hano fakahoko ʻa e kikite ʻa e ʻAposetolo ko Paulá: “ʻI he kakato ʻo e ngaahi kuongá [ʻe] fakakātoa fakataha [ʻe he ʻOtuá] ʻa e meʻa kotoa pē ʻia Kalaisi, ʻa e meʻa ʻoku ʻi he langí, mo ia ʻoku ʻi māmaní: ʻio, ʻiate ia” (ʻEfesō 1:10).

  14. Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 64:33.