Konifelenisi Lahi
ʻOfa Fakalangi ʻi he Palani ʻa e Tamaí
Konifelenisi lahi ʻo ʻEpeleli 2022


ʻOfa Fakalangi ʻi he Palani ʻa e Tamaí

Ko e taumuʻa ʻo e tokāteline mo e ngaahi tuʻutuʻuni ʻo e Siasi ne fakafoki mai ko ʻení ke teuteuʻi ʻa e fānau ʻa e ʻOtuá ki he fakamoʻuí ʻi he puleʻanga fakasilesitialé mo e hakeakiʻí ʻi hono tuʻunga māʻolunga tahá.

ʻOku fakahaaʻi mai ʻe he palani ʻo e ongoongoleleí ʻa e ʻofa ʻa ʻetau Tamai Hēvaní ki Heʻene fānau kotoa pē. Ke mahino ʻení, kuo pau ke tau feinga ke mahino ʻa ʻEne palaní mo ʻEne ngaahi fekaú. ʻOkú Ne ʻofa lahi ʻaupito ʻi Heʻene fānaú ko ia naʻá Ne fekauʻi mai ai ʻa Sīsū Kalaisi, ko Hono ʻAlo pē Taha ne Fakatupú ke hoko ko hotau Fakamoʻui mo e Huhuʻi, ke mamahi pea pekia maʻatautolu. ʻI he Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní kuo fakafoki maí, ʻoku makehe ʻetau mahino ki he palani ʻa ʻetau Tamai Hēvaní. ʻOku ʻomi heni kiate kitautolu ha founga kehe ʻo e vakai ki he taumuʻa ʻo e moʻui fakamatelié, ko e fakamaau fakalangi ʻoku hoko mai aí, mo e ikuʻanga nāunauʻia ʻo e fānau kotoa ʻa e ʻOtuá.

ʻOku ou ʻofa atu, siʻoku ngaahi tokoua mo e tuofāfine. ʻOku ou ʻofa ʻi he fānau kotoa pē ʻa e ʻOtuá. ʻI hono fehuʻi kia Sīsū, “Ko e fekau fē ʻi he fonó ʻoku lahí?” Naʻá Ne akonaki ko e ʻofa ki he ʻOtuá mo e ʻofa ki hotau kaungāʻapí ʻa e ʻuluaki ʻi he ngaahi fekau lahi ʻa e ʻOtuá.1 ʻOku ʻuluaki e ongo fekau ko iá koeʻuhí ʻoku fakaafeʻi ai kitautolu ke tau tupulaki fakalaumālie ʻaki ʻetau feinga ke faʻifaʻitaki e ʻofa ʻa e ʻOtuá kiate kitautolú. ʻOku ou fakaʻamu naʻa tau maʻu kotoa ha mahino lelei ange ki he tokāteline mo e ngaahi tuʻutuʻuni ʻofa kuo fokotuʻu ʻe heʻetau Tamai Hēvaní mo Hono ʻAlo ko Sīsū Kalaisí ʻi he Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní. Ko ʻeku leá ni ko e feinga ke fakamahino ʻa e founga ʻoku fakamatalaʻi ai ʻe he ʻofa ʻa e ʻOtuá ʻa e tokāteline mo e ngaahi tuʻutuʻuni ko ia ʻa e Siasí ne ueʻi fakalaumālié.

I.

Ko ha maʻuhala angamaheni ki he fakamaau ko ia ʻoku hoko hili e moʻui fakamatelié, ʻoku ʻalu e kakai leleí ki ha feituʻu ko hēvani pea ʻalu e kakai koví ki ha feituʻu taʻengata ko heli. ʻOku fokotuʻu mai ʻe he fakamahamahalo hala ko ʻeni ʻo ha ikuʻanga pē ʻe uá ko kinautolu ko ia ʻoku ʻikai ke nau lava ʻo tauhi kotoa e ngaahi fekau ʻoku fie maʻu ki hēvaní te nau iku taʻengata ki heli.

ʻOku ʻi ai ha palani lelei ange ʻa ha Tamai Hēvani ʻofa ki Heʻene fānaú. ʻOku akoʻi mai ʻe he tokāteline ne fakahā ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi kuo fakafoki maí ko e fānau kotoa pē ʻa e ʻOtuá—ʻoku siʻisiʻi fau e ngaahi fakaʻatā makehé ke fakakau heni—te nau iku ki ha puleʻanga ʻo e nāunaú.2 Naʻe folofola ʻa Sīsū ʻo pehē, “ʻI he fale ʻo ʻeku Tamaí ʻoku ai ʻa e ngaahi nofoʻanga ʻoku lahi.”3 ʻOku tau ʻilo mei he fakahā ʻi onopōní ko e ngaahi fale lahi ko iá ʻoku ʻi he ngaahi puleʻanga kehekehe ia ʻe tolu ʻo e nāunaú. ʻE fakamaauʻi kitautolu ʻi he Fakamaau Fakaʻosí ʻo fakatatau ki heʻetau ngaahi ngāué mo e ngaahi holi ʻa hotau lotó.4 Kimuʻa aí, ʻe fie maʻu ke tau mamahi ʻi heʻetau ngaahi angahala ʻoku teʻeki fakatomalaʻí. ʻOku mahino e ngaahi folofolá ʻi he meʻa ko iá.5 ʻE foaki mai leva ʻe hotau Fakamaau angatonú ha nofoʻanga ʻi he taha ʻo e ngaahi puleʻanga ko ia ʻo e nāunaú. Ko ia, hangē ko ia ʻoku tau ʻilo mei he fakahā ʻi onopōní, ko e kakai kotoa pē “ʻe fakamāuʻi … , pea ʻe maʻu ʻe he tangata taki taha ʻo fakatatau ki heʻene ngaahi ngāue ʻaʻaná, ʻa ʻene pule ʻaʻana, ʻi he ngaahi nofoʻanga kuo teuteú.”6

Kuo fili ʻe he ʻEikí ke fakahā mai ha meʻa siʻi fekauʻaki mo e ongo puleʻanga ko ʻeni ʻo e nāunaú. ʻI he tafaʻaki ʻe tahá, kuo fakahā ʻe he ʻEikí ha meʻa lahi fekauʻaki mo e puleʻanga māʻolunga taha ʻo e nāunaú, ʻa ia ʻoku fakamatalaʻi ʻe he Tohi Tapú ko e “nāunau … ʻo e laʻaá.”7

ʻI he nāunau “fakasilesitialé”8ʻoku ʻi ai ʻa e ngaahi langi, pe ngaahi tuʻunga ʻe tolu.9 Ko e māʻolunga taha aí ko e hakeakiʻi ʻi he puleʻanga fakasilesitialé ʻa ia te tau lava ai ʻo hoko ʻo hangē ko ʻetau Tamaí pea mo Hono ʻAlo ko Sīsū Kalaisí. Ke tokoni ke tau fakatupulaki e ngaahi ʻulungaanga faka-ʻOtuá mo e liliu ʻoku fie maʻu ki hotau natulá ke maʻu ai hotau tuʻunga malava fakalangí, kuo fakahā mai ai ʻe he ʻEikí ʻa e tokāteliné mo fokotuʻu e ngaahi fekaú ʻo fakatefito ʻi he fono taʻengatá. Ko e meʻa ʻeni ʻoku tau akoʻi ʻi he Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní koeʻuhí ko e taumuʻa ʻo e tokāteline mo e ngaahi tuʻutuʻuni ʻo e Siasi ko ʻeni kuo fakafoki maí ke teuteuʻi e fānau ʻa e ʻOtuá ke fakamoʻui ʻi he nāunau fakasilesitialé, pea tautautefito ki he hakeakiʻi ʻi hono tuʻunga māʻolunga tahá.

Ko e meʻa mahuʻinga tahá ko e ngaahi fuakava ne fakahokó mo e ngaahi tāpuaki ne talaʻofa ki he kau faivelengá ʻi he ngaahi temipale ʻo e ʻOtuá. ʻOku fakamatalaʻi ʻe he meʻá ni ʻetau langa fakaemāmani lahi e ngaahi temipalé, ʻa ia kuo fakaʻofoʻofa hono hivaʻi ʻe he kuaeá. ʻOku puputuʻu e niʻihi ʻi he fakamamafa ko ʻení, ʻi he ʻikai mahino ko e ngaahi fuakava mo e ngaahi ouau ʻo e temipalé ʻoku tataki ai kitautolu ki hono aʻusia ʻo e hakeakiʻí. ʻE toki lava pē ʻo mahino ʻeni ʻi he tūkunga ʻo e moʻoni ne fakahā mai ki he tuʻunga ʻe tolu ʻo e nāunaú. Koeʻuhí ko e ʻofa lahi ʻa ʻetau Tamai Hēvaní ki Heʻene fānau kotoa pē, kuó Ne ʻomi ai ha ngaahi puleʻanga kehe ʻo e nāunaú—hangē ko ia naʻe fakamatalaʻi ʻe ʻEletā Kuenitini L, Kuki ʻaneafí—ʻa ia ʻoku fakaofo ange ʻi he meʻa ʻoku lava ke tau makupusí.10

ʻOku malava kotoa ʻeni ʻi he Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí. Kuó Ne fakahā ʻokú Ne “fakaongoongoleleiʻi ʻa e Tamaí, mo fakamoʻui ʻa e ngaahi meʻa kotoa pē kuo ngaohi ʻe hono nimá.”11 ʻOku foaki ʻa e fakamoʻuí ʻi he ngaahi puleʻanga kehekehe ʻo e nāunaú. ʻOku tau ʻilo mei he fakahā ʻi onopōní “ʻoku tuku ha fono ki he ngaahi puleʻanga kotoa pē.”12 Ko hono mahuʻingá:

“Ko ia ia ʻoku ʻikai te ne lava ʻo tauhi ʻa e fono ʻo ha puleʻanga fakasilesitialé ʻe ʻikai te ne lava ʻo kātakiʻi ha nāunau fakasilesitiale.

Pea ko ia ia ʻoku ʻikai te ne lava ʻo tauhi ʻa e fono ʻo ha puleʻanga fakatelesitialé ʻe ʻikai te ne lava ʻo kātakiʻi ha nāunau fakatelesitiale.

Pea ko ia ia ʻoku ʻikai te ne lava ʻo tauhi ʻa e fono ʻo ha puleʻanga fakatilesitialé ʻe ʻikai te ne lava ʻo kātakiʻi ha nāunau fakatilesitiale.”13

ʻI hono fakalea ʻe tahá, ko e puleʻanga ʻo e nāunau ʻoku tau maʻu ʻi he Fakamaau Fakaʻosí ʻoku fakapapauʻi ia mei he ngaahi fono ʻoku tau fili ke tauhi ki ai ʻi he palani ʻofa ʻa ʻetau Tamai Hēvaní. ʻOku ʻi ai ha ngaahi puleʻanga lahi ʻi he palani ko iá ke lava ʻo vahe kotoa ʻa ʻEne fānaú ki ha puleʻanga te nau lava ʻo “kātakiʻí.”

II.

ʻOku hanga ʻe he ngaahi akonaki mo e ngaahi tuʻutuʻuni ʻo e Siasi ʻa e ʻEikí kuo fakafoki maí ʻo fakaʻaongaʻi e ngaahi moʻoni taʻengatá ni ʻi ha founga ʻe lava pē ʻo mahino kakato ʻi he tūkunga ʻo e palani ʻofa ʻa ʻetau Tamai Hēvaní ki he kotoa ʻEne fānaú.

Ko ia ai, ʻoku tau fakaʻapaʻapaʻi e tauʻatāina fakafoʻituitui ke filí. ʻOku ʻilo ʻe he tokolahi ki he ngaahi feinga lahi ʻa e Siasí ni ke pouaki e tauʻatāina fakalotú. ʻOku paotoloaki ʻe he ngaahi feingá ni ʻa e palani ʻa ʻetau Tamai Hēvaní. ʻOku tau faifeinga ke tokoniʻi kotoa ʻEne fānaú—ʻo ʻikai ko hotau kāingalotú pē—ke nau fiefia ʻi he tauʻatāina mahuʻinga ke filí.

ʻI he founga tatau, ʻoku faʻa fehuʻia mai e ʻuhinga ʻoku tau ʻave ai e kau faifekaú ki he ngaahi fonua lahi, ʻo aʻu ki he lotolotonga ʻo e kakai Kalisitané. ʻOku toe fehuʻia mai foki e ʻuhinga ʻoku tau fai ai ha tokoni ʻofa fakaetangata lahi fau ki he kakai ʻoku ʻikai mēmipa ʻi hotau Siasí ʻo ʻikai fakafehokotaki ia ki heʻetau ngāue fakafaifekaú. ʻOku tau fakahoko ʻení koeʻuhí kuo akoʻi kitautolu ʻe he ʻEikí ke lau kotoa ʻEne fānaú ko hotau tokoua mo e tuofāfine, pea ʻoku tau fie vahevahe ʻetau mahu fakalaumālie mo fakatuʻasinó mo e tokotaha kotoa pē.

ʻOku ʻomi foki ʻe he tokāteline taʻengatá ha fakakaukau makehe ki he fānaú. ʻOku tau vakai ʻi he fakakaukaú ni ki hono maʻu mo ohi ʻo e fānaú ko e konga ia ʻo e palani fakalangí. Ko ha fatongia fakafiefia mo toputapu ia ʻa kinautolu kuo foaki ange ʻa e mālohi ke nau kau aí. Ko ia ai, ʻoku fekauʻi kitautolu ke akoʻi mo taukaveʻi e ngaahi tefitoʻi moʻoni mo e founga ngāue ʻoku maʻu ai e tūkunga lelei taha ki he fakalakalaka mo e fiefia ʻa e fānaú ʻi he palani ʻa e ʻOtuá.

III.

Ko e fakaʻosí, ʻoku ʻiloa totonu e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní ko ha Siasi ʻoku fakatefito ʻi he fāmilí. Ka ʻoku ʻikai faʻa mahino lelei ʻa e moʻoni ko ia ʻoku ʻikai fakangatangata ʻetau fakatefito ʻi he fāmilí ki he ngaahi vā fetuʻutaki fakamatelié. ʻOku mahuʻinga foki ʻa e ngaahi vā fetuʻutaki taʻengatá ki heʻetau tui fakalotú. Ko e misiona ʻo e Siasi kuo fakafoki maí ke tokoniʻi ʻa e fānau kotoa pē ʻa e ʻOtuá ke nau taau mo e meʻa ʻoku finangalo ki ai ʻa e ʻOtuá ko honau ikuʻanga taupotu tahá. ʻI he huhuʻi kuo ʻomi ʻo fakafou ʻi he Fakalelei ʻa Kalaisí, ʻe lava ke maʻu ʻe he tokotaha kotoa pē ʻa e moʻui taʻengatá (hakeakiʻi ʻi he puleʻanga fakasilesitialé), ʻa ia naʻe fakahā ʻe hotau Faʻē ko ʻIví “ʻoku foaki ʻe he ʻOtuá kiate kinautolu kotoa pē ʻoku talangofuá.”14 ʻOku mahulu hake ʻeni ʻi he fakamoʻuí. Kuo fakamanatu mai ʻe Palesiteni Lāsolo M. Nalesoni, “Ko ha meʻa fakafoʻituitui pē ʻa e fakamoʻuí ia ʻi he palani taʻengata ʻa e ʻOtuá; [ka] ko e hakeakiʻí ko ha meʻa fakafāmili ia.”15

ʻOku mahuʻinga kiate kitautolu e fakahā ʻa e ʻOtuá ʻe toki lava pē ʻo maʻu e hakeakiʻí ʻi he angatonu ki he ngaahi fuakava ʻo ha mali taʻengata ʻi he vā ʻo ha tangata mo ha fefiné.16 Ko e tokāteline fakalangi ko iá ʻa e ʻuhinga ʻoku tau akoʻi ai “ko e tuʻunga tangata pe fefiné ko ha ʻulungaanga mahuʻinga ia ʻoku ʻiloʻi ai ʻa e tuʻunga mo e taumuʻa ʻo e tokotaha fakafoʻituituí, ʻi he maama fakalaumālié, mo e moʻui fakamatelié pea mo e taʻengatá.”17

Ko e ʻuhinga foki ia kuo fiemaʻu ai ʻe he ʻEikí ʻa Hono Siasi kuo fakafoki maí ke fakafepakiʻi e ngaahi teke fakasōsiale mo fakalao ke mavahe mei Heʻene tokāteline ʻo hono fakahoko ʻo e malí ʻi he vā ʻo ha tangata mo ha fefiné ke fakafepakiʻi e ngaahi liliu ʻokú ne fakatahaʻi e ngaahi faikehekehe ʻi he houʻeiki tangatá mo fafiné pe fakapuputuʻuʻi pe liliu e tuʻunga tangata pe fefiné.

ʻOku hanga ʻe he tui ʻo e Siasi kuo fakafoki maí ki he ngaahi meʻa mahuʻingá ni ʻo fakatupu maʻu pē e fakafepakí. ʻOku mahino ia kiate kitautolu. ʻOku fakaʻatā ʻe he palani ʻa ʻetau Tamai Hēvaní ʻa e “fehangahangai ʻi he meʻa kotoa pē,”18 pea ʻoku fakataumuʻa ʻa e fakafepaki fefeka taha ʻa Sētané ki he meʻa pē ʻoku mahuʻinga taha ki he palani ko iá. Ko ia ai, ʻokú ne feinga ke fakafepakiʻi ʻa e fakalakalaka ki he hakeakiʻí ʻaki ʻene fakamoveteveteʻi ʻa e nofo malí, fakatupu loto-siʻi ki he maʻu fānaú, pe fakafihiʻi ʻa e tuʻunga tangata pe fefiné. Ka neongo ia, ʻoku tau ʻilo ʻi he fononga lōloá, he ʻikai liliu ʻa e taumuʻa fakalangi mo e palani ʻa ʻetau Tamai Hēvani ʻofá. ʻE malava ke liliu ʻa e ngaahi tūkunga fakatāutahá, pea ʻoku fakapapauʻi ʻe he palani ʻa e ʻOtuá ʻi he lele lōloá, ʻe maʻu ʻe he kau faivelenga ʻoku tauhi ʻenau ngaahi fuakavá ʻa e faingamālie ke nau taau mo e tāpuaki kotoa pē kuo talaʻofa angé.19

Ko ha akonaki mahuʻinga makehe ke tokoniʻi kitautolu ke teuteu ki he moʻui taʻengatá, ʻa e “meʻaʻofa ʻoku mahuʻinga taha ʻi he ngaahi meʻaʻofa kotoa pē ʻa e ʻOtuá,”20 ko e fanongonongo ko ia ʻi he 1995 ki he fāmilí.21 Ko e moʻoni ʻoku kehe hono ngaahi fakamatalá mei he ngaahi lao, founga mo e taukapo ʻi he kuonga ní, hangē ko e nonofo fakamalí mo e mali ʻa e tangata mo e tangata pe fefine mo e fefiné. Ko kinautolu ʻoku ʻikai maʻu ha mahino kakato ki he palani ʻofa ʻa e Tamaí ki Heʻene fānaú, te nau ala lau ʻa e fanongonongo ko ʻeni ki he fāmilí ko ha fakamatalaʻi pē ʻo e tuʻutuʻuní ʻe ala malava pē ke liliu. ʻI he tafaʻaki ʻe tahá, ʻoku mau fakapapauʻi ko e fanongonongo ki he fāmilí, ne fakavaʻe ʻi he tokāteline taʻetoe ueʻiá, ʻokú ne fakaʻuhingaʻi ʻa e faʻahinga fetuʻutaki fakafāmili ʻoku lava ke hoko ai ʻa e konga mahuʻinga taha ʻo ʻetau fakalakalaka taʻengatá.

Ko e tūkunga ia ki he tokāteline mo e ngaahi tuʻutuʻuni makehe ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní kuo fakafoki maí.

IV.

ʻI he ngaahi vā fetuʻutaki mo e tūkunga lahi ʻo e moʻui fakamatelié, kuo pau ke tau feʻao kotoa pē mo e ngaahi faikehekehé. ʻI heʻetau hoko ko e kau muimui ʻo Kalaisi ʻoku totonu ke ʻofa ʻi hotau kāingá, ʻoku totonu ke tau nofo melino mo kinautolu ʻoku ʻikai ke tau tui tataú. Ko e fānau kotoa kitautolu ʻa ha Tamai Hēvani ʻofa. Kuó Ne fakataumuʻa e moʻui hili e maté, pea iku ki he puleʻanga ʻo e nāunaú kiate kitautolu kotoa. ʻOku finangalo e ʻOtuá ke tau faifeinga kotoa ki Heʻene ngaahi tāpuaki māʻolunga tahá ʻaki hono tauhi ʻEne ngaahi fekau, ngaahi fuakava, mo e ngaahi ouau māʻolunga tahá, ʻa ia ʻoku fakamulituku kotoa ʻi Hono ngaahi temipale māʻoniʻoni ʻoku langa ʻi he funga ʻo e māmaní. Kuo pau ke tau feinga ke vahevahe e ngaahi moʻoni ko ʻeni ʻo e nofo taʻengatá mo e niʻihi kehé. Ka ʻi heʻetau ʻofa ki he kotoa hotau kaungāʻapí, ʻoku tau tali maʻu pē ʻenau ngaahi filí. Hangē ko ia ne akoʻi mai ʻe ha palōfita ʻi he Tohi ʻa Molomoná, kuo pau ke tau vilitaki atu ki muʻa ʻo maʻu “ha ʻofa ki he ʻOtuá mo e kakai fulipē.”22

Hangē ko ia ne fakahā ʻe Palesiteni Lāsolo M. Nalesoni ʻi heʻetau konifelenisi fakamuimuí: “Kuo teʻeki ai ha taimi ʻi he hisitōlia ʻo māmaní ʻe mātuʻaki mahuʻinga fakataautaha lahi ange ai mo kaunga ʻa e ʻilo hotau Fakamoʻuí ki he laumālie ʻo e taha kotoa. … ʻOku mālohi fau e tokāteline haohaoa ʻa Kalaisí. ʻOkú ne liliu ʻa e moʻui ʻa e tokotaha kotoa ʻoku mahino ki aí mo feinga ke fakahoko ia ʻi heʻene moʻuí.”23

Fakatauange te tau fakaʻaongaʻi kotoa ʻa e tokāteline toputapu ko iá ʻi heʻetau moʻuí, ʻi he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.