Konifelenisi Lahi
Tuʻu Maʻu ʻi he Ngaahi ʻAhiʻahí
Konifelenisi lahi ʻo ʻEpeleli 2022


Tuʻu Maʻu ʻi he Ngaahi ʻAhiʻahí

Te ke lava ʻo tuʻu maʻu he taimi ʻoku hoko mai ai e ngaahi faingataʻa ʻi he moʻuí, koeʻuhí he ʻoku fakavaʻe hoʻo fakamoʻoní mo hoʻo tuí ʻia Sīsū Kalaisi.

Siʻoku kāinga ʻofeina, kuo faitāpuekina kitautolu he ʻahó ni ke fanongo ki he faleʻi mo e fakalotolahi fakalaumālie mei he kau tamaioʻeiki ʻa e ʻOtuá. ʻOku tatau ai pē ko fē feituʻu ʻoku tau ʻi aí, ka ʻoku tau ʻiloʻi kotoa ʻoku tau moʻui ʻi ha taimi ʻoku fakautuutu ai e koví. Ko ʻeku lotú ia ke ne tokoniʻi koe ke ke tuʻu maʻu ʻi he ngaahi ʻahiʻahi ʻoku tau fehangahangai mo iá, ʻaki ha loto ʻoku nonga.1

Ko e meʻa te tau kamata aí ko hono manatuʻi ko e fānau ʻofeina kitautolu ʻa e ʻOtuá pea ʻoku ʻi ai mo ʻEne kau tamaioʻeiki kuo ʻosi tataki fakalaumālie. Ne ʻosi mamata mai e kau tamaioʻeiki ko ia ʻa e ʻOtuá ki he kuonga ʻa ia ʻoku tau ʻi aí. Naʻe tohi ʻe he ʻAposetolo ko Paulá kia Tīmote ʻo pehē, ““Pea ke ʻilo ʻa e meʻá ni foki, ʻe hoko ʻi he ngaahi ʻaho fakamuí ʻa e kuonga fakatuʻutāmaki.”2

ʻOku ʻiloʻi ʻe he taha kotoa pē ʻoku ʻi ai hono mata ke mamata ki he ngaahi fakaʻilonga ʻo e taimi ko iá, mo e telinga ke fanongo ki he ngaahi lea ʻa e kau palōfitá, ʻoku moʻoni ʻeni. ʻOku tau maʻu e ngaahi fakatuʻutāmaki fakaloloma tahá mei he ngaahi mālohi ʻo e fakapoʻulí. ʻOku fakautuutu e ngaahi mālohi ko ʻení. Pea ʻe fakaʻau ke faingataʻa ange, kae ʻikai ke faingofua ange, ʻa hono fakaʻapaʻapaʻi e ngaahi fuakava kuo pau ke tau fai mo tauhi ki hono moʻui ʻaki e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí.

Ko kitautolu ko ia ʻoku tokanga kiate kitautolu mo kinautolu ʻoku tau ʻofa aí, ʻoku ʻi ai ha ʻamanaki lelei mei he talaʻofa mei he ʻOtuá ki ha feituʻu ne ngaohi ʻoku malu mei he ngaahi ʻahiʻahi ʻe hoko maí.

Ko hano fakamatalaʻi ʻeni ʻo e feituʻu ko iá: Kuo toutou fakamatalaʻi mai ia ʻe he kau palōfita moʻuí. ʻI heʻeku fakakaukau ki he tuʻunga hoku kaungāmeʻá, naʻe ʻalu hoku ʻatamaí ki he poto maʻongoʻonga ʻi he Tohi ʻa Molomoná: “Pea ko ʻeni, ʻe hoku ongo foha, manatu, manatu, ʻoku makatuʻunga ʻi he maka ʻo hotau Huhuʻí, ʻa ia ko Kalaisi, ko e ʻAlo ʻo e ʻOtuá, kuo pau ke mo langa ai homo makatuʻungá; koeʻuhí ka tuku atu ʻe he tēvoló ʻa ʻene ngaahi matangi mālohí, ʻio, ʻa ʻene ngaahi ngahaú ʻi he ʻahiohió, ʻio, ka faʻaki kiate kimoua ʻa ʻene ʻuha maká mo ʻene fuʻu afā lahí, ʻe ʻikai maʻu ʻe ia ha mālohi kiate kimoua ke fusi hifo ʻa kimoua ki he vanu ʻo e mamahí mo e faingataʻaʻia ʻoku ʻikai hano ngataʻangá, koeʻuhí ko e maka kuo langa ai ʻa kimouá, ʻa ia ko e makatuʻunga mālohi, ʻa ia ko ha makatuʻunga, kapau ʻe langa ai ʻa e tangatá, ʻe ʻikai lava ke nau hinga.”3

Ko e mamahi mo e malaʻia taʻengata naʻá ne lea ki aí ko e ngaahi nunuʻa fakalilifu ia ʻo e angahalá kapau he ʻikai ke tau fakatomala kakato. Ko e ngaahi matangi ʻoku tuʻulaki maí ko e ngaahi ʻahiʻahi mo e ʻohofi taʻetūkua ia ʻa Sētané. Kuo teʻeki ʻi ai ha taimi ʻe mahuʻinga ange ai hono ʻiloʻi e founga ke langa ai ʻi he makatuʻunga pau ko iá, ʻo hangē ko e taimi ní. Te u pehē, ʻoku ʻikai ha toe feituʻu lelei ange ke sio ki ai ka ko e malanga fakaʻosi ʻa e Tuʻi ko Penisimaní, ʻa ia ʻoku toe lekooti pē ʻi he Tohi ʻa Molomoná.

ʻOku ʻaonga ki hotau kuongá mo kitautolu e ngaahi lea fakaepalōfita ʻa e Tuʻi ko Penisimaní. Naʻá ne ʻiloʻi mei heʻene aʻusia tonú e fakalilifu ʻo e taú. Naʻá ne ʻosi maluʻi hono kakaí ʻi he taú, ʻo fakafalala ki he mālohi ʻo e ʻOtuá. Naʻá ne mamata tonu he mālohi fakalilifu ʻo Lusifā ke fakatauelé, feinga ke ikunaʻí, mo fakalotosiʻi ki he fānau ʻa e ʻOtuá.

Naʻá ne fakaafeʻi ʻa hono kakaí mo kitautolu ke tau langa ʻi he maka pē ko ia ʻe taha ʻoku pau mo malú, ʻa ia ko e Fakamoʻuí. Naʻá ne fakamahino ʻoku tau tauʻatāina ke fili ki he leleí pe ko e koví ka ʻoku ʻikai ke tau lava ʻo hao mei he ngaahi nunuʻa ʻo ʻetau ngaahi filí. Naʻá ne lea hangatonu mo mālohi koeʻuhí he naʻá ne ʻiloʻi e mamahi ʻe hoko kiate kinautolu he ʻikai ke nau fanongo mo talangofua ki heʻene ngaahi fakatokangá.

Ko e anga ʻeni ʻene fakamatalaʻi e ngaahi nunuʻa ʻe muimui mai ʻi heʻetau filí ʻa ia ko e muimui ki he ueʻi ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní pe ko e muimui ki he ngaahi pōpoaki kovi ʻa Sētané, ʻa ia ko ʻene taumuʻá ke fakataueleʻi mo fakaʻauha kitautolu:

“He vakai, ʻoku ʻi ai ha tautea mamafa kuo tuʻutuʻuni kiate ia ʻoku fili ke talangofua ki he laumālie [kovi] ko iá; he kapau ʻokú ne fili ke talangofua kiate ia, pea nofo maʻu pea mate ʻi heʻene ngaahi angahalá, ʻe inu ʻe ia ʻa e malaʻia ki hono laumālie ʻoʻoná; he te ne maʻu ʻa e totongi ki heʻene ngaahi ngāué ʻa ia ko e tautea lauikuonga, koeʻuhi kuó ne maumauʻi ʻa e fono ʻa e ʻOtuá ʻo taʻehoa mo ʻene ʻiló. …

“Ko ia kapau ʻoku ʻikai fakatomala ʻa e tangata ko iá, kae nofo maʻu pea mate ko ha fili ki he ʻOtuá, ʻoku fakaake ʻe he ngaahi ʻeke ʻo e fakamaau totonu faka-ʻOtuá ʻa hono laumālie taʻe-faʻa-maté ki ha manatu taʻetuku ki heʻene angahala ʻaʻaná, ʻa ia ʻoku ngaohi ai ia ke holomui mei he ʻao ʻo e ʻEikí, pea ʻoku fakafonu ʻa hono lotó ʻaki ʻa e ongoʻi ʻo e angahalá mo e mamahí, mo e loto-mamahi, ʻa ia ʻoku hangē ko ha afi taʻe-faʻa-mate, ʻa ia ʻoku ʻalu hake ʻa hono uló ʻo taʻengata pea taʻengata.”

Naʻe hoko atu ʻa e Tuʻi ko Penisimaní ʻo pehē: “ʻOiauē, ʻa kimoutolu kotoa pē ʻa e kau toulekeleká, motuʻá, kae ʻumaʻā foki mo kimoutolu ʻa e kau tangata talavoú, pea mo kimoutolu ʻa e fānau iiki ʻa ia ʻoku mahino kiate kimoutolu ʻa ʻeku ngaahi leá, he kuó u lea mahinongofua kiate kimoutolu koeʻuhi ke mou ʻiloʻi, ʻoku ou lotua ke mou ʻā hake ki ha manatuʻi ʻo e tuʻunga fakamamahi ʻo kinautolu kuo tō ki he maumau-fonó.”4

ʻOku hanga ʻe he mālohi ʻo e fakatokanga ko iá ʻo tuku mai ke u fakakaukauloto ki he taimi ko ia te tau tutuʻu ai ʻi he ʻao ʻo e Fakamoʻuí ʻi he hili ʻa e moʻuí ni. ʻOku tau fie maʻu ʻaki e kotoa hotau lotó ke ʻoua naʻa tau holomui kae sio hake kiate Ia, sio ki Heʻene malimalí, mo fanongo ki Heʻene folofola mai ʻo pehē, “Mālō, ko e tamaioʻeiki lelei mo angatonu: … hū koe ki [loto].”5

ʻOku fakamahino ʻe he Tuʻi ko Penisimaní e founga te tau lava ai ʻo maʻu e ʻamanaki lelei ke fanongo ki he ngaahi lea ko iá kapau te tau ʻilo e founga ʻi he moʻuí ni ke liliu ai hotau natulá ʻo makatuʻunga ʻi he Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí. Ko e founga pē ia ʻe taha ke tau langa ai ʻi he makatuʻunga paú pea tuʻu maʻu ʻi he ngaahi matangi ʻo e fakatauelé mo e ʻahiʻahi ʻoku hanganaki maí. ʻOku fakamatalaʻi ʻe he Tuʻi ko Penisimaní ʻa e liliu ko ia ʻi hotau natulá ʻaki ha heliaki fakaʻofoʻofa ʻoku ongo ki hoku lotó. Ne fakaʻaongaʻi ia ʻe he kau palōfitá ʻi ha taʻu ʻe lauiafe pea naʻa mo e ʻEikí Tonu. ʻA ia ʻoku peheni: kuo pau ke tau hangē ha tamasiʻi siʻi—ko ha tamasiʻi siʻi.

He ʻikai faingofua ke tali ia ʻe ha niʻihi. Ko e tokolahi taha ʻo kitautolú ʻoku tau loto ke toʻa. ʻOku mahino kiate kitautolu ko e hangē ha tamasiʻi siʻí ko e fakaʻilonga ia ʻo e vaivai. Ko e tokolahi taha ʻo e ngaahi mātuʻá ʻoku nau fakaʻamua e ʻaho ʻe ʻosi ai e anga fakakauleka ʻenau fānaú. Ka naʻe fakamahino ʻe he Tuʻi ko Penisimaní, ʻa ia naʻe mahino ki ai ʻo hangē pē ko ha faʻahinga taha fakamatelie ʻa e ʻuhinga ʻo e tangata mālohi mo toʻá, ka ʻoku ʻikai ʻuhinga e hangē ko ha tamasiʻi siʻí ke anga fakakauleka. Ka ko e hoko ʻo hangē ko e Fakamoʻuí, ʻa ia naʻá Ne lotu ki Heʻene Tamaí ke maʻu ha mālohi ke fai e finangalo ʻo ʻEne Tamaí mo fakalelei ki heʻetau ngaahi angahala kotoa ko e fānau ʻa ʻEne Tamaí pea fai leva ia. Kuo pau ke liliu hotau natulá ke hangē ha kiʻi tamasiʻí pea kuo pau ke tau tuʻu maʻu ke maʻu e mālohi ke maʻu ai e melinó ʻi he ngaahi taimi fakatuʻutāmakí.

ʻOku ongo moʻoni e fakamatala ko ʻeni ʻa e Tuʻi ko Penisimaní ki he anga e hoko mai ʻa e liliu ko iá: “He ko e tangata fakakakanó ko e fili ia ki he ʻOtuá, pea kuo pehē ai pē ia talu mei he hinga ʻa ʻĀtamá, pea ʻe pehē ai pē ia, ʻo taʻengata pea taʻengata, kae ʻoua kuó ne talangofua ki he ngaahi fakahinohino ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní, pea liʻaki ʻa e tangata fakakakanó kae hoko ko ha tangata māʻoniʻoni ʻi he fakalelei ʻa Kalaisi ko e ʻEikí, pea hoko ʻo anga tatau mo ha tamasiʻi siʻi, angavaivai, angamalū, loto fakatōkilalo, faʻa kātaki, fonu ʻi he ʻofa, pea loto fiemālie ke fakavaivai ʻi he meʻa kotoa pē ʻoku ʻafioʻi ʻe he ʻEikí ʻoku lelei ke ne faí, ʻo hangē ʻoku fakavaivai ʻe ha tamasiʻi siʻi ki heʻene tamaí.”6

ʻOku hoko mai e liliu ko iá kiate kitautolu ʻi heʻetau fakahoko mo fakafoʻou ʻetau ngaahi fuakava mo e ʻOtuá. ʻOku ʻomi ai e mālohi ʻo e Fakalelei ʻa Kalaisí ʻo fakaʻatā ke hoko ai ha liliu ki hotau lotó. ʻOku lava ke tau ongoʻi he taimi kotoa pē ʻoku tau maʻu ai e sākalamēnití, fakahoko ha ouau ʻi he temipalé ki ha kui kuo mālōlō, hoko ko ha fakamoʻoni ʻo e Fakamoʻuí, pe tokangaʻi ha taha ʻoku faingataʻaʻia ʻo hangē ko ha ākonga ʻa Kalaisí.

ʻI he ngaahi aʻusia ko iá, ʻoku tau hoko ai ko ha tamasiʻi siʻi ʻi heʻetau malava ke ʻofa mo talangofuá. ʻOku tau tuʻu leva ʻi he makatuʻunga paú. ʻOku hanga ʻe heʻetau tui kia Sīsū Kalaisí ʻo ʻai ke tau fakatomala mo tauhi ʻEne ngaahi fekaú. ʻOku tau talangofua, mo maʻu e mālohi ke matuʻuaki e ʻahiʻahí, pea ʻoku tau maʻu ʻa e takaua ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní ʻa ia ne talaʻofa maí.

ʻOku liliu hotau ʻulungāngá ke hoko ko ha tamasiʻi siʻi, ʻo talangofua mo ʻofa lahi ange ki he ʻOtuá. ʻOku hanga ʻe he liliu ko iá ʻo fakafeʻungaʻi kitautolu ke tau maʻu e ngaahi meʻafoaki ʻoku maʻu mei he Laumālie Māʻoniʻoní. ʻE fakafiemālieʻi, tataki, mo fakamālohia kitautolu ʻi he takaua ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní.

Kuó u ʻiloʻi ha niʻihi ʻo e meʻa ne ʻuhinga ki ai e Tuʻi ko Penisimaní ʻi heʻene pehē te tau hangē ha tamasiʻi siʻi ʻi he ʻao ʻo e ʻOtuá. Kuó u ʻiloʻi mei he meʻa kuó u aʻusiá ʻoku faʻa lea mai maʻu pē ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní ʻi ha kihiʻi leʻo siʻi, pea ko e faingofua taha e fanongo ki aí ʻi he taimi ʻoku tau angavaivai mo angamalū ai, ʻo hangē ha tamasiʻi siʻí. Ko hono moʻoní, ko e lotu ʻoku ngāué ko e “ʻOku ou fie maʻu pē ʻa e meʻa ʻokú Ke finangalo ki aí. Ka ke talamai pē pe ko e hā ia. Te u fai ia.”

Te ke lava ʻo tuʻu maʻu he taimi ʻoku hoko mai ai e ngaahi faingataʻa ʻi he moʻuí, koeʻuhí he ʻoku fakavaʻe hoʻo fakamoʻoní mo hoʻo tuí ʻia Sīsū Kalaisi. ʻE tākiekina koe ʻe he tui ko iá ki he fakatomala fakaʻaho mo hono tauhi maʻu pē ʻa e fuakavá. Pea te ke manatuʻi maʻu pē Ia. Pea ʻi he ngaahi faingataʻa ʻo e fehiʻanekiná mo e angakoví, te ke ongoʻi malu pē mo maʻu ha ʻamanaki lelei.

Makehe mei aí, te ke ala atu ʻo tokoniʻi e niʻihi kehé ke mou fakamālohia hoʻomou fakamoʻoní. ʻOku tākiekina maʻu pē ʻe he tui kia Sīsū Kalaisí ha ʻamanaki lelei lahi ange mo e ongoʻi ʻo e ʻofa haohaoa ki he niʻihi kehé, ʻa ia ko e ʻofa moʻoni ia ʻa Kalaisí.

ʻOku ou fai atu ʻa ʻeku fakamoʻoni mamalu kuo fai atu ʻe he ʻEiki ko Sīsū Kalaisí ʻa e fakaafe ke “Haʻu kiate au.”7 ʻOkú Ne fakaafeʻi koe, ʻi heʻene ʻofa ʻiate koe mo kinautolu ʻokú ke ʻofa aí, ke mou haʻu kiate Ia ke maʻu e melino ʻi he moʻuí ni mo e moʻui taʻengata ʻi he maama kahaʻú. ʻOkú Ne ʻafioʻi lelei e ngaahi faingataʻa te ke fehangahangai mo iá, ko ha konga ia hono siviʻi koe ʻi he palani ʻo e fiefiá.

ʻOku ou kōlenga atu ke ke tali e fakaafe ʻa e Fakamoʻuí. ʻO hangē ha tamasiʻi siʻi ʻoku angavaivai mo ʻofa, ʻo tali ʻEne tokoní. Fakahoko mo tauhi e ngaahi fuakava ʻokú Ne ʻomai ki he Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní. Te nau fakamālohia koe. ʻOku ʻafioʻi ʻe he Fakamoʻuí ʻa e ngaahi faingataʻá mo e ngaahi feituʻu malu ʻi he hala ke foki ai ki ʻapi kiate Ia mo ʻetau Tamai Hēvaní. ʻOkú Ne ʻafioʻi ʻa e halá. Ko Ia ʻa e Halá. Ko ʻeku fakamoʻoní ʻeni ʻi he huafa toputapu ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.