Konifelenisi Lahi
Ka Naʻe ʻIkai Te Mau Tokanga Kiate Kinautolu
Konifelenisi lahi ʻo ʻEpeleli 2022


Ka Naʻe ʻIkai Te Mau Tokanga Kiate Kinautolu

(1 Nīfai 8:33)

ʻOku tataki mo tokoniʻi kitautolu ʻe he ngaahi fuakavá mo e ouaú ke tau manatuʻi maʻu pē ʻetau fehokotaki mo e ʻEiki ko Sīsū Kalaisí ʻi heʻetau fakalakalaka ʻi he hala ʻo e fuakavá.

ʻE fakapapauʻi atu ʻe hoku uaifi ko Sūsaná, mo homa ngaahi foha ʻe toko tolu mo honau ngaahi uaifí, mo hono kotoa homa fanga makapuná, mo ʻEletā Kuenitini L. Kuki ʻa ia kuó ma tangutu fakataha he meimei taʻu ʻeni ʻe 15, ʻa e foʻi moʻoni ko ia, ʻoku ʻikai ke u leʻo leleí. Ka neongo ʻa e ʻikai ke u talēniti hivá, ka ʻoku ou manako ke hivaʻi e ngaahi himi ʻo hono fakafoki mai ʻo e ongoongoleleí. ʻOku tokoni e fakatahaʻi ʻo e lea fakalaumālié mo hono fasi fakaʻeiʻeikí ke u ako ha ngaahi tefitoʻi moʻoni mahuʻinga ʻo e ongoongoleleí mo ne ueʻi hoku lotó.

Ko e taha e himi kuó ne tāpuekina ʻeku moʻuí ʻi ha ngaahi founga fakaofó ko e “Tuku ke Tau Faimālohí.” Ne u toki fakalaulauloto mo ako kimuí ni ha kupuʻi lea pau ʻoku toutou hā ʻi he himi ko iá. [“He ʻikai ke tau tokanga ki he lea ʻa e tokotaha angakoví, ka ko e ʻEikí pē te tau talangofua ki aí.”]1

[He ʻikai ke tau tokanga ki ai.]

ʻI heʻeku hivaʻi e “Tuku Ke Tau Faimālohí,” ʻoku ou faʻa fakakaukau ki he kakai he mata meʻa-hā-mai ʻa Līhaí ʻa ia naʻa nau vilitaki mai ʻi he hala ʻoku fakatau ki he ʻakau ʻo e moʻuí ʻa ia naʻe ʻikai ke nau “piki” pē2 ka naʻa nau “piki maʻu maʻu ai pē ki he vaʻa ukameá, kae ʻoua kuo nau ō mai ʻo tō ki lalo ʻo kai mei he fua ʻo e fuʻu ʻakaú.”3 Ne fakamatalaʻi ʻe Līhai e fuʻu kakai ʻi he fuʻu fale lahi mo ʻataʻataá ʻa ia ne nau tuhu “ʻi he manuki kiate [ia] mo kinautolu … naʻe lolotonga kai ʻi he fuá.”4 ʻOku mālie pea fakangalongataʻa ʻene tali ki he ngaahi manukí mo e fakaʻalumá; “Ka naʻe ʻikai te mau tokanga kiate kinautolu.”5

ʻOku ou lotua ke fakahinohino mo fakamaama kotoa kitautolu ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní, ʻi heʻetau fakakaukauʻi fakataha e founga ke fakamālohia ai kitautolu ke “ʻoua [te tau] tokanga” ki he ngaahi ivi tākiekina ʻo e tēvoló mo e ngaahi leʻo manuki ʻo e māmani fakaeonopooni ʻoku tau nofo aí.

ʻOua ʻe Tokanga Ki ai

ʻOku fokotuʻu mai ʻe he foʻi lea ko e tokanga ʻa e siofi lelei pe matuʻaki fakatokangaʻi ha taha pe ko ha meʻa. Ko ia ai, ʻoku enginakiʻi kitautolu ʻe he lea ʻo e himi “Tuku Ke Tau Faimālohí” ke tau fakapapauʻi moʻoni he ʻikai ke tau tokanga ki he “meʻa ʻoku lea ʻaki ʻe he tokotaha angakoví.” ʻOku ʻomai ʻe Līhai mo e kakai naʻa nau kai fakataha e fua ʻo e ʻakaú ha sīpinga mālohi ʻo e ʻikai ke tokanga ki he manuki mo e fakaʻaluma ʻoku toutou fai mai mei he fuʻu fale lahi mo ʻataʻataá.

Ko e tokāteline ʻo Kalaisí ʻoku tohi “ʻaki e Laumālie ʻo e ʻOtua moʻuí … ʻi he kakano ʻo [hotau ngaahi lotó]”6 ʻokú ne fakalahi ʻetau malava ke “ʻoua ʻe tokanga” ki he ngaahi fakafeʻātungia, manuki, mo e fakahē lahi ʻo hotau māmani hingá. Hangē ko ʻení, ʻoku fakamālohia kitautolu ʻaki ha ivi fakalaumālie, ʻi hono tukutaha e tuí ʻi he ʻEiki ko Sīsū Kalaisí. Ko e tui ki he Huhuʻí ko ha tefitoʻi moʻoni ia ʻo e ngāue mo e mālohi. ʻI heʻetau ngāue ʻo fakatatau ki he ngaahi moʻoni ʻo ʻEne ongoongoleleí, ʻoku tāpuekina kitautolu ʻaki e malava fakalaumālie ke vilitaki atu ʻi he lotolotonga ʻo e ngaahi pole fakamatelié, lolotonga hono tukutaha e tokangá ʻi he ngaahi fiefia ʻoku foaki mai ʻe he Fakamoʻuí maʻatautolú. Ko hono moʻoní, [“kapau te tau fai ʻa ia ʻoku totonú he ʻikai ke tau manavahē, he ʻe takaofi maʻu pē hotau tokoní, ʻa ia ko e ʻEikí.”]7

Ko ha Fehokotaki Fakataautaha makatuʻunga ʻi he Ngaahi Fuakavá

ʻOku tau ngāue fakataha mo haʻi kitautolu ki he ʻEiki ko Sīsū Kalaisí mo e Tamai Hēvaní, ʻi hono fai e ngaahi fuakava taʻengatá mo taau ke maʻu e ngaahi ouau ʻo e lakanga fakataulaʻeikí.8 ʻOku matuʻaki ʻuhinga ʻeni ki heʻetau falala ki he Fakamoʻuí ko hotau taukapo9 mo e fakalaloa10 pea falala ki Hono ʻulungaanga leleí, angaʻofá, mo e ʻaloʻofá11 lolotonga e fonongaʻanga ʻo e moʻuí. ʻI heʻetau tuʻu maʻu ʻi he haʻu kia Kalaisí pea ngāue fakataha mo Iá, ʻoku tau maʻu e ngaahi tāpuaki ke fakamaʻa, fakamoʻui, mo fakamālohia ʻi Heʻene Fakalelei taʻefakangatangata mo taʻengatá.12

ʻOku fokotuʻu ʻe hono moʻui ʻaki mo ʻofeina e ngaahi tukupā ʻo e fuakavá ha fehokotaki mo e ʻEikí ʻa ia ʻoku fuʻu matuʻaki fakataautaha mo mālohi fakalaumālie. ʻI heʻetau fakaʻapaʻapaʻi e ngaahi tūkunga ʻo e ngaahi fuakava toputapú mo e ouaú, ʻoku tau ngaʻunu māmālie ai ke ofi ange kiate Ia13 pea aʻusia ʻa Hono mālohi fakalangí mo e tūkunga moʻoni ʻo ʻetau moʻuí. ʻOku mahulu hake ʻa Sīsū ʻi haʻane hoko pē ko e tokotaha tefito ʻi heʻetau ngaahi talanoa fakafolofolá; ka ʻoku tākiekina ʻe Heʻene sīpingá mo e ngaahi akonakí ʻa ʻetau fakaʻamu, fakakaukau, mo e ngāue kotoa pē.

ʻOku ʻikai ke u malava ʻo fakamatalaʻi totonu e natula moʻoni mo e mālohi e fehokotaki ʻetau fuakavá ki he ʻAlo ʻo e ʻOtua naʻe moʻui pea kuo toetuʻú. Ka ʻoku ou ʻiloʻi ʻoku moʻoni e fehokotaki mo Iá mo e Tamai Hēvaní pea ko e maʻuʻanga tokoni pau ia ʻo e ʻiloʻi moʻoní, nongá, fiefiá, mo e mālohi fakalaumālie ʻoku tau lava ai ke [“ʻoua ʻe manavahē, neongo e manuki ʻa e filí.”]14 ʻE lava ke tāpuekina kitautolu ʻi heʻetau hoko ko e kau ākonga ʻo Sīsū Kalaisi ʻoku fakahoko mo tauhi fuakavá, ke tau [“loto-toʻa, he ʻoku tau kau mo e ʻEikí”]15 pea ke ʻoua ʻe tokanga ki he ngaahi ivi tākiekina ʻo e tēvoló mo e fakaʻaluma ʻa e māmaní.

ʻI heʻeku ʻaʻahi ki he kāingalotu ʻo e Siasí ʻi he māmaní, ʻoku ou faʻa fai e fehuʻi ko ʻení kiate kinautolu: ko e hā ʻokú ne tokoniʻi kimoutolu ke “ʻoua te mou tokanga” ki he ngaahi tākiekina, manuki, mo e fakaʻaluma ʻa e māmaní? ʻOku tokoni lahi ʻaupito ʻenau ngaahi talí.

ʻOku faʻa fakamahino mai ʻe he kāingalotu loto-toʻá ʻa e mahuʻinga hono fakaafeʻi e mālohi ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní ki heʻenau moʻuí ʻi hono ako fakalelei e folofolá, lotu fakamātoato, mo e teuteu totonu ke kau ki he ouau ʻo e sākalamēnití. ʻOku toe faʻa kau ai e poupou fakalaumālie ʻa ha kau mēmipa faivelenga ʻo e fāmilí mo e ngaahi kaungāmeʻa falalaʻanga, ko e ngaahi lēsoni mahuʻinga ʻoku ako mei he ngāue fakaetauhí mo e ngāue ʻi he Siasi ʻo e ʻEiki kuo fakafoki maí, mo e malava ke ʻiloʻi ʻa e ʻikai ha mahuʻinga pe taumuʻa lelei ʻe maʻu mei he ngaahi fakakaukau ʻa e māmaní.

Kuó u fakatokangaʻi mei he tali ʻa e kāingalotú ha faʻahinga sīpinga pau ʻoku matuʻaki mahuʻinga. ʻUluakí mo e mahuʻinga tahá, ʻoku maʻu ʻe he kau ākongá ni haʻanau fakamoʻoni mālohi ki he palani ʻa e Tamai Hēvaní ki he fiefiá mo e fatongia ʻo Sīsū Kalaisi, ko hotau Huhuʻi mo e Fakamoʻui. Ko hono uá, ko ʻenau ʻiló mo e fakapapauʻi fakalaumālié ʻoku fakafoʻituitui, fakataautaha, mo mahino; ʻoku ʻikai ko ha meʻa noa pē pe ko ha fakamahamahalo. ʻOku ou fanongo ki he lea ʻa e ngaahi laumālie fai mateaki ko ʻení ki hono ʻoange ʻe he ngaahi fuakavá e mālohi ke ikunaʻi e faingataʻá mo ʻenau fehokotaki mo e ʻEiki moʻui ʻa ia ʻoku tokoni kiate kinautolu ʻi he ngaahi taimi faingatāmaki mo faingamālie fakatouʻosi. ʻOku hoko moʻoni ʻa Sīsū Kalaisi ko ha Fakamoʻui fakataautaha ki he niʻihi fakafoʻituitui ko ʻení.

ʻĪmisi
Ko ha kāpasa

ʻOku ngāue e ngaahi fuakava ʻo e ongoongoleleí mo e ngaahi ouaú ʻi heʻetau moʻuí ʻo hangē ha kāpasá. Ko e kāpasá ko ha meʻangāue ʻoku fakaʻaongaʻi ke ne tala e huʻu ki tokelaú, tongá, hahaké, mo e hihifó ki he faifolaú mo e tuʻunga fakasiokālafí. ʻOku faitatau pē ia mo ʻetau ngaahi fuakavá mo e ouaú ʻokú ne tataki mo tokoniʻi kitautolu ke tau manatuʻi maʻu pē ʻetau fehokotaki mo e ʻEiki ko Sīsū Kalaisí ʻi heʻetau laka atu ʻi he hala ʻo e fuakavá.

ʻĪmisi
Ko e ʻĪmisi ʻo Kalaisí

Ko e tefitoʻi fakahinohino maʻatautolu kotoa ʻi he moʻui fakamatelié ko e haʻu kiate ia pea hoko ʻo haohaoa ʻia Kalaisi.16 ʻOku tokoniʻi kitautolu ʻe he ngaahi fuakava mo e ouau toputapú ke tukutaha ʻetau tokangá ʻi he Fakamoʻuí pea vilitaki atu, ʻaki ʻEne ʻaloʻofá,17 ke hoko ʻo hangē ko Iá. ʻOku mahino moʻoni, [“ʻe tokoniʻi koe mo au ʻe ha [mālohi] ʻoku ʻikai ke tau sio ki ai, ʻi hono taukaveʻi ʻo e moʻoni nāunauʻiá.”]18

Ko e Pikimaʻu ki he Vaʻa Ukameá

Ko ʻetau fehokotaki he fuakavá mo e ʻOtuá mo Sīsū Kalaisí, ko e founga ia ʻe lava ai ke tau maʻu e ivi malava mo e mālohi ke “ʻoua ʻe tokanga ki ai.” Pea oku fakamālohia e fehokotaki ko ʻení ʻi he hokohoko atu ʻetau piki maʻu maʻu ai pē ki he vaʻa ukameá. Kae hangē ko e fehuʻi ʻa e ongo taʻokete ʻo Nīfaí, “Ko e hā ʻa e ʻuhinga ʻo e vaʻa ukamea ʻa ia naʻe mamata ki ai ʻa ʻetau tamaí … ?

“Pea [naʻe] pehē ange [ʻe Nīfai] kiate kinautolu ko e folofola ia ʻa e ʻOtuá; pea ʻilonga ʻa kinautolu ʻe tokanga ki he folofola ʻa e ʻOtuá, ʻo piki maʻu ki aí, ʻe ʻikai te nau teitei mate; pea ʻe ʻikai foki lava ke ikunaʻi ʻa kinautolu ʻe he ngaahi ʻahiʻahi mo e ngaahi ngahau vela ʻa e filí ke fakakuihi mo tohoakiʻi atu ʻa kinautolu ki he fakaʻauhá.”19

Kātaki ʻo fakatokangaʻi ange kuo ʻosi talaʻofa ki he niʻihi fakafoʻituitui ko ʻeni ʻoku nau “pikitai maʻu pē ki he” kae ʻikai ko e “piki pē” ki he folofola ʻa e ʻOtuá, te nau malava ke matuʻuaki e ngaahi ʻahiʻahí mo e ngaahi ngahau vela ʻa e filí.

ʻOku mālie hono fakamatalaʻi ʻe he ʻAposetolo ko Sioné ko Sīsū Kalaisi ʻa e Folofolá.20

“Naʻe ʻi he kamataʻangá ʻa e Folofolá, pea naʻe ʻi he ʻOtuá ʻa e Folofolá pea ko e ʻOtuá ʻa e Folofolá. …

“Naʻe ngaohi ʻe ia ʻa e meʻa kotoa pē; pea naʻe ʻikai ha meʻa ʻe ngaohi kae ʻiate ia pē. …

“Pea naʻe hoko ʻa e Folofolá ko e kakano, pea nofo ia ʻiate kitautolu, (pea naʻa mau mamata ki hono nāunaú, ko e nāunau ʻo e tokotaha naʻe tupu mei he Tamaí,) ʻoku fonu ʻi he ʻaloʻofa mo e moʻoni.”21

Ko ia ai, ko e taha e ngaahi huafa ʻo Sīsū Kalaisí “Ko e Folofolá.”22

ʻIkai ko ia pē, ʻoku pehē ʻe he Tefito ʻo e Tui hono valú ʻOku mau tui ko e Tohi Tapú ko e folofola ia ʻa e ʻOtuá ʻi he ngaahi meʻa kotoa pē ʻoku liliu totonú; ʻoku mau tui foki ko e Tohi ʻa Molomoná ko e folofola ia ʻa e ʻOtuá.23

Ko ia ai, ko e ngaahi akonaki ʻa e Fakamoʻuí, ʻa ia ʻoku hiki ʻi he Ngaahi Folofola Toputapú, ko e “folofola” mo ia.

Tuku ke u fokotuʻu atu ʻoku kau ʻi he piki maʻu ki he folofola ʻa e ʻOtuá ʻa hono (1) manatua, fakaʻapaʻapaʻi, mo fakamālohia e fehokotaki fakataautaha ʻoku tau maʻu mo e Fakamoʻuí mo ʻEne Tamaí ʻi he ngaahi fuakava mo e ngaahi ouau ʻo e ongoongolelei kuo fakafoki maí, mo e (2) fakaʻaongaʻi maʻu pē ʻi he faʻa lotu mo fakamātoato ʻa e ngaahi folofola toputapú mo e ngaahi akonaki ʻo e kau palōfita mo e kau ʻaposetolo moʻuí, ko ha ngaahi maʻuʻanga tokoni pau ia ki he moʻoni kuo fakahā maí. ʻI heʻetau haʻisia mo “piki maʻu” ki he ʻEikí pea liliu ʻi hono moʻui ʻaki ʻEne tokāteliné,24 ʻoku ou palōmesi atu ʻe tāpuekina fakataautaha mo fakakātoa kitautolu ke “tuʻu ʻi he ngaahi potu toputapú, pea ʻe ʻikai ueʻi ʻa [kitautolu.]”25 Kapau te tau nofo ʻia Kalaisi, pea te Ne nofo mo ʻaʻeva mo kitautolu.26 ʻOku mahino, [“te ne fakafiefiaʻi ʻene Kau Māʻoniʻoní, mo fakahoko lelei hono taukaveʻi ʻo e moʻoní.”]27

Fakamoʻoní

Vilitaki atu. Piki maʻu. ʻOua ʻe tokanga ki ai.

ʻOku ou fakamoʻoniʻi ʻoku malava ʻe he fai pau ki he ngaahi fuakava mo e ngaahi ouau ʻo e ongoongolelei ʻo e Fakamoʻuí kuo fakafoki maí, te tau lava ʻo vilitaki atu ʻi he ngāue ʻa e ʻEikí, ke piki maʻu kiate Ia ko e Folofola ʻa e ʻOtuá, pea ʻoua ʻe tokanga ki he ngaahi fakatauele ʻa e filí. Fakatauange pē te tau toʻo hake ʻetau heletaá, ʻio ʻa e [“heletā maʻongoʻonga ʻo e moʻoní,]” ki hono tauʻi ʻo e moʻoní,28 ʻi he huafa toputapu ʻo e ʻEiki ko Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.