‘Inisititiuti
Lēsoni 4 Naunau Teuteu ki he Kalasí: Ko Hono Maʻu ha Taumuʻa mo e Fiefia ʻi he Ngaahi Fakatupu ʻa e ʻEikí


“Lēsoni 4 Naunau Teuteu ki he Kalasí: Ko Hono Maʻu ha Taumuʻa mo e Fiefia ʻi he Ngaahi Fakatupu ʻa e ʻEikí,” Ko Sīsū Kalaisi mo ʻEne Ongoongolelei Taʻengatá – Naunau ʻa e Faiakó (2023)

“Lēsoni 4 Naunau Teuteu ki he Kalasí,” Ko Sīsū Kalaisi mo ʻEne Ongoongolelei Taʻengatá – Naunau ʻa e Faiakó

ʻĪmisi
ʻīmisi fakanonga ʻo natulá

Lēsoni 4 Naunau Teuteu ki he Kalasí

Ko Hono Maʻu ha Taumuʻa mo e Fiefia ʻi he Ngaahi Fakatupu ʻa e ʻEikí

Naʻe pehē ʻe Palesiteni M. Lāsolo Pālati ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá, “Fakakaukau ki he meʻa ʻe hoko kapau te tau tuku ha taimi ke vakai fakalelei ki he ngaahi meʻa fakaofo ʻo natula ʻi hotau ʻātakaí pea tau līʻoa ke ako lahi ange ki he māmani ko ʻeni naʻe fakatupu ʻe he ʻOtuá maʻatautolú!” (“God’s Love for His Children,” Ensign, May 1988, 57). ʻI hoʻo fakakaukau ki he mana ʻo e fakatupú, fakakaukau ki he meʻa te ke lava ʻo ako fekauʻaki mo e Tupuʻangá mo ʻEne ngaahi taumuʻa maʻatautolú.

Konga 1

ʻE ʻomi fēfē nai ʻe he mahino e taumuʻa ʻo e Fakatupú ha ʻuhinga lahi ange ki heʻeku moʻuí?

Ko e hā ha ngaahi fakakaukau mo e ongo kuó ke maʻu ʻi hoʻo vakai ki he ngaahi fetuʻu ʻi he langí he poʻulí—mahalo ko ha ongoʻi fifili, ofo, loto-ʻapasia, pe ʻikai mahuʻingaʻia?

ʻĪmisi
ngaahi fetuʻu ʻi he poʻulí

ʻOku ʻomi ʻe he saienisi ʻo e ʻataá ha kihiʻi ʻata ki he lahi ʻo e ʻunivēsí. ʻI hotau kanivá pē, ʻoku ʻi ai ha “ngaahi fetuʻu ʻe 200 ki he 400 piliona. Ka ko e taha pē ia mei he ngaahi kaniva ʻe laui pilioná. … ʻOku fakafuofua fakakātoa ki he ngaahi fetuʻu ʻe 30 piliona tiliona ʻi he kotoa ʻo e ngaahi kaniva ʻi he ngaahi ʻuniveesi ʻoku hā maí. Ka ko e mataʻifika ko iá ko ha kiʻi falakiseni siʻisiʻi pē ia ʻo e meʻa kotoa ʻoku ʻi aí” (R. Val Johnson, “Worlds without Number,” Ensign, Aug. 2013, 45).

ʻI ha mata meʻa-hā-mai fakaofo ki he Fakatupú, naʻe mamata ʻa Mōsese ki hotau māmaní mo hono kakaí, peá ne toki ʻilo ai ki he lahi faufaua ʻo e ʻunivēsí. Naʻá ne ako foki naʻe fakatupu ʻe Sīsū Kalaisi ʻa e meʻa kotoa pē ʻi he fakahinohino ʻa e Tamai Hēvaní (vakai, Mōsese 2:1; vakai foki, Mōsaia 3:8; Sione 1:1–3). ʻI he mamata tonu ʻa Mōsese ki he ngāue ʻa e toʻukupu ʻo e ʻOtuá, naʻá ne “fakatumutumu mo ofo lahi ʻaupito ai” (Mōsese 1:8) peá ne fehuʻi ange, “Fakahā mai kiate au, ʻoku ou kole ki he ʻAfioná, ko e hā ʻa e ʻuhinga ʻoku pehē ai ʻa e ngaahi meʻa ko ʻení, pea naʻá ke ngaohi ʻaki ia ʻa e hā?” (Mōsese 1:30; vakai foki veesi 27–37).

ʻĪmisi
fakaʻilonga, ako

Ako ke Teuteu ki he Kalasí

Lau ʻa e Mōsese 1:33, 38–39, pea kumi ʻa e meʻa naʻe ako ʻe Mōsese fekauʻaki mo e ʻuhinga naʻe fakatupu ai ʻe he ʻOtuá ʻa e ʻuniveesi lahí ni mo e meʻa moʻui kotoa pē ʻi aí.

Naʻe pehē leva ʻe Palesiteni Tieta F. ʻUkitofa, ko ha mēmipa kimuʻa ʻo e Kau Palesitenisī ʻUluakí, ʻo fekauʻaki mo e taumuʻa ʻa e ʻOtuá ki he Fakatupú:

ʻĪmisi
Palesiteni Dieter F. Uchtdorf

Naʻe folofola tonu pē ʻa e ʻOtuá ko kitautolu ʻa e ʻuhinga naʻá Ne fakatupu ai ʻa e ʻunivēsí! Ko ʻEne ngāué mo Hono nāunaú—ʻa e taumuʻa ʻo e ʻuniveesi fakaofó ni—ke fakahaofi mo hakeakiʻi e faʻahinga ʻo e tangatá. … Naʻe fakatupu ʻe heʻetau Tamai Hēvaní ʻa e ʻunivēsí ke tau ala aʻusia ai ʻa e ngaahi meʻa ʻoku tau malavá ʻi heʻetau hoko ko Hono ngaahi foha mo e ngaahi ʻofefiné.

Ko ha lea fakatātā ʻeni kau ki he tangatá: ko e meʻa noa pē ʻa e tangatá ʻi hono fakafehoanaki ki he ʻOtuá; neongo iá, ʻoku tau mahuʻinga lahi ki he ʻOtuá. (“ʻOkú ke Mahuʻinga Kiate Ia,” Liahona, Nōvema 2011, 20)

ʻĪmisi
fakaʻilonga, fakalaulauloto

Fakalaulauloto ʻi he Teuteu ki he Kalasí

ʻOkú ke ongoʻi fēfē nai ʻi hoʻo ʻilo ko kitautolu ʻa e ʻuhinga naʻe fakatupu ai ʻe he Tamai Hēvaní mo Sīsū Kalaisi ʻa e ʻunivēsí?

Konga 2

Te u maʻu fēfē nai ha fiefia lahi ange ʻi he ngaahi fakatupu ʻa e ʻEikí?

Hili hono fakatupu ʻo e ngaahi langí mo e māmaní, naʻe mālōlō ʻa e ʻOtuá ʻi he ʻaho hono fitú mei Heʻene ngāue kotoa pē peá Ne folofola, “kuo ʻosi ʻa e ngaahi meʻa kotoa pē ʻa ia kuó u ngaohí, pea ko au, ko e ʻOtuá, naʻá ku vakai kuo nau lelei” (Mōsese 3:2). Naʻá Ne tāpuakiʻi leva ʻa e ʻaho hono fitú. Ko e hā ʻokú ke ako fekauʻaki mo e Tupuʻangá mei Heʻene tuku ha taimi ke vakai ai ki he fakaʻofoʻofa ʻo e Fakatupú? Ko e hā hono tuʻo lahi hoʻo tuku ha taimi he uike kuo ʻosí ke kiʻi māmālie hifo ai pea fiefia ʻi he ngaahi fakatupu ʻa e ʻEikí?

ʻĪmisi
tokotaha ʻoku lue ʻi ha hala

ʻI ha fakahā ki he Palōfita ko Siosefa Sāmitá, naʻe fakahā ai ʻe he Fakamoʻuí ʻa e ngaahi tāpuaki fakatuʻasino mo fakalaumālie ʻoku maʻu ʻe kinautolu ʻoku nau tauhi ʻa e ʻaho Sāpaté ke māʻoniʻoní (vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 59:9–19). ʻOku kau ʻi he ngaahi tāpuaki ko ʻení ha fiefia ʻi he “mahu ʻo māmaní” (Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 59:16).

ʻĪmisi
fakaʻilonga, ako

Ako ke Teuteu ki he Kalasí

Lau ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 59:16–20, pea kumi ha ngaahi founga ʻe tuku ai ʻe he ʻEikí ke ʻaonga kiate kitautolu ʻEne ngaahi fakatupú.

ʻI he ngaahi meʻa fakaofo kotoa pē ʻi he māmaní, ko kitautolu ʻa e fakatupu maʻongoʻonga taha ʻa e ʻOtuá. “Naʻe hāʻele hifo ʻa e [Tamai Hēvaní mo Sīsū Kalaisi] ke fakatupu ʻa e tangatá ʻi honau ʻīmisi ʻonautolú … ko e tangata mo e fefine” (ʻĒpalahame 4:26–27). Naʻe fakamoʻoni ʻa Palesiteni Kōtoni B. Hingikelī ʻo pehē:

ʻĪmisi
Palesiteni Gordon B. Hinckley

ʻOku toputapu hotau sinó. Naʻe faʻu ia ʻi he tatau ʻo e ʻOtuá. ʻOku fakaofo ia pea ko e fakatupu fungani taha ia ʻa e ʻOtuá. (“Be Ye Clean,” Ensign, May 1996, 48)

ʻĪmisi
faʻē ʻokú ne fua ʻene tamá

ʻOku mahuʻinga ki heʻetau fakalakalaka taʻengatá ʻa hono maʻu ha sinó (vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 93:33–34). Naʻe akoʻi ʻe ʻEletā Tēvita A. Petinā ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá:

ʻĪmisi
ʻEletā David A. Bednar

ʻOku lava hotau sino fakamatelié ʻo aʻusia ha ngaahi tuʻunga kehekehe mo lahi naʻe ʻikai ke lava ia ʻi heʻetau ʻi he maama fakalaumālié. (“ʻOku Mau Tui ki he Angamaʻá,” Liahona, Mē 2013, 41)

ʻI he tuʻu fehangahangai ki he Fakamoʻuí, ʻoku fakakeheʻi ʻe Sētane ʻa e taumuʻa fakalangi ʻo hotau sinó mo fakataueleʻi kitautolu ke tau ngāue hala ʻaki kinautolu. Naʻe akonaki ʻa Sisitā Sūsana W. Tena ko e Palesiteni Lahi mālōlō ʻo e Kau Finemuí ʻo pehē:

ʻĪmisi
Palesiteni Susan W. Tanner

ʻOku fakataueleʻi ʻe [Sētane] ʻa e tokolahi ke nau fakaʻuliʻi ʻa e meʻafoaki maʻongoʻonga ko ʻeni ʻo e sinó ʻo fakafou ʻi he angaʻulí, teunga taʻe-tāú, fakahōhōlotó, mo e maʻunimaá. ʻOkú ne fakataueleʻi ha niʻihi ke fehiʻa ʻi honau sinó; ʻokú ne ʻahiʻahiʻi ha niʻihi kehe ke fakapelepeleʻi honau sinó. Tatau ai pē pe ko e hā, ʻokú ne fakataueleʻi ʻa e māmaní ke lau ʻa e sinó ko ha meʻa pē. …

Ko hotau sinó ko hotau temipalé ia. ʻOku ʻikai ke tau siʻi ange ka ʻoku tau hangē ange ko e Tamai Hēvaní he ʻoku tau maʻu ʻa e sino. … Tau fakaʻapaʻapaʻi muʻa e toputapu ʻo e sinó lolotonga e moʻui fakamatelié kae lava ʻe he ʻEikí ʻo fakamāʻoniʻoniʻi mo hākeakiʻi ia ki ʻitāniti. (“The Sanctity of the Body,” Ensign, Nov. 2005, 13, 15)

ʻĪmisi
fakaʻilonga, ngāue

Ngāue

Fakaʻaongaʻi ha ngaahi miniti siʻi he ʻahó ni ke ke fiefia ai ʻi he meʻaʻofa ʻo ho sinó mo e fakaʻofoʻofa ʻo e fakatupú. Luelue ʻo ʻeveʻeva, fanongo ki he ʻuhá, nanamu ki ha matalaʻiʻakau foʻou, kai ha fuaʻi ʻakau foʻou, sio ki he ʻaó, tangutu ʻi ha veʻe vaitafe, sio ki he ngaahi fetuʻú, fanongo ki he hiva ʻa e manupuná, pe fua ha kiʻi pēpē toki fāʻeleʻi. Fakakaukau ke hiki ʻa e founga ʻoku ʻomi ai kiate koe ʻe he meʻaʻofa ʻo ho sinó mo e ngaahi fakatupu ʻo e māmaní ʻa e fiefiá. Mateuteu ke vahevahe hoʻo aʻusiá lolotonga e kalasí.

Konga 3

Te u fakaloloto fēfē nai ʻeku mahino ki he ngaahi fakatupu ʻa e ʻEikí ʻaki hono ako e ngaahi folofolá mo e saienisí?

Ko e founga ʻe taha ʻoku tau ako ai fekauʻaki mo e ngaahi fakatupu ʻa e ʻOtuá ʻoku fakafou ʻi he saienisí. Hangē ko ʻení, kuo tau ako lahi fekauʻaki mo e ngāue ʻa e sino ʻo e tangatá ʻo fakafou ʻi he fakatotolo fakafaitoʻó, fekauʻaki mo e meʻa moʻui kehekehe ʻo fakafou ʻi he ʻekolōsiá (ecology), fekauʻaki mo e anga ʻo e ʻeá ʻo fakafou ʻi he vakai matangí, pea mo ha ngaahi meʻa lahi ange.

ʻĪmisi
tapa e ʻuhilá

Mahalo ʻe ʻi ai ha taimi te ke ako ai ha meʻa mei he saienisí ʻoku ngali fehangahangai mo e ngaahi folofolá. ʻI he taimi ʻokú ke maʻu ai ha meʻa ʻoku ngali fehangahangaí, ʻe lava ke tokoni e fakakaukau ko ʻeni meia Palesiteni Lāsolo M. Nalesoní:

ʻĪmisi
Palesiteni Russell M. Nelson

ʻOku ʻikai ha fehangahangai ʻi he saienisí mo e tui fakalotú. ʻOku tupu pē e fehangahangaí mei he taʻe-ʻilo kakato ki he saienisí pe tui fakalotú, pe fakatouʻosi pē. …

… Ko e moʻoni kotoa pē ko e konga ia ʻo e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí. Tatau ai pē pe ʻoku maʻu ʻa e moʻoní ʻi ha loto loki fakatotolo fakasaienisi (laboratory), pe fou mai ʻi ha fakahā mei he ʻEikí, ʻokú na fenāpasi pē. (“Church Leaders Gather at BYU’s Life Sciences Building for Dedication,” Church News, Apr. 17, 2015, ChurchofJesusChrist.org).

ʻĪmisi
ko ha tokotaha saienisi ʻokú ne fakaʻaongaʻi ha meʻa fakaʻata lahi

Neongo ʻe lava ke tokoniʻi kitautolu ʻe he saienisí ke fakamatalaʻi e founga ʻoku hoko ai e ngaahi founga fakanatulá, ka ʻoku nofotaha e ongoongolelei ʻa e ʻEikí ʻi he ʻuhingá. ʻOku faʻa tali ʻe he saienisí mo e tui fakalotú ha ngaahi fehuʻi kehekehe. ʻOku meimei ke fakamamafa e kau palōfita ʻi he folofolá ki he meʻa ʻoku fie maʻu ke mahino kiate kitautolu fekauʻaki mo e Tupuʻangá mo ʻEne ngaahi taumuʻá. (Vakai, “Ko e Saienisí mo ʻEtau Fekumi ki he Moʻoní,” Liahona, Siulai 2016, 54–57.) ʻI he lea kau ki he ngaahi fakangatangata ʻo e ʻilo fakasaienisí, naʻe akonaki ai ʻa Palesiteni Tāleni H. ʻOakesi ʻo pehē:

ʻĪmisi
Palesiteni Dallin H. Oaks

ʻOku tataki kitautolu ʻe he ngaahi founga fakasaienisí ki ha moʻoni fakasaienisi. Ka ʻoku ʻʻikai ko e foʻi ʻmoʻoni fakasaienisiʼ ko ʻení ʻa e kānokato ʻo e moʻuí. Ko kinautolu ʻoku ʻikai ʻilo “ʻi he ako pea ʻi he tuí foki” (Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 88:118) ʻoku fakangatangata pē ʻenau mahino ki he moʻoní ki he meʻa te nau lava ʻo fakamoʻoniʻi fakasaienisí. …

ʻOku tau maʻu ha fiefia moʻoni mo tuʻuloa heʻetau ʻiloʻi mo ngāueʻi e moʻoni ko ia ko hai kitautolú, ʻuhinga ʻo e moʻui fakamatelié mo e feituʻu ʻoku tau ō ki ai heʻetau maté. ʻOku ʻikai lava ke ʻiloʻi e ngaahi moʻoni ko iá ʻi ha founga fakaemāmani pe fakasaienisi. (“Moʻoní mo e Palaní,” Liahona, Nōvema 2018, 25)

ʻI heʻetau fakatahaʻi ʻetau ako fakalaumālie mo fakasaienisi fekauʻaki mo e Fakatupú, ʻe lava ʻo fakaloloto ai ʻetau mahino ki he ʻOtuá, neongo kapau ʻoku kei ʻi ai haʻatau ngaahi fehuʻi ʻoku teʻeki ke tali. ʻI hoʻo fakakaukau ki hoʻo ngaahi fehuʻí, manatuʻi ʻe fakahā mai ʻa e ngaahi meʻa kotoa pē lolotonga e Nofotuʻí, kau ai ʻa e “ngaahi meʻa ʻi ʻolungá, mo e ngaahi meʻa ʻi laló, ʻa e ngaahi meʻa ʻoku ʻi he loto māmaní, pea ʻi he funga ʻo e māmaní, pea ʻi he langí” (Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 101:34).

ʻĪmisi
fakaʻilonga, fakalaulauloto