Na Veivakalougatataki ni iVolanikalou
Na itakele ni inaki ni ivolanikalou kece sa ikoya me vakasinaita na yaloda ena vakabauta na Kalou na Tamada, kei na Luvena ko Jisu Karisito.
Ena ika 6 ni Okotova, ena yabaki 1536, a tuiraki mai tautuba ni dua na valeniveivesu e Vilvorde Castle, volekati Brussels e Belgium e dua na tamata vakaloloma na kena irairai. E voleka ni dua veimama na yabaki, a tu duadua voli kina na tamata oqo ena loma ni dua na lokamu butobuto ka batabata. Ena taudaku ni lalaga ni valevatu oqo, a mai vesu kina na kaivesu oqo ki na dua na duru. A soli vua e dua na gauna me cavuta kina ena domoilevu na iotioti ni nona masu, “Turaga ni dolava na matana na tui kei Igiladi,” oti a qai kidomoki. Sega ni dede, a vakamai na yagona ena duru o ya. O cei na tamata oqo, na cava na nona cala era sa via vakacacani koya kecega kina o ira na iliuliu vakapolitiki kei na iliuliu vakalotu? Na yacana ko William Tyndale, ka nona cala na nona a vakadewataka ka tabaka Vakavalagi na iVolatabu.
A sucu o Tyndale e Igiladi donumaka na gauna a soko kina o Columbus ki na vuravura vou, a vuli mai Oxford kei Cambridge ka yaco me dua na italatala ni Katolika. E madila sara ena walu na mataqali vosa, ka oka kina na vosa vaka-Kirisi, Iperiu, kei na vosa vaka-Latina. O Tyndale e dua na gonevuli yalodina ni iVolatabu, ka sa dau vakaleqai koya vakalevu na lecaika vakaivolanikalou e tu vei ira na bete kei na dauvunau. Ena dua na nona veiba katakata kei na dua na bete ka nona ile me kakua ni soli na ivolanikalou ki ligadra na tamata tawavanua, a yalataka kina o Tyndale, “Kevaka ena vakabulai au na Kalou, au na vakavuna me levu cake na ka e kila ena iVolanikalou e dua na cauravou dau siviyara mai vei iko!”
A kerea na nodra veivakadonui na veiliutaki vakalotu me vakarautaka e dua na ivakadewa ni iVolatabu Vakavalagi me rawa kinavei irai na tamata kecega me ra wilika ka bulataka na vosa ni Kalou. A sega ni vakadonui—na vakasama ena gauna o ya ni kevaka e vakatarai me ra taura na ivolanikalou na tamata kecega ena rawa ni vakaleqa na veiliutaki ena lotu ka sa tautauvata ni “biu na mataniciva e matadra na vuaka” (Maciu 7:6).
Ia a mani vakayacora ga o Tyndale na cakacaka dredre ni vakavakadewa. Ena 1524 a lako ki Jamani, ena dua na yaca vakalecaleca, na vanua ka laki tiko vakavuni voli kina ena dua na gauna, baleta na kena rerevaki ni rawa me na tauri vakavesu. Ena nodra veivuke na nona itokani yalodina, a rawa kina vei Tyndale me tabaka na ivakavakadewa Vakavalagi ni Veiyalayalati Vou ka qai muri na Veiyalayalati Makawa. Era a kau vakavuni mai ki Igiladi na iVolatabu, na vanua a gadrevi sara ga kina vakalevu ka ra vakamareqeta sara o ira e sa rawa me dua na nodra. Era a wasea vakarabailevu ia sa caka vuni toka ga. Era vakama na ilavelave kecega era taura rawa o ira na iliuliu. Ia, ena loma ni tolu na yabaki mai na nona mate o Tyndale, a dolava vakaidina na Kalou na matai Henry VIII na Tui, ia ni sa taba na ka e vakatokai me “iVolatabu Cecere,” sa tu tale kina me rawa raraba ni wilika na tamata kecega na ivolanikalou ena vosa Vakavalagi. Na cakacaka nei Tyndale sa yaco me yavutaki kina na vakavakadewa Vakavalagi kece sara ni iVolatabu ena veigauna e muri, e kilai levu duadua na iVakavakadewa nei King James.1
A sega ni kena imatai, ka sega talega ni iotioti, o William Tyndale vei ira ena vuqa na veimatanitu kei na ivosavosa era sa solibula, me yacova sara mada ga na mate, me ra kauta tani mai na butobuto na vosa ni Kalou. Eda sa dinau tu kina vei ira ena vakavinavinaka. E rairai ni da sa dinau vakalevu cake tu vei ira era a volaitukutukutaka ka maroroya vakavinaka tu na vosa ena veitabagauna, e vakavuqa ni dau vakayacori oqori ena cakacaka kaukauwa kei na solibula—o Mosese, Aisea, Eparaama, Joni, Paula, Nifai, Momani, Josefa Simici, kei ira e vuqa tale. Na cava beka era kila me baleta na bibi ni ivolanikalou ka da na gadreva talega me da kila? Na cava beka era kila tu na kai Igiladi ena ika 16 ni senijiuri, ka ra a sauma na ilavo lelevu ka vakayacora na veika rerevaki eso me ra taura rawa kina na iVolatabu, me da kila ni dodonu talega me da kila?
Ni sa voleka na gauna me mate kina, a solia na kedra ivolatukutuku bibi na tamata vei Ilamani, na luvena tagane, o Alama na parofita. A tukuna tale vei Ilamani ni ivolanikalou “era sa vuli mai kina na tamata oqo, era sa veivutunitaka na nodra ivalavala ca, io era sa saumaki vua na Kalou me ra bula kina” (Alama 37:8). A vakaroti Ilamani me maroroya na ivolatukutuku oqori, ni mai vei ira sa na rawa kina vua na Kalou me vakaraitaka me “ra kila kina na nona ivakavuvuli ko ira na itabatamata mai muri” (Alama 37:14).
Mai na ivolanikalou “sa vakatakila” dina kina na Kalou “na nona ivakavuvuli” me vakabulai ira ka vakacerecerei ira na Luvena. Ena Nona vosa, me vaka e tukuna o Alama, sa vakatavulici keda kina o Koya, vakadodonutaka na veika lasu kei na cala, ka kauti keda mai ki na veivutuni ka reki ena vukui Jisu Karisito, na noda Dauveivueti.
Na iVolanikalou Eda na Vakatavulici Kina
E vakatavulici keda na ivolanikalou ena nona vukei keda me da dau nanuma tikoga na Turaga kei na keda isema Vua kei na Tamada. Era dau vakananuma lesu vei keda na veika eda dau kila tu ena noda bula taumada. Ka ra vakavukui keda ena dua tale na sala, ena kena vakavulici vei keda na veigauna eso ni itukutuku makawa, na tamata, kei na veika a yaco eda a sega ni raica e matada. E sega ni dua vei keda a tiko kina me raica na kena tawase na Wasa Damudamu ka takoso vata kei Mosese ena maliwa ni lalaga wai ki na tai kadua. Eda a sega ni tiko e kea me da rogoca na Vunau mai na Ulunivanua, me da raica na nona vakaturi cake mai na mate o Lasarusa, me da raica na iVakabula ena nona vakararawataki tiko e Kecisemani kei na kauveilatai, ka da a sega talega ni rogoca vata kei Meri na nodrau vakadinadinataka na agilosi e lewe rua mai na ibulubulu lala ni sa vakaturi cake mai na mate ko Jisu. O iko vata kei au e daru a sega ni lako yadudua yani vata kei ira na lewevuqa mai Vanuasautu ena Nona veisureti na iVakabula sa tucaketale me daru tara na imawe ni vako ka vuya na yavana ena wai ni matadaru. Eda a sega ni tekiduru tikivi Josefa Simici ena Veikau Tabu ka dagava cake mai kea na Tamada kei na Luvena. Ia eda kila tu na veika oqo kei na vuqa tale, e vuqa sara baleta ni tu vei keda na ivolanikalou me vakatavulici keda, me vakatavuvulitaka vei keda na veika eda sega tu ni kila. Ia ni curuma na noda vakanananu kei na yaloda na veika oqo, sa na tekivu kadre na wakatu ni noda vakabauta na Kalou kei na Luvena Lomani.
E vakatavulici keda talega na ivolanikalou ena nona vukei keda me da kakua ni guilecava na veika eda sa vulica o keda kei na itabatamata taumada. O ira e sega ni tu vei ira se ra sega ni via wilika na vosa volai ni Kalou ena yaco na gauna me oti mai na nodra vakabauti Koya ka guilecava na inaki ni nodra bula. O ni na nanuma na kena bibi vei ira na tamata nei Liai me ra kauta tiko na peleti varasa ena nodra biuti Jeusalemi. Na veiivolanikalou oqori e idola ni nodra kila na Kalou kei na Nona Veivueti na Karisito sa roro tiko mai. Na ilawalawa tale kadua ka biuti Jerusalemi ni oti vakalailai na nona biubiu mai ko Liai a sega tu na nodra ivolanikalou, ena gauna era qai sotavi ira kina na kawa nei Liai ni oti e 300 se 400 na yabaki e muri, e volai ni sa “yali mai na nodra ivosavosa dina; … ka ra sa guilecavi Koya ka a buli ira” (Omanai 1:15, 17).
Ena gauna nei Tyndale, a yaco na lecaika ena ivolanikalou baleta ni a sega vei ira na tamata na iVolatabu, vakabibi ena dua na ivosavosa e rawa ni ra kila. Nikua na iVolatabu kei na ivolanikalou tale eso era sa tu e ligada, ia e tubu cake tikoga na lecaika vakaivolanikalou baleta ni ra sega ni dolava na tamata na ivola oqori. Na ka sa qai yaco, era sa guilecava kina na veika era a dau kila na tubudra.
Na iVolanikalou Era iVakatagedegede Me Kilai Kina na Dina kei na Lasu
E vakayagataka na Kalou na ivolanikalou me vakadodonutaka kina na vakasama cala, na ivalavala vakavanua tawadodonu, kei na ivalavala ca kei na kena revurevu veivakarusai. O Koya na noda itubutubu dauloloma ka na sega ni vakatara me yaco vei keda na veivakararawataki kei na yaluma e sega ni gadrevi ena gauna vata oqori ena vukei keda me da rawata na noda icavacava vakalou. Na ivolanikalou, me kena ivakaraitaki, e vakalasuya e dua na vakasama makawa ka sa vakamatautaki tale mai ena noda gauna—na vakasama nei Korio ni sega ni dua na ivakatagedegede ni bula savasava, ni “na vakatau na ka era rawata na [tamata] ena nodra kaukauwa ga; ia sa sega ni cala na tamata ena ka sa kitaka” ka vakakina ni sa “icavacava ga ni tamata na mate” (Alama 30:17–18). O Alama, ka a sotavi Korio, a sega ni laivi Korianitoni tu na luvena tagane ena veilecayaki me baleta na dina kei na mana ni dua na ituvatuva vakalou ni bula savasava. A vakayacora o Korianitoni na ivalavala ca ni veiyacovi, a vosa vua na tamana ena loloma ia a matata vinaka: “Ko sa sega beka ni kila ni ko sa ivalavala ca ena mata ni Turaga ena ka oqo; io, sa ivalavala ca levu sara ka sa tautauvata ni ko sa vakadavea na dra tawacala se cakitaka na Yalo Tabu?” (Alama 39:5).
Ena tautauvata vinaka sara ga kei na dua na senijiuri sa oti, e vuqa nikua era na veiba kei Alama me baleta na bibi ni bula tawasavasava. Eso era na kaya ni ra tautauvata tu ga, se ni na veivakadonui na loloma ni Kalou. Kevaka e tiko e dua na Kalou, era kaya, ena vosota o Koya na ivalavala ca kecega kei na caka cala ena vuku ni Nona lomani keda —e sega ni gadrevi me da veivutuni, Se kevaka e bibi sara, ena rauta ga e dua na vakatutusa lailai. Era raitayaloyalotaka e dua na Jisu ka vinakata me ra cakacaka na tamata ena vakadodonutaki ni bula veimaliwai, ia e sega ni via kila e dua na ka me baleta na nodra dui bula yadudua kei na nodra itovo.2 Ia na Kalou dau loloma oqo e sega ni via laivi keda me da qai vulica mai na gauna eda sa cala kina ni “na sega ni rawati na marau me isau ni noda ivalavala ca” (Alama 41:10; raica talega na Ilamani 13:38). Na Nona ivakaro e domo ni ka dina ka noda itataqomaki mai na mosi eda dau vakavuna ga o keda. Na veivolanikalou era sa itagede ni ivakarau ni dodonu kei na dina, ka ra matata ni marau dina sara e koto ga ena noda sega ni cakitaka na lewa dodonu ni Kalou, se na noda tovolea me da drotaka na isau ni ivalavala ca, ia ena veivutuni kei na veivosoti ena vuku ni loloma soli wale ni Nona veivakaduavatataki na Luve ni Kalou (raica na Alama 42).
Na ivolanikalou e vakatavulici keda ena ivakavuvuli kei na itovo ni bula savasava ka yaga me maroroi kina na itikotiko, e oka kina na bula dokai, na itavi, noda sega ni nanumi keda ga, na yalodina, kei na loloma cecere. Ena ivolanikalou, eda na raica kina na iyaloyalo matata ni veivakalougatataki e vu mai ni rokovi na ivakavuvuli dina, ka vakakina na veileqa eso ka dau lutu mai ena gauna era vakawalena kina na tamata kei na itabagauna ni bula. Na vanua e guilecavi se vakanadakui kina na dina vakaivolanikalou, ena tarava ga mai na malumalumu ka vuca yani na yavu ni bula savasava eda gadreva. Ena yaco na gauna, sa na sega tale ni dua na ka e vo me tokona tiko na veisoqosoqo ka ra dau tutaka na bula vakaitikotiko.
Na iVolanikalou e Kauti Keda mai vei Karisito, Na Noda Dauveivueti
Ena kena itinitini, na itakele ni inaki ni ivolanikalou kece sa ikoya me vakasinaita na yaloda ena vakabauta na Kalou na Tamada kei na Luvena, ko Jisu Karisito —na vakabauta ni Rau bula tiko; vakabauta na Nona ituvatuva na Tamada me baleta na noda tawamate rawa kei na bula tawamudu; vakabauta na Veisorovaki kei na Tucaketale nei Jisu Karisito, ka vakayacori rawa kina na ituvatuva oqo ni marau; vakabauta me da vakayacora me ivakarau ni noda bula na kosipeli i Jisu Karisito; kei na vakabauta me yaco kina me da kila “na Kalou dina duadua ga, kei Jisu Karisito, [ko Koya] ko ni a tala mai” (Joni 17:3).
Na vosa ni Kalou, me vaka e tukuna ko Alama, sa vaka e dua na sorenikau sa tei e yaloda sa vakavurea na vakabauta ni sa tekivu me kadre e yaloda (raica na Alama 32:27–43; raica talega Roma na 10:13–17). Ena sega ni yaco mai na vakabauta ena kena vulici na veivola makawa me baleta ga na vaqarai ni vuku. Ena sega ni yaco mai ena nodra kelikeli kei na veika era kunea na dauvakadidike e loma ni qele. Ena sega ni yaco mai ena vakatovotovo ni vakadidike. Ena sega sara mada ga ni yaco mai ena kena vakadinadinataki na cakamana. Era rawa ni vakadeitaka na veika oqo na vakabauta, se ena bolei beka kina ena so na gauna, ia era sega ni bulia na vakabauta. Na vakabauta ena yaco mai ena nona vakadinadinataka ki yaloda na Yalo Tabu, na Yalo ki na yalo, ni da rogoca se wilika na vosa ni Kalou. Ka na matua na vakabauta ni da tomana tikoga na noda kana magiti ena vosa.
Na itukutuku vakaivolanikalou ni nodra vakabauta na tani sa yaco me vaqaqacotaka na noda vakataki keda. Eda nanuma lesu na nona vakabauta e dua na turaganivalu ka a rawa kina vei Karisito me vakabula na nona tamata ni se sega mada ga ni se raici koya (raica na Maciu 8:5–13) kei na nona vakabulai na luvena yalewa e dua na marama kai Matanitu Tani baleta ni a ciqoma na tina yalomalaumalumu o ya, me vaka sara mada ga na meme ni kakana sa lutu mai na nona tepeli na iVakavuvuli (raica na Maciu 15:22–28; Marika 7:25–30). Eda rogoca na nona qolou ko Jope ni sa kune rarawa tiko: “Kevaka sa vakamatei au ko koya, au na vakararavi ga vua” (Jope 13:15)—sa vakatusa ka vaka, “Niu sa kila sa tiko na noqu iVakabula, Ena tu talega e vuravura ena siga mai muri: … [ia] kau na kunea ga na Kalou ena yagoqu” (Jope 19:25–26). Eda rogoca ka vakayaloqaqataki mai vua e dua na parofita gonetagane, a cati ka vakasewasewani vakaca sara mai vei ira na tamata uabula: “Au a raica dina e dua na raivotu; Au sa kila na ka oqori, kau kila ni sa kila talega na Kalou, sa dredre sara meu cakitaka, au sega mada ga ni doudou meu kitaka vakakina” (Josefa Simici—Ai Tukutuku 1:25).
Me vaka ni ra vakamacalataka na i vunau kei Karisito, sa dau sala vata kei na ivolanikalou na Yalo Tabu o koya sa nona itavi me vakadinadinataka na Tamada kei na Luvena (raica 3 Nifai 11:32). O koya oqo, sa dua na sala me da ciqoma kina na Yalo Tabu ena noda dau wilika na ivolanikalou. E dina sara, a soli na ivolanikalou ena imatai ni gauna mai na Yalo Tabu (raica na 2 Pita 1:21; V&V 20:26–27; 68:4), ia na Yalo vata ga oqori e rawa ni vakadinadinataka na kena dina vei iko kei au. Vulica ka vakasamataka vakavinaka na ivolanikalou. Vakasamataka vakatitobu ka masulaka. Era ivakatakila na ivolanikalou ka ra na kauta mai na ikuri ni ivakatakila.
Vakasamataka mada na cecere ni noda veivakalougatataki ena kena tu vei keda na iVolatabu kei na 900 tale na veidraunipepa ni ivolanikalou, oka kina na iVola i Momani, na Vunau kei na Veiyalayalati, kei na Mataniciva Talei. Qai vakasamataka ni, kena ikuri, na nodra vosa na parofita era cavuta ena veivakauqeti ni Yalo Tabu ena veigauna eso me vakaoqo, ka sa vakatoka na Turaga me ivolanikalou (raica na V&V 68:2–4), era dau drodro mai ki vei keda ena retioyaloyalo, retio, Initaneti, setilaiti, CD, DVD, kei na kena e tabaki. Au vakabauta ni sega vakadua ena itukutuku ni veigauna era sa bau vakalougatataki kina na tamata ena levu ni ivola tabu. E sega walega ni o koya oqori, ia na tagane, na yalewa kei na gone kece sara e rawa ni ra taukena ka vulica na nona ilavelave vakataki koya ni veitukutuku tabu oqo, e vuqa ena nodra dui vosa sara ga. Ena vakacava beka na kena irairai vei ira na tamata ena gauna i William Tyndale kei ira na Yalododonu ena veitabagauna taumada! E dina sara e sala vata mai kei na veivakalougatataki oqo na nona tukuna tiko vei keda na Turaga ni noda gadreva ena gauna oqo me da dau goleva na ivolanikalou e veigauna sa levu cake sara mai na veigauna kecega sa oti yani. Me da dau kana magiti tikoga ena vosa i Karisito, ena tukuna vei keda na veika kecega me da cakava (raica na 2 Nifai 32:3). Au sa vulica na ivolanikalou, kau sa vakasamataka vakatitobu na ivolanikalou, ia ena gauna ni Siganimate oqo, au wasea vei kemuni na noqu ivakadinadina me baleta na Tamada kei na Luvena, me vaka Era sa vakatakilai mai ena ivolanikalou tabu, ena yacai Jisu Karisito, emeni.