2010
Ngaahi Sivi ʻo e Loto-Falalá: Mei he Manavaheé ki he Loto-tui ʻi he Fili ke Malí
ʻEpeleli 2010


Ngaahi Sivi ʻo e Loto-Falalá Mei he Manavaheé ki he Lototuí ʻi he Fili ke Malí

Mei ha fakataha fakalaumālie ʻi he ʻUnivēsiti Pilikihami ʻIongi–ʻAitahoó ʻi he ʻaho 25 ʻo Sepitema 2007.

ʻĪmisi
Elder Lance B. Wickman

Hili e ʻosi ʻeku akó mei he ʻunivēsití ʻi he 1964, naʻe ui au ko e ʻōfisa ʻi he Kau Tau ʻa e ʻIunaiteti Siteití. Naʻá ku pole ke u ako ko ha tokotaha kuo akoʻi makehe ki hono ʻohofi ʻo e filí [ranger] ʻi he Kau Tau ʻa ʻAmeliká. Ko e ako ki he tuʻunga ko ʻení ko ha kalasi faingataʻa moʻoni ʻi he fepaki vāofí mo e ʻohofi ʻi he founga ʻo e angi fakakautaú. Ko e taumuʻá ke maʻu ha kau sōtia taukei māʻolunga mo ha kau ʻōfisa makehe.

Naʻe kau ʻi heʻemau ako [Ranger] ha ngaahi “sivi ʻo e loto-falalá” hokohoko, ʻo hangē ko hono ui kinautolu ʻe heʻemau kau faiakó, ʻa ia naʻe fakataumuʻa ke siviʻi ʻa e mālohi fakatuʻasinó, kātaki ki he ikuʻangá, mo e loto-toʻá. Ko e niʻihi pē ʻeni ʻo e ngaahi sivi faingataʻa naʻe fie maʻu ke mau kātakiʻi ʻi he ngaahi kalasí, fetaulaki mo e ngaahi meʻa faingataʻa, kaka mo hifo ʻi ha ngaahi maea mo e maka ʻaisi ʻoku fute ʻe 100 (mita ʻe 30) pe lahi ange, tautoitoi ʻi he poʻulí ʻi he pelepela ʻoku ʻi ai ʻa e kalokataile mo e ngaahi ngata kona, mo ha kalasi fononga kāpasa poʻuli ʻi ha maile ʻe 10 (kilomita ʻe 16) ʻi ha teleʻa makamaka. Ko e taha ʻo e ngaahi taumuʻa ʻo e siviʻi ko ʻeni ʻo e loto falalá ke akoʻi e kau [Rangers] ke nau lava ʻo matuʻuaki mo fakahoko ha meʻa ʻoku toe lahi angé ʻi he ngaahi taimi faingataʻa ʻo e taú. Kuo akoʻi kimautolu ʻe he kau takí ke mau falala kiate kimautolu mo e ngaahi meʻa ʻoku mau akó. Ne tā tuʻo lahi lolotonga ʻa e ngaahi taimi taú ʻa ʻeku fakaʻaongaʻi e ngaahi lēsoni ko ʻeni ne u ako ʻi he ngaahi sivi ʻo e loto-falalá.

ʻI heʻetau moʻuí ʻoku tau fehangahangai ai mo ha ngaahi sivi mahuʻinga ange ʻo e loto-falalá ʻi he niʻihi ne u kātekina ʻi heʻeku ako sōtiá. ʻOku ʻikai ko ha ngaahi sivi ʻeni ia ʻo e loto falala ʻiate kita ka ko e sivi ʻo e anga ʻetau loto falala ki he ngaahi meʻa ʻoku tau maʻu mei he Laumālie ʻo e ʻOtuá. Kuo akonaki mai mei he palōfita ki he palōfita ke tau manatuʻi ʻa e meʻa ʻoku tau ʻiló—ke tauhi e falala ki he ʻEikí. ʻI he feinga ʻa Sekope ke toe fakafoki mai ʻa e tui ʻa hono kakaí, naʻá ne toutou kalanga,“ ʻOku ou ʻilo ʻoku mou ʻiloʻi” (2 Nīfai 9:4, 5; ko e toki tānaki atu e fakamamafá). Naʻe toe hangatonu ange ʻa e lea ʻa Paulá: “Ko ia ke ʻoua naʻa siʻaki hoʻomou tuí, ʻa ia ʻoku lahi hono totongi leleí!” (Hepelū 10:35; ko e toki tānaki atu e fakamamafá). ʻOku tau fehangahangai kotoa pē mo ha kahaʻu taʻeʻiloa. Ka ʻi heʻetau fehangahangai mo iá, ʻo manatu kuo tau ʻosi ʻilo iá, ʻoku tau fepaki mo ia ʻi he tui. ʻOku tau fehangahangai mo ia ʻi he fiefia. ʻOku tau fehangahangai mo ia ʻi he lotofalala.

Ko e taha ʻo e ngaahi sivi mahuʻinga taha ʻo e loto-falala ʻi he moʻui matelié ʻoku faʻa fehangahangai ia mo e moʻui ʻa e toʻu ʻo e kakai lalahi kei talavoú. Ko e fili ko ia ke malí. ʻOku ʻikai ha toe fili ia ʻe fakamanavahē ange ki he kakai lalahi kei talavoú ka ko ʻeni. Ko e faʻahinga kaveinga ʻokú ne fakatupunga ʻa e puputuʻu ʻi he taimi ʻoku nau talanoa aí.

Manavahē ki he Nofo-malí

ʻOku ʻikai ke u fakapapauʻi ʻa e kotoa ʻo e ngaahi ʻuhinga ʻo e meʻá ni, ka ʻoku ou tui ko e niʻihi ʻeni ʻo kinautolu:

  • Faingofua ʻo e fakatamaikí. ʻOku tokolahi ha kakai kei talavou ʻoku “ ʻikai ke nau kau atu” ki hano kumi ʻa e tokotaha totonu ke hoko ko honau hoá ʻaki e fuʻu lahi ʻenau feohi fakakulupu mo honau ngaahi kaungāmeʻá. Koeʻuhí ko e faʻahinga fakafeohi fakatamaiki ko ʻení ʻoku kau ai ʻa e tamaiki tangata mo e tamaiki fefine, ʻoku maʻu hala ʻa e niʻihi ʻo pehē ʻoku nau lolotonga kau ki he feohi totonu mo mahuʻinga ʻo e sivisiviʻi ke maʻu ʻa e hoa taʻengata ʻo ha taha. Ka ʻoku ʻikai ko e foungá ia. ʻOku hanga ʻe he feohi fakakulupú ʻo taʻofi ʻa e faingamālie ʻe maʻu ʻe ha tokotaha ke ne siviʻi vāofi ai ʻa e ʻulungāanga mo e toʻonga ʻo e tokotaha makehe ko iá ʻa ia ʻoku mahuʻinga fau ki hono fai ha fili fakapotopoto.

  • Manavasiʻi ʻi hano fai ha fili ʻoku hala. ʻOku ʻiloa ʻa e ngaahi fika ʻo e mali veté. ʻOku tokolahi ʻa e kakai kei talavou kuo nau aʻusia ʻa e lotomamahi ʻi ha vete ʻenau ongomātuʻá pe kaungāmeʻá pe kuo nau aʻusia pē ʻe kitautolu ʻa e mali veté. Kuo nau aʻusia ʻa e tuʻunga fakamamahi ʻoku haʻu fakataha mo e ngaahi meʻá ni. Ko e taimi e niʻihi ʻoku hoko ia ko ha meʻa ke nau ilifia ai ke fakahoko ʻa e malí naʻa ko e tokotaha hala ia.

  • Holomui ʻa e toʻu tupú mei he fatongiá. Kae kehe ʻoku ʻi ai ʻa e niʻihi ʻoku ʻikai pē te nau fie ʻulutukua ki he ngaahi holi mo e ngaahi manako ʻa ha taha kehe. ʻOku hanga ʻe he faʻahinga siokita ko ʻení ʻo ueʻi ha niʻihi ke toloi ai e fili ki he malí.

Ngaahi Fakakaukau Hala

Neongo pe ko e hā ʻa e ʻuhinga ki he manavasiʻi ʻi he fili ke fakahoko ʻa e malí, ʻoku faʻa taki ia ki ha ngaahi fakakaukau hala, ki hono “fakasītuʻaʻi” ʻa e loto-falala ʻa ha tokotaha. ʻOku toe hoko ʻeni ko ha meʻa ke pikitai ai ʻa e tōnounou ʻa e tokotahá ʻi hono fatongia ke fai e fili ʻokú ne fakahokó. Pea neongo he ʻikai ke iku ʻa e manavasiʻi ko ʻení ki hono fakatoloi pea aʻu ʻo fakaʻehiʻehi mei he malí, ʻe lava ke ne tākiakiʻi atu ki ha ngaahi fehālaaki kehe. Hangē ko ʻení, ʻoku ʻi ai ha niʻihi ʻoku nau fili ke fai e fili ko ʻení ʻi ha tuʻunga fakalaumālie moʻoni. ʻI he liliu ʻenau fakakaukaú ʻi heʻenau haʻisia ke fakahoko ʻa e fili ko ʻení, ʻoku nau tatali kinautolu ki ha meʻa ke hoko mai ʻo hangē ko e nima fakalangi naʻá ne tohi ha talí ʻi he holisí, pe ko e tahi ne mavaeuá pe ko ha faʻahinga meʻa fakaofo kehe te ne talamai kiate kinautolu taʻe toe fehuʻia ko meʻa mo meʻá ko e “tokotahá ia.”

ʻOku sio ʻa e niʻihi ia ki ha tokotaha kehe ke ne fakahoko ʻa e foʻi filí. Naʻe talamai ʻe ha palesiteni fakasiteiki ʻi he ʻUnivēsiti Pilikihami ʻIongí ʻoku ʻikai ko ha meʻa foʻou ia ʻa e toloi ʻe ha kau fafine ʻenau filí koeʻuhí kuo talaange ʻe honau ngaahi kaumeʻa lolotongá ko ia ʻa e “tokotahá.” Ko e niʻihi ʻoku nau fakatoloi ki he ngaahi fakakaukau ʻa e mātuʻá—meimei ko e tamaí—ʻa ia kuó ne faʻa fai ha ngaahi fili maʻanautolu ʻi he kuohilí. Tatau ai pē pe ko e hā ʻa e foungá, ʻoku tuku ai ʻa e fatongia ki he taha ʻo e ngaahi fili mahuʻinga taha ʻe fakahoko ʻe ha taha ʻi heʻene moʻuí.

Ko e akonaki ʻa e mātuʻá, kau pisopé mo e niʻihi moʻui taau kehé ʻoku mātuʻaki mahuʻinga. Ka ʻi hono aofangatukú, ʻoku ʻikai ha toe taha ʻe lava—pe totonu—ke ne talaatu ʻa e meʻa ke faí. Ko e fili ʻa e tokotaha ke te mali mo iá ko ha meʻa mātuʻaki fakafoʻituitui ia.

“Ko ia ke ʻoua naʻa siʻaki homou tuí, ʻa ia ʻoku lahi hono totongi leleí!” Manatu ʻoku tau haʻu ki he māmani faingataʻa ko ʻení ke tau ʻofa ʻi ha taha. ʻOua ʻe ʻai ke toe faingataʻa ange ʻi he meʻá ni! Manatuʻi ʻa e meʻa ʻokú ke ʻiló, pea laka atu ki muʻa ʻi he loto-falala ki he Tamai Hēvaní pea mo e tuʻunga ʻokú ke fiefia ai ʻi hoʻo hoko ko Hono foha pe ʻofefiné.

Faleʻi ki he Faikaumeʻá

Ko e faikaumeʻá ko ha taimi ia ke feohi ai ha ongomeʻa. Ko ha taimi ia ke te ʻilo ai ha tokotaha, ʻa ʻene ngaahi manakó, tōʻongá, mo ʻene fakakaukau ki he moʻuí pea mo e ongoongoleleí. Ko ha taimi ke vahevahe ʻa e ngaahi taumuʻá mo e fakaʻānauá, ngaahi ʻamanakí mo e ngaahi manavasiʻí. Ko ha taimi ke ʻahiʻahiʻi ai ʻa e tukupā ʻa ha taha ke ne moʻui ʻaki ʻa e ongoongoleleí.

ʻOku talanoa ʻa ʻEletā Tēvita A. Petinā ʻo e Kōlomu ʻo e Kau Aposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ki ha tangata ʻosi ngāue fakafaifekau naʻá ne ʻeva ki ha kiʻi fefine makehe. Naʻá ne tokanga ʻaupito ki he kiʻi fefiné pea naʻá ne fakakaukau fakamātoato ʻaupito ke kole mali kiate ia. Ko e hili ʻeni ʻa e akonaki ʻa Palesiteni Kōtoni B. Hingikelí (1910–2008) ke taha pē ʻa e hau ʻoku tui ʻi he telingá. Naʻe pehē ʻe ʻEletā Petinā naʻe tatali ʻa e kiʻi talavoú ni ʻi he faʻa kātaki ke toʻo ʻe he kiʻi finemuí ʻa e seti hau hono ua naʻá ne tuí. Ka naʻe ʻikai ke hoko ia. Koeʻuhí ko meʻá ni pea mo ha ngaahi ʻuhinga kehe pē, ʻi heʻene loto mamahí, naʻe ʻikai te ne toe ʻeva ki ai.

ʻI he fakafehoanaki ki he meʻá ni, naʻe pehē ʻe ʻEletā Petinā: “ ʻOku ou tui pē mahalo naʻa faingataʻa ki ha niʻihi ʻo kimoutolu … mahalo te mou pehē ne fuʻu loto fakamaau e talavoú pe te mou pehē ʻoku ngalivale ʻa hono fai ʻene fili ki he taʻengatá ʻo makatuʻunga ʻi ha kiʻi meʻa siʻisiʻi pehē. Mahalo te mou hohaʻa koeʻuhí ko e ʻikai fakatefito e talanoá he talavoú ka ko e finemui naʻe ʻikai ke ne tali e akonaki ʻa e palōfitá. [Kae tuku muʻa ke u fakamahino atu] ʻoku ʻikai ko e meʻa naʻe fai e lau ki aí ʻa e haú!”1

Ko ha kiʻi tokoni ʻeni ʻe taha. ʻAi ko e konga ʻo e faikaumeʻá, ʻa hono fakatokangaʻi ke ʻoua naʻa fakatefito pē hoʻo fakamāú ʻi he ngaahi “lisi” ʻo ha ngaahi meʻa he ʻikai lava ʻo aʻusia. Ko ʻeku ʻuhingá ke ʻoua naʻa tāfataha pē hoʻo filí ʻi he pehē ko e tokotaha kuo ʻosi ngāue fakafaifekau pe ko ha taha ʻokú ne maʻu ha faʻahinga uiuiʻi tuʻu pau ʻi he uōtí. Ko e ngaahi meʻá ni ʻe lava pe kuo pau pea ʻoku faʻa hoko ko e ngaahi fakaʻilonga ʻo e faivelenga, anganofo, mo e faitotonu. Ka ʻoku ʻikai ʻi he taimi kotoa pe. Ko e ʻuhinga ia ʻoku fie maʻu ai e feohí. Feohi ke ʻilo ʻa e tokotahá mo e anga hono lotó mo ʻene tōʻongá ʻo ʻikai ko hono “hisitōlia pē ʻi he ongoongoleleí.”

Ko e foʻi fakakaukaú ʻeni: fakaʻehiʻehi mei hano fakamaauʻi ha taha kae ʻoua kuó ke maheni mo ia. ʻE lava ke fakatuʻutāmaki mo tataki hala ʻa e ngaahi loto fakamaau tupu koso haké ʻo hangē pē ko e tupukoso hake ʻa e ngaahi fakakaukau leleí. Tokanga tatau pē ki he taiamoni ʻoku teʻeki ke haohaoá ʻo hangē ko hoʻo tokanga ki he koula ʻa e tangata valé.

Ko Hono Lotua Iá

ʻOku totonu ke ke toki lotua ke fakapapauʻi hoʻo fakakaukaú ʻi he hili ʻo e feohi ʻi ha vahaʻataimi feʻunga. Manatu ʻoku hangē ʻa e fili malí ko e ngaahi fili mahuʻinga kotoa pē, ko e fili pē ia ʻaʻau. ʻE ʻamanaki atu ʻa e ʻEikí te ke fakaʻaongaʻi hoʻo fakamaau totonú. ʻO hangē ko ia naʻá Ne folofola ʻaki kia ʻŌliva Kautelé, “Vakai, naʻe ʻikai mahino kiate koe; naʻá ke pehē te u foaki ia kiate koe, ka naʻe ʻikai te ke fai ha fakakaukau ki ai tuku kehe pē ke kole kiate au” (T&F 9:7). Hili pē hoʻo fakahoko hoʻo kongá ʻi he founga totonu ʻo e fai kaumeʻá peá ke fakahoko ha fili mātuʻaki tokanga ʻaupito, maʻu ha falala ʻe tali ʻe he Tamai Hēvaní hoʻo ngaahi lotú.

ʻOku ʻamanaki ʻa e ʻEikí te ke ngāue ʻaki hoʻo ʻatamai leleí. ʻOkú Ne ʻamanaki te ke fakaʻaongaʻi hoʻo ngaahi ongo ʻo e fetokangaʻaki ʻa e tangatá mo e fefiné ʻa ia ne fāʻeleʻi mai pē mo koé. Ko e taimi pe kuo tohoakiʻi ai hoʻo tokangá ki ha taha, ʻo mo feohi ʻi ha vahaʻataimi—ʻo fai kaumeʻa—mo ia, pea fiemālie ko e tokotaha ko iá te mo vahevahe ʻa e ngaahi tuʻunga ʻulungāanga tatau pea ko e tokotaha te ke lava ʻo moʻui fiefia mo ia ʻi he nofo-malí—pea tuku leva ʻa e meʻa kotoa ki he Tamai Hēvaní. Ka siʻisiʻi ha ngaahi ongo fakafepaki ki hoʻo fakakaukaú mahalo naʻa ko ʻEne founga ia ke tala atu ai kiate koe ʻoku ʻikai te Ne falafepakiʻi hoʻo filí.

Maʻu ha Loto Falala ki he ʻEikí

Kuo laui taʻu ʻeni mei he taimi faingataʻa ʻo e ako fakakautaú. Kuó u tafia atu ʻi he ngaahi faingataʻa ʻo e moʻui fakamatelié ʻo mamaʻo mei he sivi loto falala ʻi heeku kei sōtiá. Ka ko e ngaahi manatu mo e ngaahi lēsoni ʻoku kei manatua ia. ʻOku tau lava ʻo matuʻuaki e ngaahi faingataʻa lalahi ʻo e moʻuí mo fai ia ʻo toe lahiange ʻi he meʻa naʻa tau fakakaukau te tau lavaʻí. Ko ha meʻa pe ia ke tau toutou manatu ki ai ki he ngaahi meʻa ʻoku tau ʻiló.

“Ke ʻoua naʻa siʻaki hoʻomou tuí, ʻa ia ʻoku lahi hono totongi leleí.” Maʻu ha loto falala ʻi he meʻa ʻokú ke ʻiló! Pea te ke lava leva ʻo fetaulaki mo hoʻo sivi ʻo e loto falalá ʻi he loto-toʻa mo e ʻaloʻofa, pea kuo pau ke tataki ʻe he ʻEikí ho ngaahi halá.

Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. David A. Bednar, “Mata Poto,” Liahona, Tīsema 2006, 17.

Ngaahi tā fakatātā ʻa Dilleen Marsh

ʻOku hanga ʻe he feohi fakakulupú ʻo fakafisingaʻi ʻa e faingamālie ʻe maʻu ʻe ha tokotaha ke ne siviʻi fakalelei ai ʻa e ʻulungaānga mo e toʻonga ʻo e tokotaha mahuʻinga ko iá ʻa ia ʻoku mahuʻinga fau ki hono fai ha fili fakapotopoto.

ʻOku fie maʻu ke mou maheni. Ke ʻiloʻi lelei e tokotaha ko iá ʻi he anga hono lotó mo ʻene tōʻongá ʻo ʻikai ko hono “hisitōlia pe ʻi he ongoongoleleí.”