2010
Ko ha Temipale Moʻo Kona
ʻEpeleli 2010


Ko ha Temipale Moʻo Kona

ʻI he taimi naʻe fili ai ʻa Liuloi mo Lose ʻAlopa ke na fai ha feilaulau ka na hū fakamāhina he temipalé, naʻe faitāpuekina kinaua ʻe he ʻEikí ʻo mahulu hake ʻi he meʻa naʻá na malava ʻo maʻu ka na ʻalú—mo na ʻave mo kinaua ha niʻihi kehé.

Naʻe fakafanongo lelei ʻa Liuloi ʻAlopa ʻi hono vaheʻi ia ke ne hoko ko ha aleaʻanga māʻolunga ʻi he siteikí ʻi he Motu Lahi ʻo Hauaiʻí. ʻI he tāpuaki ʻo Misa ʻAlopá, naʻe fakahā ange ai te ne ʻi he motú ʻi he taimi ʻe langa ai ha temipalé pea te ne ngāue ʻi he temipalé. Ko e taʻu 1984 ia, pea ko e temipale pē ʻi Hauaiʻi he taimi ko iá, ko e temipale ʻi he motu ko ʻOahú, ʻa ia ʻoku laumaile hono mamaʻó ʻo ka fai ha folau vaka pe vakapuna ki ai.

Naʻe hanga ʻe he tāpuaki ko ʻeni ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ʻo fakaivia ʻa Misa ʻAlopa. Naʻá ne pehē, “ʻOku ou tui ko e taimi ʻoku foaki atu ai ha tāpuaki kiate koe, ʻoku ʻi ai leva ho fatongia ke ke fai ʻa e meʻa te ke lavá he ʻomi ʻaki e tāpuaki ko iá ke aʻu mai kiate koe.” Ko ia naʻá ne pehē leva mo hono uaifi ko Losé ke na ʻalu tuʻo taha he māhina ki he temipale ʻi ʻOahú.

Naʻe ʻikai ke faingofua hono fakahoko iá. Ko e folau ki aí naʻe feʻunga ia mo e paʻanga ʻAmelika ʻe US$300 ki ha ongomātuʻa mali ne mālō pē ʻena moʻui he kiʻi vahe ʻa Misa ʻAlopa mei he lakanga fakapuleʻanga naʻá ne ngāue aí. Ko e founga pē ʻe taha ʻe lava ke na fai ai e folaú ni, ko haʻana toʻo ia mei heʻena paʻanga kuo fakahuú. Naʻá ne fai ia ʻi he loto fiefia.

Ka neongo ia, ne ʻosi pē ʻena paʻangá ʻa kinaua ʻi loto ʻi he taʻu ʻe taha. Naʻe pehē ʻe Misa ʻAlopa, “Ka naʻe tuku homa lotó ki he temipalé. Naʻá ma loto ke hokohoko atu ʻema ʻalu ki aí. Ko ia ne ma lotua ha tokoni.”

Ne ʻikai fuoloa mei ai, kuo taʻeʻamanekina hano maʻu ʻe Misa ʻAlopa ha tohi ke toe fakalahi ʻene paʻanga hū maí, ʻaki haʻane tufaki ha pepa ʻa ha kautaha pisinisi fakalotofonua. Ko hono vāhenga ki hono tufaki hengihengia ko ʻeni ʻo e pepá naʻe paʻanga ʻAmelika ia ʻe US$700 he māhina. Koeʻuhí ko e lahi ange ʻa e paʻanga ia naʻe maʻú ʻi he meʻa naʻá na fie maʻú, naʻe ueʻi ai ʻa Misa mo Sisitā ʻAlopa ke fakahū e paʻanga hulú ʻi ha sinoʻi paʻanga makehe ki he temipalé.

ʻI heʻene aʻu ki Sune 1986, naʻe hā mahino leva ʻa e ʻuhinga ʻo e ueʻi ko ia ne na maʻú: koeʻuhí naʻá na lolotonga nofo ʻi he Siteiki Kona Hauaiʻí, ʻe lava ai ke na ʻave ki he temipalé ha kau fafine mei he siteikí, ʻa ia ne nau moʻui tāú, ka kuo teʻeki ai ke nau maʻu ʻa honau ʻenitaumení. Ko ia ʻi he māhina kotoa pē, naʻe ʻave ai ʻe he ongomātuʻa ʻAlopá ha fefine ʻe taha mo kinaua ki ʻOahu. Naʻe foki mai ʻa e fefine ko iá ʻi he taimi kotoa pē ʻo fai ʻene fakamoʻoni ki he mālohi fakalaumālie mo e fiefia naʻá ne maʻu ʻi heʻene ngāue maʻana mo e niʻihi kehé ʻi he temipalé. Ne ʻikai fuoloa mei ai, kuo kamata ke mafola e laumālie ʻo e ngāue fakatemipalé ʻi he siteikí, pea kamata ke toe tokolahi ange ʻa e kāingalotu ne fekumi ki ha ngaahi founga ke nau ō ai ki he temipalé.

Naʻe fakafou he ngaahi fetuʻutaki ʻa Misa ʻAlopa mo e ngaahi kautaha folaú, ʻa ʻene malava ʻo aleaʻi ke ʻi ai ha totongi vakapuna maʻamaʻa, totongi meʻalele pea mo ha nofoʻanga maʻá e kakai kotoa pē naʻe fie ʻalú. ʻI heʻene aʻu ki he 1994, kuo feʻunga mo ha kāingalotu ʻe toko 100 tupu mei he siteiki Koná kuo nau folau fakamāhina ki he Temipale Laʻie Hauaiʻí. Naʻe kata pē ʻa Misa ʻAlopa. Naʻá ne manatu ʻo pehē, “Naʻe tukuhua mai ʻa e palesiteni fakatemipalé ʻo pehē kuo maʻa e lanu ʻo e kāpeti ʻo e temipalé ʻi he ngāue ʻa e kāingalotu mei Koná ko e tupu mei heʻenau ō tokolahi mai ki he temipalé.”

ʻI he 1997, naʻe fanongonongo ai ʻe Palesiteni Kōtoni B. Hingikelī (1910–2008) ha tuʻutuʻuni foʻou ki hono langa ʻo e temipalé. ʻE malava ʻe hono langa ʻo ha fanga kiʻi temipale iiki angé ke toe lahi ange ai ʻa e ngaahi temipale ke langá. Naʻe totongi e faivelenga ʻa e kāingalotú ʻi he Motu Lahí ʻi ha māhina ʻe ono mei aí, ʻi he taimi naʻe fanongonongo ai ʻe Palesiteni Hingikelī ha temipale moʻo Koná. Hili hono fakatapui ʻo e temipalé ʻi he taʻu 2000, naʻe uiuiʻi ai ʻa Misa ʻAlopa ko ha tokoni ua ʻi he kau palesitenisī fakatemipalé. ʻI he ʻaho ní, ʻokú ne maʻu vāhenga mālōlō kakato mei heʻene ngāue fakapuleʻangá, ka ʻokú ne kau kakato atu ki he ngāue ʻa e ʻEikí, ʻo ne tokangaʻi ʻa e kau ngāue ʻoku nau tauhi ke fakaʻofoʻofa e konga kelekele ʻo e Temipale Kona Hauaiʻí.

ʻOku fakamālō pē ʻa Misa mo Sisitā ʻAlopa koeʻuhí ko e ngaahi founga kuo faitāpuekina ai ʻe he Tamai Hēvaní ʻa kinaua ʻaki e meʻa naʻá na fie maʻu ke tokoniʻi ʻaki ʻa e niʻihi kehé. ʻI heʻena fuofua aʻu mai ki Koná, naʻe pehē ʻe Misa ʻAlopa, “Naʻe ʻikai ha feituʻu ke ma nofo ai, tukukehe pē ha kiʻi fale he tafungofungá naʻe langa ke nofo ai ha tokotaha ngāue ʻi he ngoueʻanga kofí.” Naʻá na nofo ai ʻi ha ngaahi māhina, ʻo aʻu ki he taimi naʻe toki lava ke na nofo ai ʻi ha kiʻi fale nofototongi.

Hili ha ngaahi taʻu lahi mei ai, kuo ʻi ai leva haʻana paʻanga feʻunga kuo fakahū mo ha paʻanga hū mai feʻunga ke maʻu ai ha ʻapi lelei angé, ka naʻe ʻikai ke na ongoʻi fiemālie ki he ʻū ʻapi naʻá na sio aí. ʻI he ʻaho ʻe taha, lolotonga ha ngāue ʻa Misa ʻAlopa ʻi he kelekele ʻo e temipale Koná, naʻe haʻu ha fefine toulekeleka ki ai. Naʻá ne tangi. Naʻe kalokalo pē ʻa Misa ʻAlopa. “Naʻe tuli ia mei hono ʻapí pea ʻikai ha feituʻu ke ne ʻalu ki ai. Ne ʻi ai pē ha faʻahinga ʻuhinga ne u fekau ai ke ʻalu ʻo ʻaʻahi ki hono makapuná pea ʻi heʻene foki maí, te ne lava ʻo haʻu ke mau nofo.” Ko e palopalemá he naʻe fuʻu lahi e ʻapi ia ʻo e ongomātuʻa ʻAlopá ki he nofo ai ʻa Misa mo Sisitā ʻAlopá. Ko ia naʻá na kamata lotua leva—mo fekumi fakamātoato ki ha ngaahi founga ke maʻu ʻaki e tāpuaki ne na feinga ki aí.

Ne ʻikai fuoloa mei ai kuo fakaafeʻi kinaua ʻe ha tokotaha fakafofonga kelekele ke na vakai ki ha fale fungavaka naʻe loki mohe ʻe ono. Naʻá na saiʻia ai ka naʻá na fakakaukau ʻe toe mamafa ange ʻa e falé ia ʻi hona ivi fakapaʻangá. Naʻá na momou ai ʻo fakafoki ʻa e ʻapí.

Ka naʻe fakaava mai ha matapā. ʻI ha ngaahi uike siʻi pē mei ai, naʻe tō ki lalo e mahuʻinga ʻo e ʻapí pea naʻe ʻiloʻi ʻe he ongomātuʻa ʻAlopá te na lava pē ʻo nō ke fakatau ʻaki ʻa e falé. Ko hono olá, ko e fefine ko ia naʻe fie maʻu ha feituʻu ke siʻi nofo aí, naʻe ʻi ai leva ha feituʻu he ʻapi ʻo Misa mo Sisitā ʻAlopá ʻi heʻene foki mai ki Koná, fakataha mo e fānau ʻe toko tolu ʻa e ongomātuʻa ʻAlopá, ʻa ia ne nau fie maʻu nofoʻanga mo kinautolú, kuo maʻu ʻeni ha ʻapi maʻa honau ngaahi fāmilí ʻi he fale ko ʻení.

Naʻe pehē ʻe Misa ʻAlopa, “Kuo tokangaʻi lelei kimautolu ʻe he ʻEikí. ʻI he taimi ʻoku tau fakahaaʻi ai ʻetau loto fiemālie ke feilaulauʻi hotau taimí, ngaahi talēnití mo ʻetau koloá koeʻuhí ko Iá, te Ne lilingi hifo leva kiate kitautolu ʻa ʻEne ngaahi ʻaloʻofa ongongofuá.”

Tā valivali ʻe Steve Kropp; faitaaʻi ʻe R. Val Johnson