Mga Tulong sa Banal na Kasulatan
Mateo 28; Marcos 16; Lucas 24; Juan 20–21

“Mateo 28; Marcos 16; Lucas 24; Juan 20–21,” Mga Tulong sa Banal na Kasulatan: Bagong Tipan (2024)

Mga Tulong sa Banal na Kasulatan

Mateo 28; Marcos 16; Lucas 24; Juan 20–21

Nagpakita ang nabuhay na mag-uling Panginoon kay Maria Magdalena at sa iba pang kababaihan, sa dalawang disipulo na naglalakad patungong Emaus, at sa mga Apostol. Nagpakita rin Siya sa pito sa Kanyang mga disipulo sa dalampasigan ng Dagat ng Galilea, kung saan inutusan Niya si Pedro na pakainin ang Kanyang mga tupa. Ibinadya ng Tagapagligtas ang martir na pagkamatay ni Pedro at ang pagbabagong-anyo ni Juan, ang Pinakamamahal. Inatasan Niya ang Labindalawa na magturo at magbinyag sa lahat ng bansa. Pagkatapos, Siya ay umakyat sa Langit at naupo sa kanang kamay ng Diyos.

Resources

Background at Konteksto

Alamin ang Iba Pa

Media

Background at Konteksto

Mateo 28:1–10

Ano ang papel na ginampanan ng kababaihan bilang mga saksi sa Pagkabuhay na Mag-uli ng Tagapagligtas?

(Ihambing sa Marcos 16:1–14; Lucas 24:1–12; Juan 20:1–2, 11–18.)

Pagkatapos ng Sabbath, isang grupo ng kababaihang disipulo ang nagpunta sa libingan ng Tagapagligtas. Nagpakita ang mga anghel at sinabi sa kanila na wala roon si Jesucristo at na Siya ay “muling nabuhay.” Nagpunta si Maria Magdalena kina Pedro at Juan at naibulalas na wala na ang katawan ng Tagapagligtas “at hindi [namin] alam kung saan nila siya inilagay.” Nagpunta sa libingan sina Pedro at Juan upang sila mismo ang makakita. Pagkaalis nila, si Maria ay naiwang nag-iisa sa libingang walang laman. Matapos ang maikling pakikipag-usap sa dalawang anghel, nagpakita sa kanya ang Nabuhay na Mag-uling si Cristo. Si Maria ang unang mortal na nakakita sa Kanya. Pagkatapos ay nagpakita ang Tagapagligtas sa iba pang matatapat na kababaihan. Sila naman ay nagpatotoo sa mga Apostol na kanilang nakita Siya at nahawakan ang Kanyang mga paa. Sa ilalim ng batas ng mga Judio, karaniwang hindi pinahihintulutan ang mga babae na maging saksi. Ang pagkakaroon ng maraming kababaihan na mga unang saksi sa Pagkabuhay na Mag-uli ng Tagapagligtas ay nagpapakita ng pagpapahalaga ni Jesucristo sa kababaihan sa loob ng Kanyang kaharian.

Mateo 28:1

Paano naimpluwensyahan ng Pagkabuhay na Mag-uli ng Tagapagligtas ang pagdaraos ng Sabbath?

Noong panahon ng Lumang Tipan, idinaraos ng mga taong nakipagtipan sa Diyos ang Sabbath tuwing Sabado. Ginawa ito noon dahil nagpahinga ang Diyos mula sa gawain ng paglikha sa ikapitong araw at “ginawang banal ito.” Bagama’t hindi binanggit sa Lumang Tipan ang pagdaraos ng Sabbath bago ang panahon ni Moises, “ang Sabbath ay isang walang-hanggang alituntunin at malamang na umiiral mula pa noong panahon ni Adan.” Dahil nabuhay na mag-uli si Jesucristo sa unang araw ng linggo, nagtitipon ang mga unang Kristiyano tuwing Linggo upang ipagdiwang ang Kanyang Pagkabuhay na Mag-uli. Ito ay nakilala bilang Araw ng Panginoon. Hati ang mga unang Kristiyano kung ang Sabbath ba ay dapat idaos nang Sabado o Linggo. Upang makilala sila mula sa Judaismo, mas pinili ng mga Kristiyano ang araw ng Linggo.

Mateo 28:6

Bakit nahirapang maniwala ang mga disipulo na nabuhay na mag-uli si Jesus?

(Ihambing sa Marcos 16:11–14; Lucas 24:1–11.)

Itinuro ni Pangulong James E. Faust: “Marahil, hindi dapat batikusin nang husto ang mga Apostol sa hindi paniniwala na si Jesus, na ipinako at inilibing sa libingan, ay nagbalik sa lupa bilang isang niluwalhating nilalang. Sa lahat ng karanasan ng tao, hindi pa ito kailanman nangyari. Wala pang nangyaring katulad nito. Mas kakaibang karanasan ito kaysa sa pagpapabangon sa anak na babae ni Jairo (tingnan sa Marcos 5:22, 24, 35–43), sa binata na taga-Nain (tingnan sa Lucas 7:11–15), o Lazaro (tingnan sa Juan 11:1–44). Silang lahat ay namatay muli. Gayunman, si Jesus ay naging isang nabuhay na mag-uling nilalang.”

Mateo 28:18

Ano ang naging karanasan ni Jesucristo matapos Niyang Mabuhay na Mag-uli?

Itinuro ni Pangulong Russell M. Nelson, “Bago siya ipinako sa krus, sinabi [ni Jesucristo] na sa ‘ikatlong araw ako ay magiging sakdal’ [Lucas 13:32, idinagdag ang pagbibigay-diin]. Isipin ninyo iyan! Ang walang kasalanan at hindi nagkakamaling Panginoon—sakdal na sa mga pamantayan ng ating mortalidad—ay inihayag ang kanyang kasakdalang mangyayari pa lamang sa hinaharap. Ang Kanyang walang hanggang pagiging sakdal ay susunod sa kanyang muling pagkabuhay at pagtanggap ng ‘lahat ng awtoridad sa langit at sa … lupa’ [Mateo 28:18; tingnan din sa Doktrina at mga Tipan 93:2–22].”

Marcos 16:9–20

Si Marcos ba ang sumulat sa mga huling talata ng kanyang ebanghelyo?

Ang mga pinakamaaasahang manuskrito ng Ebanghelyo ni Marcos ay walang Marcos 16:9–20. Ang estilo ng wikang Griyego na ginamit sa mga talatang ito ay naiiba sa iba pang sulatin ni Marcos. Ipinahihiwatig nito na maaaring isinulat ng ibang tao ang mga talatang ito. Ang karagdagang ito ay maaaring isang pagtatangkang iakma ang salaysay ni Marcos sa iba pang tatlong ebanghelyo. Anuman ang mga dahilan ng mga pagkakaiba-iba ng manuskrito, tinatanggap ng Simbahan ang buong Marcos 16 bilang banal na kasulatan.

Lucas 24:36–42

Bakit mahalaga para sa mga saksi na mahawakan ang Nabuhay na Mag-uling Cristo?

Noong panahon ng Bagong Tipan, “tinanggihan ng karamihan sa mga tao ang ideya ng isang pisikal at walang hanggang pagkabuhay na mag-uli ng katawan.” Maging ang pinakamalalapit na tagasunod ng Panginoon ay nahirapang maunawaan ang kahulugan ng Pagkabuhay na Mag-uli. Upang mapagtibay ang katotohanan ng Kanyang pisikal na pagkabuhay na mag-uli, hinayaan ni Jesucristo na hawakan ng mga saksi ang Kanyang katawan. Mula sa Ebanghelyo ni Lucas, nalaman natin na inanyayahan ni Jesus ang Kanyang mga disipulo na hawakan ang Kanyang mga kamay at paa bilang katibayan ng Kanyang pisikal na pagkabuhay na mag-uli. Nang kumain Siya sa harap nila, lubos nilang tinanggap ang katotohanan ng Kanyang Pagkabuhay na Mag-uli. Walong araw matapos ang pangyayaring ito, nahawakan din ni Tomas ang katawan ng Panginoon.

Juan 20:17–18

Bakit sinabi ni Jesus kay Maria Magdalena na, “Huwag mo akong hawakan”?

Sinasabi ng King James Bible na sinabi ni Jesucristo kay Maria Magdalena na huwag Siyang hawakan. Ang iba pang salin ng Biblia, kasama na ang Pagsasalin ni Joseph Smith, ay nagsasabing sinabihan ni Jesus si Maria na huwag Siyang hawakan. Ang isang mas literal na pagsasalin sa Griyego ay, “Tigilan mo ang paghawak sa akin.” Kaya, maaaring inatasan lamang siya ng Tagapagligtas na hayaan Siyang umalis upang maiharap Niya ang Kanyang sarili sa Kanyang Ama.

Juan 20:22

Bakit “hiningahan” ni Jesus ang Kanyang mga disipulo?

Sa parehong Hebreo at Griyego, ang salita para sa “espiritu” ay katumbas din ng kahulugan ng salitang “hininga” o hangin.” Itinuro ni Pangulong Harold B. Lee na ang pangyayaring ito ay malamang na tumutukoy sa “kumpirmasyon at ang utos na tanggapin ang Espiritu Santo … sa pamamagitan ng pagpapatong ng mga kamay.” Ang Espiritu Santo ay natanggap ng mga disipulo sa araw ng Pentecostes.

Juan 20:23

Ano ang alam natin tungkol sa kapangyarihan ng mga Apostol na magpatawad ng mga kasalanan?

Tungkol sa talatang ito, itinuro ni Pangulong Lorenzo Snow, “Ang mga apostol at pitumpu ay inorden ni Jesucristo na mangasiwa sa mga ordenansa ng Ebanghelyo. … Kaya’t sinabi ni Cristo sa mga apostol, Sinomang inyong patawarin ng mga kasalanan, ay ipinatatawad sa kanila; at sinomang hindi ninyo patawarin ng mga kasalanan, ay hindi pinatatawad [tingnan sa Juan 20:23]: ibig sabihin, bawat taong lumalapit nang may pagpapakumbaba, na taos-pusong nagsisisi ng kanyang mga kasalanan, at tatanggap ng pagbibinyag mula sa mga apostol ay mapapatawad sa kanyang mga kasalanan sa pamamagitan ng nagbabayad-salang dugo ni Jesucristo, at sa pamamagitan ng pagpapatong ng mga kamay ay matatanggap ang Espiritu Santo; ngunit ang mga taong tatangging tumanggap sa kaayusang ito ng mga bagay-bagay mula sa mga apostol ay mananatili sa kanila ang kanilang mga kasalanan.” Ibinigay ng Tagapagligtas ang kapangyarihang ito sa Kanyang mga Apostol kapwa sa sinaunang panahon at sa makabagong panahon.

Juan 21:7

Hubad ba si Pedro noong siya ay nangisda?

Ang ilang salin sa Biblia ay nagsabing hubad si Pedro noong nangingisda siya. Ang salitang Griyego para sa “hubad” ay hindi palaging “hubo” ang ibig sabihin, kundi maaaring “walang gaanong suot” o “walang panlabas na kasuotan.” Maaaring nakasuot lamang si Pedro ng panloob na damit o tela sa balakang habang nagsisikap siya sa pangingisda. Dahil itinuturing ng mga Judio na “gawain sa relihiyon” ang pagbati sa isang tao, maaaring isinuot ni Pedro ang kanyang panlabas na kasuotan para maghanda sa pagbati sa Tagapagligtas.

Juan 21:15–19

Ano ang kahalagahan ng tatlong paanyaya ng Tagapagligtas kay Pedro?

Tatlong taon bago ang naganap na pagkikita nilang ito ng Tagapagligtas, sina Pedro at Andres ay nangingisda noon sa Dagat ng Galilea. Nang tinatawag sila, sinabi ni Jesus, “Sumunod kayo sa akin.” Ngayon, pagkatapos ng kamatayan at Pagkabuhay na Mag-uli ng Tagapagligtas, bumalik si Pedro at ang ilan pang Apostol sa dagat ding iyon para mangisda. Muli, pinuntahan sila si Jesus at nakisalo sa kanilang pagkain. Habang kumakain, tatlong paanyaya ang inialok ni Jesus kay Pedro. Sa pagsasalaysay ng karanasang ito sa kanyang sariling mga salita, ipinaliwanag ni Pangulong Jeffrey R. Holland ang layunin ng paanyaya ng Tagapagligtas nang ganito: “Pedro, bakit ka narito? Bakit narito tayong muli sa pampang na ito, sa tabi ng mga lambat ding ito, at ito pa rin ang pinag-uusapan natin? Hindi pa ba malinaw noon at ngayon na kung gusto ko ng isda, makakakuha ako? Ang kailangan ko, Pedro, ay mga disipulo—at kailangan ko sila magpakailanman. Kailangan ko ng magpapakain at magliligtas sa aking mga tupa. Kailangan ko ng mangangaral ng aking ebanghelyo at magtatanggol sa aking simbahan. Kailangan ko ng isang taong mahal ako, totoong mahal ako, at minamahal ang ipinagagawa sa akin ng ating Ama sa Langit. … Kaya, Pedro, sa ikalawa at malamang ay huling pagkakataon, hinihiling kong iwan mo ang lahat ng ito at humayo ka at magturo at magpatotoo, gumawa at maglingkod nang tapat hanggang sa araw na gawin nila sa iyo ang mismong ginawa nila sa akin.”

Juan 21:18–19

Ano ang nalalaman natin tungkol sa pagkamatay ni Pedro?

Sa talatang ito, lumilitaw na sinabi kay Pedro na sa pagsunod kay Jesus ay isusuko niya kalaunan ang kanyang sarili sa pagpapako sa krus sa kamay ng mga Romano. Ang naunang tradisyon ng mga Kristiyano ay ipinako si Pedro sa krus sa panahon ng pag-uusig sa Simbahan noong namumuno si Nero (marahil sa pagitan ng AD 64 at 68.) Ayon sa tradisyon, si Pedro ay ipinako sa krus nang pabaligtad.

Juan 21:22–23

Ano ang ibig sabihin ni Jesus sa “kung ibig kong siya’y manatili hanggang sa ako’y dumating”?

Nabanggit noon ng Tagapagligtas na may ilang tao na hindi makatitikim ng kamatayan hanggang hindi nila Siya nakikitang muling pumarito. Matapos ipropesiya ni Jesus ang kamatayan ni Pedro, nagtanong si Pedro tungkol sa magiging kapalaran ni Juan. Tila nagpahiwatig ang Tagapagligtas na mananatili si Juan hanggang sa Ikalawang Pagparito. Itinuturo ng paghahayag sa makabagong panahon na ang disipulo na si Juan ay hindi namatay at mananatili hanggang sa bumalik si Cristo.

Alamin ang Iba Pa

Ang Pagkabuhay na Mag-uli

  • D. Todd Christofferson, “Ang Pagkabuhay na Mag-uli ni Jesucristo,” Liahona, Mayo 2014, 111–14

  • Para mabasa ang iba pang mga mensahe ng mga lider ng Simbahan tungkol sa Pagkabuhay na Mag-uli, tingnan ang paksang “Pagkabuhay na Mag-uli” sa koleksyon ng Pangkalahatang Kumperensya sa Gospel Library.

Ministering

Media

Mga Video

“Finding Hope through the Resurrection of Christ” (4:41)

4:42

“Jesus Is Resurrected” (4:15)

4:15

“Feed My Sheep” (5:47)

5:47

Para sa karagdagang mga video, tingnan sa “Easter” sa Media Library.

Mga Larawan

nagpakita ang nabuhay na mag-uling si Jesus kay Maria Magdalena

The Resurrection [Ang Pagkabuhay na Mag-uli], ni Harry Anderson

nakatayo ang nabuhay na mag-uling si Cristo sa harap ng libingang walang laman

Paglalarawan ni Dan Burr

si Cristo na kinakausap ang dalawang disipulo sa gabi

Christ at Emmaus [Si Cristo sa Emaus], ni Walter Rane

nakahawak si Cristo sa balikat ni Pedro habang inaatasan Niya si Pedro na “pakainin ang aking mga tupa.”

Feed My Sheep [Pakainin Mo ang Aking mga Tupa], ni Kamille Corry

Inuutusan ng nabuhay na mag-uling si Cristo ang Kanyang mga Apostol na ipangaral ang ebanghelyo sa lahat ng bansa

Go Ye Therefore [Magsiyaon Nga Kayo], ni Harry Anderson

Mga Tala

  1. Kabilang sa grupo ng kababaihan sina Maria Magdalena, Maria na ina ni Santiago, Salome, at Juana (tingnan sa Marcos 16:1; Lucas 24:10).

  2. Mateo 28:6.

  3. Si Maria Magdalena ay isang matapat na disipulo ni Jesucristo. Sa mga sinoptikong Ebanghelyo, siya ay unang binanggit sa bawat salaysay tungkol sa mga babae sa libingan (tingnan sa Mateo 28:1; Marcos 16:1; Lucas 24:10). Sa Ebanghelyo ni Juan, ang salaysay ng mga pangyayari sa umaga ng Pasko ng Pagkabuhay ay nakatuon kay Maria Magdalena.

  4. Juan 20:2.

  5. Tingnan sa Juan 20:11–18. Isinulat ni Elder D. Todd Christofferson, “Si Jesus mismo ay magpapakita kay Maria at kakausapin siya, ang unang mortal na nakakita sa nabuhay na mag-uling Panginoon,” (“The Atonement and the Resurrection,” sa Religious Educator, tomo 7, blg. 1 [2006], 2).

  6. Tingnan sa Mateo 28:9–10.

  7. “Sa pangkalahatan, ang mga kababaihan ay hindi pinahihintulutang maging saksi sa ilalim ng batas ng mga Judio, ang ibig sabihin nito, upang matanggap ng mga disipulo, ni Pedro, at ng mga tagapakinig ni Marcos ang paanyayang sumunod kay Jesus, kailangan nilang balewalain ang pamantayan ng kultura na hindi pinagkakatiwalaan ang mga salita ng kababaihan” (Julie M. Smith, “The Resurrection,” sa New Testament History, Culture, and Society: A Background to the Texts of the New Testament, ed. Lincoln H. Blumell [2019], 384).

  8. Genesis 2:2–3; tingnan din sa Exodo 20:8–11.

  9. Tingnan sa Gabay sa mga Banal na Kasulatan, “Araw ng Sabbath.”

  10. Tingnan sa Earl D. Radmacher at iba pa, mga pat., NKJV Study Bible, ika-3 edis. (2018), 1658, tala para sa Mga Gawa 20:7; tingnan din sa Mga Gawa 20:7.

  11. Tingnan sa Jason R. Combs, “Sabbath and Sunday in Ancient Christianity: Second through Sixth Centuries,” sa Sacred Time: The Sabbath as a Perpetual Covenant, ed. Gaye Strathearn (2023), 123.

  12. Tingnan sa Combs, “Sabbath and Sunday in Ancient Christianity,” 123–47.

  13. James E. Faust, “The Supernal Gift of the Atonement,” Ensign, Nob. 1988, 13–14.

  14. Russell M. Nelson, “Perfection Pending,” Ensign, Nob. 1995, 87. Tingnan din sa 3 Nephi 12:48.

  15. Tingnan sa Michael D. Coogan at iba pa, mga pat., New Oxford Annotated Bible: New Revised Standard Version, ika-5 edis. (2018), 1465, tala para sa Marcos 16:9–20.

  16. Tingnan sa Richard Neitzel Holzapfel at iba pa, Jesus Christ and the World of the New Testament (2006), 103.

  17. “Ang mga Fariseo ang eksepsiyon sa ganitong linya ng pag iisip. … Ginawa nilang punto ng doktrina ang paniniwala sa isang literal na muling pagkabuhay. … Dahil sa katanyagan ng sektang ito, maraming Judio ang nagsimulang tanggapin ang ideya ng pagkabuhay na mag-uli ng katawan; gayunpaman, ang paniniwala ay hindi kailanman naging pangkalahatan, at isang malakas na grupo ang patuloy na itinatanggi ito” (Richard D. Draper, “He Has Risen: The Resurrection Narratives as a Witness of Corporeal Regeneration,” sa Sperry Symposium Classics: The New Testament, ed. Frank F. Judd Jr. at Gaye Strathearn [2006], 192).

  18. Tingnan sa Mateo 16:21–22; Marcos 9:30–32; Lucas 18:31–34; tingnan din sa Richard D. Draper, “He Has Risen: The Resurrection Narratives as a Witness of Corporeal Regeneration,” sa Sperry Symposium Classics: The New Testament, ed. Frank F. Judd Jr. at Gaye Strathearn (2006), 194–96.

  19. Ipinahihiwatig ng salaysay na ito na pinanatili ni Jesucristo ang mga sugat sa Kanyang mga kamay, paa, at tagiliran upang patunayan ang katotohanan ng Kanyang literal at pisikal na Pagkabuhay na Mag-uli (tingnan din sa Mateo 28:9; Juan 20:19–20, 24–28). Nalaman natin mula sa ibang mga banal na kasulatan na pinapanatili ng Tagapagligtas ang mga sugat na ito upang patunayan na Siya ang tunay na Mesiyas na isinulat ng mga propeta (tingnan sa 3 Nephi 11:11–17; Zacarias 12:9–10; Doktrina at mga Tipan 45:51–52; tingnan din sa Jeffrey R. Holland, Christ and the New Covenant: The Messianic Message of the Book of Mormon [1997], 258–59).

  20. Tingnan sa Juan 20:27.

  21. Mababasa sa Joseph Smith Translation ng Juan 20:17, “Huwag mo akong hawakan” (sa John 20:17, footnote a). Tingnan din sa Radmacher at iba pa, NKJV Study Bible, 1613, tala para sa Juan 20:17, kung saan ang salita ay isinalin na “kapit.”

  22. Rick B. Jorgensen, “Teaching the Doctrine of the Resurrection When Sharing the Gospel,” sa Celebrating Easter: The 2006 BYU Easter Conference, ed. Thomas A. Wayment at Keith J. Wilson (2006), 232.

  23. Tremper Longman III at Mark L. Strauss, The Baker Expository Dictionary of Biblical Words (2023), entry 7307, pahina 1018 at entry 4151, pahina 1125.

  24. Harold B. Lee, sa Conference Report, Abr. 1955, 18. Ipinaliwanag ni Elder Bruce R. McConkie, “Sila’y ‘hiningahan’ ni Jesus, na maaaring ang ibig sabihin ay ipinatong niya ang kanyang mga kamay sa kanila habang binibigkas ang mga salitang: ‘Tanggapin ang Espiritu Santo’” (Doctrinal New Testament Commentary [1965], 1:857).

  25. Tingnan sa Mga Gawa 2:1–13.

  26. Mga Turo ng mga Pangulo ng Simbahan: Lorenzo Snow (2012), 58–59.

  27. Tingnan sa Mateo 16:19; 18:18; Doktrina at mga Tipan 132:45–46.

  28. Longman at Strauss, The Baker Expository Dictionary, pahina 538.

  29. Harold W. Attridge at iba pa, mga pat., The HarperCollins Study Bible: New Revised Standard Version, Including the Apocryphal/Deuterocanonical Books (2006), 1853, tala para sa Marcos 21:7.

  30. Kenneth L. Barker at iba pa, mga pat., NIV Study Bible: Fully Revised Edition (2020), 1876, tala para sa Juan 21:7.

  31. Mateo 4:18–20; tingnan din sa Marcos 1:16–20; Lucas 5:2–11.

  32. Ang tatlong paanyaya ng Tagapagligtas ay maaaring makita bilang pagbabalik-tanaw sa tatlong pagtanggi ni Pedro, na nagbigay sa kanya ng tatlong pagkakataong kumpirmahin ang kanyang pananampalataya. Tingnan sa James E. Talmage, Jesus the Christ (1916), 693; tingnan din sa Jeffrey R. Holland, “Ang Unang Dakilang Utos,” Liahona, Nob. 2012, 84.)

  33. Ang Griyego sa talatang ito ay maaaring magbigay ng karagdagang kaalaman. Sa unang dalawang tanong, ang pag-ibig ay isinalin mula sa Griyego na agapaō. Ito ay makadiyos na pagmamahal at isinasalin kung minsan na pag-ibig sa kapwa-tao (tingnan sa Longman and Strauss, The Baker Expository Dictionary, entry 25, pahina 1037). Sa ikatlong tanong, ang salitang pag-ibig ay isinalin mula sa Griyego na phileo. Ang kahulugan nito ay pagkakaibigan o pagmamahalan ng magkakapatid (tingnan sa The Baker Expository Dictionary, pahina 1054). Noong sinabihan si Pedro na pakainin ang mga tupa ng Panginoon, ginamit ang boskō na salitang Griyego. Ito ay tumutukoy sa pagpapastol na tulad ng sa pastulan (tingnan sa The Baker Expository Dictionary, entry 1006, pahina 1058). Noong sinabihan si Pedro na pakainin ang mga kordero ng Panginoon, ginamit ang poimaino na salitang Griyego, na ang ibig sabihin ay mag-alaga o magpastol (The Baker Expository Dictionary, 1128). “Sa pagtatanong nang tatlong beses sa tatlong paraan, tinanong ng Tagapagligtas si [Pedro] kung mayroon siyang dalisay na pag-ibig at minamahal siya nito bilang kapatid, at sa sumunod niyang mga kautusan itinuro ng Tagapagligtas kay Pedro na hindi lamang niya dapat pangalagaan kundi dapat din siyang magsilbing pastol sa mga bata at matanda sa kanyang kawan” (Terry B. Ball, “‘Whom Say Ye That I Am?’: Peter’s Witness of Christ,” in The Ministry of Peter, the Chief Apostle, ed. Frank F. Judd Jr. at iba pa (2014), 25, footnote 17).

  34. Jeffrey R. Holland, “Ang Unang Dakilang Utos,” Liahona, Nob. 2012, 84.

  35. Tingnan sa James E. Talmage, Jesus the Christ [1916], 219; tingnan din sa Barker at iba pa, NIV Study Bible, 1876, mga tala para sa Juan 21:18, Juan 21:19.

  36. Tingnan sa Mateo 16:28.

  37. Tingnan sa Doktrina at mga Tipan 7:1–8.