2018
‘Oku LELEI Hono Haʻamo ʻo e Utá he Umá, ʻOku LELEI ANGE Hono Fakaʻaongaʻi ʻo e Fanga Hōsí, Ka ko e LELEI TAHÁ ʻa e Ngaahi Loli Utá
Sepitema 2018


Pōpoaki mei he Kau Taki Fakaʻēliá

‘Oku LELEI Hono Haʻamo ʻo e Utá he Umá, ʻOku LELEI ANGE Hono Fakaʻaongaʻi ʻo e Fanga Hōsí, Ka ko e LELEI TAHÁ ʻa e Ngaahi Loli Utá

ʻI he ‘aho 17 ‘o Tīsema 1903, naʻe hokosia ai ha fakaʻānaua ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá ʻi hono fuofua fokotuʻu mo foʻu ʻe Wilbur mo Orville Wright ʻa e fuofua vakapuna kapakau ʻi he māmaní mo fuofua fakahoko ʻa e puna vakapuná, ʻa ia naʻe tētē he ʻeá ʻi ha sekoni ʻe 12 ko ha fute ia ʻe 120, pe mita ʻe 37, meimei ko e vaeua ia ʻo e lōloa e seti Jumbo 747. ʻI he tuʻunga ʻo e ʻaho ní, ko ha puna nounou ʻaupito ia, ka ʻi he taimi ko iá, ko ha lavameʻa ia naʻe tui ha niʻihi tokosiʻi he ʻikai teitei malava.

Naʻe maʻu ʻe Wilbur mo Orville ha mātuʻa ne na poupouʻi e mahuʻinga ʻo e akó, tui fakalotú, mahuʻinga ʻo e ngāue mālohí mo e fāmilí. Ne fakatou mahamahaki e ongo tautehina ko ʻení. Ne na foua e faingataʻá, puputuʻú, naʻa mo e siva ʻa e ʻamanakí ʻi ha ngaahi taimi kehekehe, ʻi heʻena fifili pe te na toe lavaʻi nai hono foʻu ʻo e fuofua vakapuna ʻi he māmaní. Ne na feinga fakahoko ha ngaahi ngāue maʻuʻanga moʻui kehekehe ko ha ongo tangata fai paaki, ongo tangata ngaahi pasikala, faʻu pasikala, pea faifai, ko ha ongo tangata foʻu vakapuna, ʻi he kotoa ʻena moʻuí. ʻI he taimi pē naʻá na fili ai ha ngāue ke fakahoko, naʻá na tokanga taha ki ai peá na ngāue fakataha.

Naʻe fakatukupaaʻi ʻe he ongo tautehina Wright kinaua pē ke fai ʻa ia kuo teʻeki fai ʻe ha taha kimuʻa. Ne na fakaʻaongaʻi ha taimi lahi ke fai ʻena fekumí. Ne na lotofakatōkilalo mo poto feʻunga ke fakahoungaʻi mo ako fekauʻaki mo e ngāue ʻa e niʻihi kehe kimuʻá. Pea naʻá na ngāue ki he palopalemá ʻi he ʻotu lea ki he ʻotu lea, mo e akonaki ki he akonaki.

Ne na ʻilo ne ʻi ai ha ngaahi fie maʻu lalahi ʻe tolu ke lava ai ha vaka ʻo puna: 1. Kuo pau ke lava ʻe he pailaté ʻo puleʻi e vakapuná. 2. Kuo pau ke faʻu e kapakaú ke lava ʻo mahiki ki ʻolunga. 3. Kuo pau ke moʻui ia mei ha mīsini ke lava ʻo tētē he ʻeá. Ne fakaʻaongaʻi ʻe he ongo tautehina Wright e ngaahi tefitoʻi moʻoni ko ʻení ko ha fakahinohino ke puleʻi mo akoʻi kinaua ʻi ha meʻa pē te na fai ke ikunaʻi ʻena ngaahi taumuʻá.

ʻOku fakaʻaongaʻi e ngaahi tefitoʻi moʻoni mo e ngaahi fie maʻu tatau pē ki heʻetau fononga ʻi he moʻuí pea ki he ikuʻanga ʻo e moʻui taʻengatá. ʻOku fie maʻu ke ako, akoako mo moʻui ʻaki e ngaahi tefitoʻi moʻoni fakalangí ʻi hoʻomou teuteu ke tuʻu hake mo ʻi ai ha “mahiki” ʻi hoʻomou moʻuí. He ʻikai hoko ia kae ʻoua kuó ke aʻusia ha mahino fakalaumālie ki ho tuʻungá peá ke toki kamata leva ke puleʻi koe. ʻI hoʻo ako ke puleʻi koé, te ke lava lelei ange ai ke puleʻi hoʻo moʻuí. Kapau ʻokú ke loto ke liliu e māmaní, ʻe fie maʻu ke ke tomuʻa liliu koe.

ʻOku fakaofo ʻa e liliu mei he fuofua vakapuna naʻe puna pē ha sekoni ʻe 12 ki he ʻaho ní, ʻa ia kuo lava ke uta ʻe he ngaahi vakapuná ha kau pāsese tokolahi ange he 400 pea lava ʻe he kau pailaté ʻo puleʻi e ngaahi fuʻu vaka lalahi ko ʻení ʻi he ʻeá ʻi ha houa ʻe hongofulu tupú. ʻI he feinga ʻa e ongo tautehina Wright, ne na maʻu ha loto falala ʻe ʻi ai ha vakapuna lelei ange ʻi he meʻa ne na tomuʻa foʻú, pea naʻá na ʻilo ʻe ʻi ai ha vakapuna ʻe lava ʻo puna he ʻeá ʻo laka ange he sekoni ʻe 12. ʻI he taʻu ʻe hongofulu tupu kuo hilí, naʻe foʻu ai ʻa e fuofua Airbus A380.

Ne ʻikai teitei tuku ai e feinga ʻa e tangatá ke haohaoa hono ngaahi mo foʻu e ngaahi vakapuná pea mo e feinga ke aʻusia ʻa e tuʻunga māʻolunga taha ʻo e meʻa te ne malavá. ʻOku totonu ke tau manatuʻi ʻoku ʻikai feʻunga ke lelei pē ha meʻa, ʻoku lelei ange e ngaahi fili kehé, pea ʻoku ʻi ai pē mo ha ngaahi meʻa kehe ko e lelei tahá ia. Ko ia ai, kapau ʻokú ke ongoʻi ʻokú ke lelei, ʻoku ʻikai feʻunga ia koeʻuhí ʻoku ʻi ai ha lelei ange, kapau ʻokú ke ongoʻi ʻokú ke lelei ange, ʻoku ʻikai feʻunga ia koeʻuhí ʻoku ʻi ai ʻa e lelei taha. ʻOku ʻikai ke tau faʻa lavaʻi mo aʻusia hotau tuʻunga malava ʻi he moʻuí koeʻuhí ʻoku ʻikai ke tau lava ʻo puleʻi kitautolu mo fakahoko ha ngaahi liliu mahuʻinga ʻi heʻetau moʻuí.

Taimi lahi, ʻi heʻetau ongoʻi fiemālié ʻoku tau nonga ai mo tuʻu maʻu ʻi he tuʻunga tatau pē taʻetoe feinga ke lelei ange, ke fakalakalaka mo fakahaohaoaʻi kitautolu kae lava ke tau maʻu ʻa e mālohi ke tokoni ki he niʻihi kehé. Naʻe fakatokanga ʻa Sīsū kia Pita mo folofola ʻo pehē; “Pea ʻo ka ke ka toe liliu, ke ke tokoni [ki ho] kāingá”. Kapau ʻoku tau loto ke fakahaohaoaʻi e niʻihi kehé, ʻoku fie maʻu ke tau tomuʻa fakahaohaoaʻi kitautolu. Ke fakahaohaoaʻi kitautolú, ʻoku fie maʻu ke liliu ʻetau tōʻonga moʻuí. Kapau he ʻikai lava ke liliu ʻetau tōʻonga moʻuí, ʻe kamata leva ke hoko ia ko ha konga ʻo hotau natulá. Pea hoko leva ko ha konga ʻo ʻetau moʻuí. Ne tomuʻa ʻafioʻi ʻe he ʻEikí e tuʻunga malava ʻo Pitá ka ʻo kapau he ʻikai lava ʻo liliu, he ʻikai lava ke ne tokoni ki he niʻihi kehé. “Pea naʻe pehē ʻe he ʻEikí, . . . vakai, ʻoku holi ʻa Sētane kiate kimoutolu, koeʻuhí ke ne fakatangaʻi ʻa kimoutolu ʻo hangē ko e uité: Ka kuó u hūfia koe, ke ʻoua naʻa mate hoʻo tuí: pea ʻo ka ke ka toe liliu, ke ke tokoni [ki ho] kāingá.” (Luke 22:31–32)

Ko e hā kuo tau ako mei heʻetau fononga he taʻu ní? ko e hā ʻa e ngaahi liliu ʻoku tau fakaʻamu ke fakahoko ʻi heʻetau moʻuí ke fakahaaʻi ʻoku tau fakalakalaka fakatuʻasino mo fakalaumālie fakatouʻosi mei he leleí ki he lelei angé pea ki he lelei tahá? ko e hā ha ngaahi tui mo ha ngaahi tukufakaholo motuʻa ʻoku ʻikai ke tau siʻaki pe liliu? Koeʻuhí ko ʻetau hīkisiá mo e kia kekevá, ʻoku teʻeki ulo atu ai e maama ʻa Kalaisí mei heʻetau moʻuí? ʻOku ou fifili ki he ʻuhinga ne folofola ai ʻa e ʻEikí “. . . ʻoku haʻu ʻa e tokotaha angakovi ná ʻo toʻo atu ʻa e māmá mo e moʻoní, mei he fānau ʻa e tangatá, tuʻunga ʻi he talangataʻá, pea koeʻuhí ko e ngaahi talatukufakaholo ʻa ʻenau ngaahi tamaí”. (T&F 93:39)

Talu mei muʻa ʻo aʻu mai ki he taʻu ʻe 40 kuohilí, naʻe fetuku ʻe ha kakai tokolahi ʻi Haʻamoa ʻenau ngoué mei he ngoueʻangá ʻi ha ngaahi kato kuo lalanga ʻo tautau ʻi he ongo ngataʻanga ʻo e vaʻakaú pea haʻamo ʻi honau umá. Ne ʻikai maʻu ʻe he fāmili kotoa pē ha hoosi ke tokoni kiate kinautolu hono fetuku ʻenau ngoué. Ka, naʻe māmālie e liliu mei he haʻamo he umá ki he hōsí ʻo ʻikai ke mau fuʻu fakatokangaʻi ia kae ʻoua kuo meimei fakaʻaongaʻi he ngaahi fāmili kotoa pē e fanga hōsí ki he ʻuhinga ko iá. ʻI he ʻahó ni, ʻoku matuʻaki fakaofo ʻaupito ʻa e liliu māmālie mei he fanga hōsí ki he ʻū loli utá pe ngaahi meʻalele ngāué.

ʻOku ʻi ai ha talanoa fekauʻaki mo ha tangata ʻi homau koló naʻe ʻalu ki Nuʻusila ʻi ha māhina ʻe tolu hili pē ʻa e matangi lahi ʻi he 1966. Naʻá ne foki mai ki Haʻamoa mo ha loli uta ko ha meʻaʻofa mei hono fohá ke tokoni ke fakasiʻisiʻi ʻene hela he ngaahi ngāue fakamafasia naʻá ne fakahoko he ngoueʻangá ʻi heʻene ngāue ʻaki ʻene hōsí.

Hili pē ha māhina ʻe ono mei heʻene foki maí, naʻá ne mālōlō. Neongo kuó ne maʻu ʻeni ha meʻalele ke tokoni kiate ia ʻi he ngoueʻangá, naʻe kei saiʻia pē e tangatá ni he fakaʻaongaʻi ʻene hōsí ki heʻene ngāue ʻi he ngoueʻangá. Neongo naʻá ne maʻu ha meʻalele ke fakafaingofuaʻi ʻene ngāué, ka naʻá ne kei fili pē e founga motuʻa ne faingataʻa, fakamafasia mo toe tuai angé ke ngāue ai ʻi he ngoueʻangá.

ʻI heʻeku fakakaukau ki he tangatá ni, ʻoku ou fehuʻi loto ai pe ko e hā ha ngaahi founga motuʻa ʻoku ou kei loto ke tauhi mo fakaʻaongaʻi ʻi heʻeku moʻuí? ʻOku ʻi ai nai ha ngaahi founga motuʻa ʻoku ou kei pikitai ki ai kuo pau ke u siʻaki? ʻOku ou fakaafeʻi kimoutolu ke mou fehuʻi loto ʻa e meʻa tatau. ʻI hoʻomou ʻilo e ngaahi founga motuʻa ʻoku fie maʻu ke siʻakí, loto fiemālie ke tukuange kinautolu. Hangē ko e hōsí, ʻe lava ke taʻofi ʻetau fakaʻaongaʻi iá pea ako ke fakaʻaongaʻi ha founga foʻou ange, hangē ko e ngaahi loli utá ki he liliu ʻoku lelei tahá.

Ko hono haʻamo ʻi hotau ngaahi umá e ngaahi uta kato mamafa he vaʻakaú naʻe lelei ia. Naʻe lelei ange hono fakaʻaongaʻi kimui ʻo e fanga hōsí ka ʻoku lelei taha e ʻū loli utá pe ngaahi meʻalele ngāué ki hono fetuku ʻo e ngaahi uta mamafá mei he ngoueʻanga ʻi Haʻamoa he taimi ní. Ko e liliu ʻi he moʻui ʻa ha tokotaha mei he leleí ki he lelei angé pe mei he lelei angé ki he lelei tahá ko hotau fatongia fakataautaha ia. Ke toe fakamanatu atu, tau fakaʻehiʻehi muʻa mei he ngaahi tuʻunga fakafiemālie ʻoku tau ʻi aí, fakaʻehiʻehi mei he hīkisiá, mei heʻetau ngaahi tui mo e tukufakaholo motuʻa ʻokú ne taʻofi kitautolu mei heʻetau tupulaki fakalaumālié.

ʻI ha ʻaho ʻe taha, ne u fakaʻuli atu ai ʻi ha loli uta mei Sauniatu, ko ha ʻapiako ʻa e Siasí naʻe tuʻu he loto fonuá ʻi ha maile nai ʻe 6 mei he hala lahí ʻi he kolo ko Lufilufí. ʻOku tuʻu e kolo ko ʻení ʻi ha maile nai ʻe 90 he tafaʻaki fakahahake ʻo ʻApiá. ʻI heʻeku lele hifo he hala lahí, ne u fakaheka ha tangata naʻá ne haʻamo ha uta lahi ʻi hono umá. Naʻá ne heka hake ʻi mui peá u lele leva. Hili ha taimi siʻi, ne u vakai atu he sioʻatá ki mui peá u ʻohovale, he kei tuʻu pē ʻa e tangatá ʻi mui he lolí mo kei haʻamo pē ʻene utá ʻi hono umá. Ne u pehē te ne tuku hifo ʻene utá ʻi mui he lolí, tangutu ki lalo mo mālōlō hono umá kae ʻoua kuó ne hifo ʻi hono koló.

Taimi ʻe niʻihi ko hono “siʻaki” ko ia hotau ngaahi anga fakafonuá mo e tukufakaholo ʻoku fepaki mo e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí, ʻoku hoko ia ko ha ngāue faingataʻa ʻaupito ki ha niʻihi tokolahi kuo nau hoko ko ha kau mēmipa ʻo e ongoongoleleí. Kuo akoʻi mai ʻe he ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni lelei taha ke tokoni ki hono liliu ʻetau moʻuí. ʻOku ʻi ai ha ngaahi anga fakafonua mo ha ngaahi tukufakaholo te ne lava ʻo taʻofi kitautolu mei heʻetau fakalakalaka mei he leleí ki he lelei angé pe lelei angé ki he lelei tahá. ʻI he heka ʻa e tangatá ni ki he lolí, ne ʻikai ke ne fakakaukau ʻe lelei taha ke tuku ki lalo ʻene utá he lolí pea tangutu ki lalo.

Fakakaukau ki ha ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻe niʻihi ʻo e ongoongoleleí ʻokú ke ʻiloʻi pea ʻoku totonu ke tokoni ke ne ʻomi ha mahiki fakalaumālie ʻi heʻetau moʻuí. ʻOku kau ai ʻa e tuí, lotofakatōkilaló, ngāue tokoní, fakatomalá, ʻofá, lotú mo e faʻa fakamolemolé. Te nau lava ʻo tokoniʻi kitautolu ke fakahoko ha ngaahi liliu pau mei he leleí ki he lelei angé pea ki he lelei tahá. Ko e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻeni ʻo e fakamoʻuí, ko e ngaahi fono Fakasilesitialé ia. Kapau ʻoku ʻikai ke tau lava ʻo tauhi e ngaahi fono ko ʻení, he ʻikai ke tau lava ʻo kātakiʻi ha nāunau fakasilesitiale. (T&F 88:22)

Ne kamata e ongo tautehina Wright ʻi ha kamataʻanga fakatōkilalo. Ne na kamata ʻi ha ngaahi tuʻunga faingataʻa ʻi heʻena moʻuí, ka naʻá na tui ʻoku ʻikai ko e meʻa mahuʻingá ʻa e meʻa ne na kamata mei aí ka ko e ikuʻanga naʻá na fakataumuʻa ki aí. Te ke aʻusia ha ngaahi meʻa fakaofo ʻi hoʻo tokanga ki he fanga kiʻi meʻa iiki mo faingofua ʻi he moʻuí. ʻOku tokolahi ha kau tangata mo ha kau fafine lelei ʻi he māmaní ne nau tupu hake ʻi ha kamataʻanga fakatōkilalo pea ne ʻikai ke nau ngata pē ʻi heʻenau hoko ko ha kakai leleí, ne nau feinga ʻaki honau tūkuingatá ke nau hoko ko e lelei tahá.

Ne kamata hotau ʻEiki ko Sīsū Kalaisí mei ha kamataʻanga fakatōkilalo. Naʻá Ne fakahā mai ʻa e founga lelei taha ke tau toe foki hake ai pea moʻui fakataha mo Iá. Naʻá Ne fakalelei maʻa ʻetau ngaahi angahalá mo fakaava ʻa e matapā ke hākeakiʻi ai kitautolu kapau te tau tauhi ʻEne ngaahi fekaú. He ʻikai teitei fetongi ʻe he fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí hotau fatongia ke tauhi e ngaahi fekaú kae fakahaofi kitautolú.