2018
ʻE ʻIkai Ke Ke Lava ʻo Taʻofi e Meʻa ʻi Hoku Lotó
February 2018


ʻE ʻIkai Ke Ke Lava ʻo Taʻofi e Meʻa ʻi Hoku Lotó

ʻOku nofo ʻa e taha naʻá ne faʻú ʻi Kalefōnia, USA.

ʻĪmisi
standing up in class

Tā fakatātā ʻe Toby Newsome

ʻI hono fuofua fokotuʻu e Siasí ʻi Kana ʻi he taʻu 1978, naʻe ʻikai fuʻu mahino ia ki he puleʻangá pea mo hono ngaahi polokalamá. Naʻe tupu mei ai ha ngaahi talanoa lahi. ʻI he tupulaki ʻa e Siasí ʻi he taʻu ʻe 10 hono hokó, naʻe lahi mo e ngaahi talanoá. ʻOku ou manatuʻi ʻeku fanongo ki he pehē ʻe he kakaí naʻe ʻomi ʻe he ʻIunaiteti Siteití ha kau tangata ke nau asiasi ʻi homau puleʻangá. Naʻe tānaki atu ia ki hono tufaki ʻo e ngaahi tohi fakafepaki ki he Māmongá, ʻo tupu ai ha huʻuhuʻu lahi ʻa e puleʻangá.

Ko e Taʻofí

ʻI he ʻaho 14 ʻo Sune ʻo e taʻu 1989, naʻe tāpuni ʻe he puleʻangá homau ngaahi falelotú, fakafoki e kau faifekaú ki ʻapi, pea tapuʻi mo e ngaahi polokalama kotoa pē ʻa e Siasí. ʻOku mau ui e taimi ko ʻení “ko e taʻofí.” Ka ʻi heʻeku kei taʻu 18, ko e meʻa pē naʻá ku ʻiló ko hono fanongonongo ʻi ha ʻaho ʻe taha he ʻikai te mau toe lava ʻo ʻalu ki he lotú. Naʻe ʻi ai mo ha kau sōtia ne nau maluʻi e ngaahi falé ke fakapapauʻi ʻoku ʻikai ke mau ʻalu ki ai.

Ne mau maʻu ha ngofua mei he kau taki ʻo e Siasí ke mau fakahoko e houalotu sākalamēnití ʻi homau ngaahi ʻapí, koeʻuhí ko e ʻikai ke mau lava ʻo fakataha ki homau ngaahi falelotú, Kapau naʻe ʻikai ke ʻi ai ha tokotaha maʻu lakanga fakataulaʻeiki ʻi hoto ʻapí, naʻe poupouʻi kita ke te ʻalu ki ha ʻapi naʻe ʻi ai ha taha ai. Ko ha taimi puputuʻu ia ka ko ha taimi makehe foki ia. Ne mau vahevahe ʻemau ngaahi fakamoʻoní, pea ne mau vāofi ange ai.

ʻOkú Ke Lava Fēfē ʻo Ui Koe Ko e Tokotaha Māmonga?

ʻI ha taimi ʻe taha lolotonga hono taʻofi e lotú, naʻe pau ke u mavahe mei hoku ʻapí ʻo ʻalu ki ha ʻapiako nofomaʻu. ʻI heʻeku aʻu ki aí, naʻe ʻilo ʻe ha faiako ʻe taha ko ha mēmipa au ʻo e Siasí. Naʻá ne taki au ki tuʻa ke talanoa tukuhifo fekauʻaki mo e Siasí. Naʻe lahi haʻane ngaahi lea kovi. Naʻá ku faʻa fifili, “Ko e hā hono ʻuhinga hoʻo fakatangaʻi aú mo hoʻo lea ʻaki e ngaahi meʻa ko ʻení? ʻOku ou tui ki he ngaahi akonaki ʻo e ongoongoleleí, ka ko e tangata pē au.”

Naʻá ne ʻeke mai ʻi ha ʻaho ʻe taha pe ʻoku anga fēfē ʻeku kei ui au ko e tokotaha Māmongá. Naʻe ʻikai ke u ʻilo nai fekauʻaki mo e taʻofí? Naʻe tapu ʻi he taimi ko iá ʻemau talituʻu e lea ʻa e niʻihi matuʻotuʻá. Koeʻuhí ko ʻene hoko ko ha faiakó naʻe ʻikai lava ke u fakafehuʻia ia. Ka ʻi he momeniti ko iá, naʻá ku ʻilo naʻe ʻi ai haʻaku fakamoʻoni. ʻOku ʻikai ke u ʻilo pe naʻe anga fēfē ʻeku lea ʻaki e ngaahi lea ko ʻení ka naʻe nofoʻia au ʻe he Laumālié, pea naʻá ku tuʻu hake ʻo pehē ange, “ʻOku ʻi hoku lotó ʻa e Siasí. Pea ʻe ʻikai lava ʻe ha tokotaha ʻo taʻofi e meʻa ʻi hoku lotó.”

Naʻá ne tukunoaʻi au ʻi he hili iá.

Naʻe fakangata ʻe he puleʻangá ʻi Nōvema ʻo e taʻu 1990 ʻa e taʻofí mo talamai kuo tauʻatāina hotau kau mēmipa ʻo e Siasí ke nau lotu. Naʻe ʻikai ke mau maʻu ha letiō pe ha televīsone ʻi homau ngaahi ʻapiakó, ka naʻá ku ʻiló ko e fanongo ai ʻeku faiakó peá ne fekau leva ha tokotaha ke haʻu ʻo ui au. ʻI heʻene sio maí, naʻe pehē mai ʻe heʻeku faiakó, “Kuo toʻo hono taʻofi homou Siasí! Te ke toe lava pē ʻo ʻalu ki he lotú.”

Naʻá ne fiefia maʻaku.

ʻE ʻIkai Te Nau Lava ʻo Taʻofi e Meʻa ʻi Ho Lotó

Naʻe maʻu ʻe kinautolu ne nofo ʻi he Siasí mo moihū fakataha lolotonga e taʻofí ha vā fetuʻutaki naʻe mālohi angé. Ne mau hoko ko ha kāinga moʻoni. Neongo pē kuo mau mātuku ʻi ha ngaahi hala kehekehe, kapau ʻe hoko ha meʻa ki ha tokotaha kehe, ʻoku mau ʻiloʻi kotoa ia. ʻOku mau ongoʻi hangē ko ha kau paionia kimautolú.

ʻOku ou manako ke talaange ki he kakaí kapau ʻokú ke ʻilo ʻoku moʻoni e meʻa ʻokú ke tui ki aí pea ʻokú ke maʻu ha fakamoʻoni ki ai, ʻe lava ke ʻahiʻahiʻi koe ka ʻoku ʻikai totonu ke ueʻi ai hoʻo tuí. Kapau ʻokú ke ʻilo ʻoku moʻoni ha meʻa pea ʻokú ke tui ki ai, he ʻikai lava ke toʻo ia ʻe ha taha meiate koe. ʻE ʻikai te nau lava ʻo taʻofi e meʻa ʻi ho lotó.