2018
“Ka ʻOku Pehē ʻe Kimoutolu Ko Hai Au?” Fakamoʻoni ʻa Pita Kia Kalaisí
February 2018


“Ka ʻOku Pehē ʻe Kimoutolu Ko Hai Au?”

Fakamoʻoni ʻa Pita Kia Kalaisí

ʻI he fakaʻau ke tau ʻofa mo mahino kiate kitautolu ʻa e ʻAposetolo ko Pitá, te tau mateuteu ange ai mo lava ke tau tali ʻene fakamoʻoni makehe kia Kalaisí.

ʻĪmisi
Jesus walking on water

Naʻe ʻAʻeva ʻa e Fakamoʻuí ʻi he Fukahi Vaí, tā ʻe Walter Rane

ʻOku ʻofeina ʻa e ʻAposetolo ko Pitá ʻe he kakai tuí—mahalo koeʻuhí ko ʻene makehe mo angamaheni kiate kitautolú. Te tau lava ke ongoʻi e meʻa ʻokú ne ongoʻí. ʻOku tau laukau ʻaki ʻene loto toʻa ke “liʻaki leva” ʻene kupengá ʻi he fakaafe ʻa e ʻEikí, “Muimui ʻiate au, pea te u ngaohi ʻa kimoua ko e toutai tangata” (Mātiu 4:18–20). ʻOku mahino kiate kitautolu ʻene puputuʻu ʻi he ʻuhinga mo e pōpoaki ʻo e ngaahi talanoa fakatātaá (vakai, Mātiu 15:15–16). ʻOku tau ongoʻi e siva ʻene ʻamanakí ʻi heʻene tangi, “ʻEiki, fakamoʻui au,” ʻi he taimi ne tetetete ai hono vaʻé mo ʻene tuí ʻi he tahi hou ʻo e pō ko iá ʻi he Tahi ʻo Kālelí (Mātiu 14:22–23). ʻOku tau houngaʻia ʻi heʻene ofo ʻi he Liliú (vakai, Mātiu 17:1-13). ʻOku tau tangi mo ia ʻi he halaia ʻo ʻene fakafisingaʻi tuʻo tolú (vakai, Mātiu 26:69–75), mamahi mo ia ʻi Ketisemani (vakai, Mātiu 26:36–46), pea kau fakataha mo ia ʻi heʻene fiefia mo e ofo ʻi he fonualoto naʻe ʻikai ha taha aí (vakai, Sione 20:1–10).

Mahalo naʻe loto e kau tohi ʻo e Kosipelí ke tau maʻu ʻa e vā fakatāutaha mo Pita ko ʻení. ʻOku mahino mei heʻenau ngaahi fakamatalá ʻenau taumuʻa pē ke tauhi ʻene ngaahi aʻusia mo e ngaahi fepōtalanoaʻaki mo Sīsuú ʻo lahi hake ia ʻi ha toe taha ʻo e Toko Hongofulu Mā Uá.1 ʻOku faʻa pehē ʻe hatau tokolahi ko e lahi ʻo e ngaahi fakamatala fekauʻaki mo Pita ʻi he ngaahi Kosipelí ko ʻene hoko ko e tangata lea mo e taki ʻi he kau ʻAposetoló. Kae mahalo naʻe toutou ʻasi ʻi he tohi ʻa Mātiu, Maʻake, Luke mo Sioné ʻa e feohi fakatāutaha ʻa Pita mo Kalaisí koeʻuhi naʻa nau ʻamanaki te tau mateuteu ange mo lava ke tali ʻene fakamoʻoni makehe kia Kalaisí, ʻi he fakaʻau ke tau ʻofa mo mahino ange kiate kitautolu ʻa Pitá—ko ha fakamoʻoni ʻoku ngali naʻe teuʻi lelei ia ke ne vahevahe.

Ko e Teuteu ʻa Pitá

ʻI he kaungā fononga ʻa Pita kia Kalaisi ʻi Heʻene ngāue fakafaifekau ʻi he māmaní, ne ngali maʻu e fakamoʻoni ʻa e ʻAposetoló ko e ʻEikí ko e Mīsaiá ia ʻi he ngaahi aʻusia fakaepoto, fakaengāue, mo e fakahā ʻa ia ne foaki ki aí. Ko hono moʻoní, ko ʻene fakamoʻoní, hangē ko ia mo kitautolu ʻi he ngaahi ʻaho ní, ne fakafou ange ia ʻi hono ʻulú, ngaahi nimá, mo hono lotó.

ʻĪmisi
Jesus healing the blind

Ko e Fakafisinga ʻa Pitá, tā ʻe Carl Heinrich Bloch

Ne ʻilo ʻe Pita naʻe ʻikai ko ha tangata pē ʻa e Sīsū ʻo Nasaletí, he naʻá ne mamata tonu ʻi heʻene fakaʻā ʻa e kuí, fakamaʻa ʻa e kiliá, ʻai ʻa e pipikí ke ʻaʻeva, pea fokotuʻu ʻa e maté (vakai, Mātiu 11:4–5; vakai, foki Sione 2:11; 10:25; 20:30–31). Naʻe fakamālohia ʻe heʻene ʻilo fakapapau ko Sīsuú ko e Kalaisí ia mei he meʻa naʻá ne ako ʻi heʻene moʻui ʻaki e ngaahi fakahinohino ʻa e ʻEikí. Naʻá ne ʻaʻau hifo ʻene kupengá ʻo hangē ko e fakahinohino ʻa e Fakamoʻuí pea ne lahi e ika ne tānakí (vakai, Luke 5:1–9; Sione 21:5–7). ʻI he fakaafe ʻa e Fakamoʻuí kiate ia ke “haʻú,” naʻá ne lue ʻi he fukahi tahí (vakai, Mātiu 2:22–33). Pea ʻi heʻene tufa ʻa e ngaahi foʻi mā mo e ngaahi mataʻi ika siʻisiʻí ki he kakaí ʻo hangē ko e fakahinohino ʻa e Fakamoʻuí, ne hoko tonu ʻi hono ʻaofinimá ʻa e mana ʻo hono tāliuliunga iá (vakai, Sione 6:1–14).

ʻE hanga ʻe he ngaahi fakamoʻoni ko ia ki hono ʻulú mo hono ongo nimá ʻo tokoniʻi lahi fau e fakamoʻoni mālohi taha naʻe foaki kia Pitá—ʻa e fakamoʻoni naʻe fakahā ki hono lotó. ʻI he fehuʻi ʻe Sīsū ki Heʻene kau ākongá, “ʻOku pehē ʻe he kakaí pe kohai au ko e Foha ʻo e tangatá?” ne nau lea fakataha ʻaki e tali angamaheni ʻo honau ngaahi kaungāmeʻá. Naʻe toe fakamahino fakatāutaha ange ʻe Sīsū ʻa e fehuʻí, ʻo pehē, “Ka ʻoku pehē ʻe kimoutolu ko hai au?” (vakai, Mātiu 16:13–15). Ne ʻikai toe momou ʻa Pita, ʻo ne pehē:

“Ko Koe ko e Kalaisí, ko e ʻAlo ʻo e ʻOtua moʻuí.

“Pea lea ʻa Sīsū ʻo pehē ange kiate ia, Saimone Pasona, ʻokú ke monūʻia: he naʻe ʻikai fakahā ia kiate koe ʻe he kakanó mo e totó, ka ko ʻeku Tamai ʻoku ʻi he langí” (Mātiu 16:15–17).

Ne kau ʻi he teuteu ʻa Pita ke ne hoko ko ha fakamoʻoni makehe ʻa Kalaisí mei ha ngaahi aʻusia fakatāutaha mo Sīsū.2 Ne faʻa hoko e ngaahi faleʻi mo e fakahinohino fakatāutaha ko iá mei heʻene ʻeke ki he Fakamoʻuí ha ngaahi fehuʻi pe ko ha taimi pē ne ʻafioʻi ai ʻe Kalaisi ʻokú ne toe fie maʻu ha ako lahi angé.3

Mahalo ne hoko foki ʻa Pita ko e taha valokiʻi lahi taha ʻi he kau ākonga ʻa Kalaisí.4 Ko hono fakaofó, ne fili ʻa Pita ke ʻoua naʻa lavea ai hono lotó ka ne hokohoko atu ʻene muimui ʻi he ʻEikí, ʻo tānaki fakaʻaho atu ki heʻene fakamoʻoni mo e ako ʻo kau kiate Iá.5

Ko e tumutumu ʻo e teuteu ʻa e tangata toutai Kālelí ne hoko ia ʻi he meʻa naʻá ne fakamoʻoniʻi hili e Tutukí. ʻI heʻene ongona e fonualoto kuo ʻikai ha taha aí, naʻe lele fakatovave atu ʻa Pita ke ne vakaiʻi tonu pea foki ia mo “fakatumutumu ʻi hono lotó ʻi he meʻa kuo hokó” (Luke 24:1–12; vakai foki ki he Sione 20:1–9). Naʻe hiki ʻe Luke ʻi he lolotonga ʻo e ʻaho tatau pē, ne hā fakatāutaha ai e Fakamoʻui kuo toetuʻú kia Pita, neongo ʻoku siʻi pē meʻa ʻoku tau ʻilo ki aí (vakai, Luke 24:34; 1 Kolinitō 15:3–7). Ne hā e Fakamoʻui kuo toe tuʻú ki mui ange ʻi he efiafi ko iá, ki he kau ʻAposetoló mo ha niʻihi ʻo e kau ākongá, ʻo ne fakaafeʻi kinautolu ke nau ala ki he ngaahi kafo ʻi Hono sinó. Naʻá ne fakamaama ai ʻenau mahino ki he founga ʻoku hanga ai ʻe Heʻene Toetuʻú ʻo fakakakato ʻa e ngaahi kikite naʻe tohi ʻi he fono ʻa Mōsesé mo e folofolá, ʻo pehē, “Ko e kau fakamoʻoni ʻa kimoutolu ʻo e ngaahi meʻa ni” (vakai, Luke 24:36–48; vakai foki ki he Maʻake 16:14; Sione 20:19–23). Naʻe fononga ki mui mai ʻa e kau ākonga ʻe toko 11 ki Kāleli, ʻo hangē ko e fakahinohino ʻa e Fakamoʻuí kiate kinautolú, pea “ki he moʻunga ʻa ia naʻe fakahā e Sīsū kiate kinautolú,” naʻá Ne fakapapauʻi ange, “Kuo tuku kiate au ʻa e mālohi kotoa pē ʻi he langí mo māmani” (vakai, Mātiu 28:7, 10, 16–20).

ʻI he kotoa ko iá, ne toe akonakiʻi lahi ange ai e ʻulu, ongo nima mo e loto ʻo Pitá ke ne hoko ko ha fakamoʻoni ʻo e Kalaisi kuo toetuʻú, he naʻá ne mamata ʻaki hono matá ki he ʻEiki kuo toetuʻú, ala kiate Ia ʻaki hono ongo nimá, mo toe ongoʻi moʻoni ʻa e fakapapau ʻa e Laumālié ʻi hono lotó.

Ko e Tufakanga ʻo Pitá

ʻI he founga tatau pē ʻo e taimi, ako mo e aʻusia naʻe fie maʻu ʻe Pita kae toki mahino kakato e misiona fai-fakalelei ʻa e Mīsaiá, ne hoko foki ʻo tupulaki ai mo ʻene mahino ki hono misiona ko e fakamoʻoni makehe ʻo Kalaisí.

Hangē ne toki mahino kakato kia Pita ʻa e meʻa naʻe fie maʻu meiate iá ʻi hono akonekina ia ʻe he ʻEikí ʻi he ngaahi matāfanga ʻo e Tahi ko Kālelí. Kuo tuʻo ua ʻene ala ki he ngaahi kafo ʻo e Tutukí ʻi he sino toetuʻu ʻo e ʻEikí ka naʻe kei pehē ʻe Pita, ʻi he mahino mai naʻá ne kei fifili pe ko e hā ʻe fai kiate iá, “Te u ʻalu ʻo fai kupenga” (Sione 21:3). Naʻe ʻikai ke toe ʻafio ʻa Sīsū mo kinautolu he taimi ko ʻení, pea ne hangē naʻe faingataʻa kia Pita ke ne tali iá ʻo hangehangē ne tafoki ai ki heʻene moʻui mo e tōʻonga moʻui motuʻá. Naʻe muimui atu ai mo hono ngaahi tokouá.

ʻI heʻenau ngāue ʻi he poó kakato, ne ʻikai maʻu ha meʻa. ʻI he ofi atu ki ʻutá, pea ngali kuo nau ongosia mo loto foʻí, naʻa nau vakai atu ki ha taha ʻoku tuʻu mai ʻa ia naʻe ʻikai ke nau fakatokangaʻi, ʻo ne taʻalo mai ke toe ʻaʻau ʻenau kupengá. Mahalo ne nau manatu ki ha meʻa pehē ne hoko ki muʻa ʻa ia ne ola lelei ai ʻenau toutaí ko e tupunga mei heʻenau talangofuá, naʻa nau muimui leva taʻe-toe fakafepaki pe fakafehuʻia (vakai, Luke 5:1-9; Sione 21:3–6). ʻI heʻenau fusi hake ʻenau kupengá kuo toe fonu he iká, naʻe pehē ange ʻe Sione kia Pita, “Ko e ʻEikí ia” (Sione 21:7). ʻI he fuʻu vēkeveke ʻa Pitá ne ʻikai ai ke ne tatali ke tūʻuta ʻa e vaká ki ʻuta, “pea hopo ia ki tahi” ke toe vave ange ʻene aʻu ki he ʻEikí (Sione 21:7). ʻI he tūʻuta atu ʻa e toengá, ne talitali ʻaki kinautolu ha meʻatokoni ko e ika mo e mā (vakai, Sione 21:9).

ʻĪmisi
Jesus speaking with Peter

ʻOku Lahi Hake Hoʻo ʻOfa Kiate Aú ʻIate Kinautolú ni? tā ʻe David Lindsley

Hili ʻenau maʻu meʻatokoní, ne tafoki atu ʻa Sīsū kia Pita, ʻo ne tuhu ki he ika naʻe fili ʻa Pita ke ne kumí, ʻo ne folofola ki Heʻene ʻAposetoló, “Saimone, ko e foha ʻo Sōnasí, ʻoku lahi hake hoʻo ʻofa kiate aú ʻiate kinautolú ni?” (Sione 21:15). Pau pē ne fakakaukau ʻa Pita ko ha fehuʻi faikehe ia. Ko e moʻoni naʻe lahi ange ʻene ʻofa ʻi he Fakamoʻuí ʻi he iká—pe toutaí. Hangē ne hā mai ha kiʻi taʻe-tui ʻi heʻene talí, “ʻIo, ʻEiki; ʻokú ke ʻilo ʻoku ou ʻofa kiate koe,” ʻa ia naʻe tali ange ʻe Sīsū, “Fafanga ʻeku fanga lamí” (Sione 21:15). Pea ne toe ʻeke ange ʻe he Fakamoʻuí ʻa e fehuʻí kia Pita, pea ne toe tali ange ʻe Pita ʻene ʻofa kia Kalaisí, pea toe tali ange ʻe Kalaisi, “Fafanga ʻeku fanga sipí” (Sione 21:16). Naʻe mamahi ʻa Pita ʻi he toe ʻeke hono tolu ʻe Sīsū ke ne fakapapauʻi ʻene ʻofá. Te tau lava ke ongoʻi ʻa e mamahí mo e ʻofá ʻi he fakamoʻoni hono tolu ʻa Pitá, “ʻEiki, ʻokú ke ʻiloʻi ʻa e meʻa kotoa pē; ʻokú ke ʻiloʻi ʻoku ou ʻofa kiate koe” (Sione 21:17). Pea toe folofola ʻa Sīsū, “Fafanga ʻeku fanga sipí” (Sione 21:17).6 Kapau naʻá ne ʻofa moʻoni ki he ʻEikí, he ʻikai ke toe hoko ʻa Pita ko ha tangata toutai, ka ko ha tauhi sipi, ke tauhi e tākanga ʻa e ʻEikí.7 Naʻe hanga ʻe he ngaahi ngāue mo e malanga ʻa Pita mei he taimi ko iá ʻo fakapapauʻi naʻe faifai pea mahino kiate ia hono misiona ke hoko ko ha fakamoʻoni makehe ʻo Kalaisí.

Fakamoʻoni ʻa Pitá

ʻĪmisi
peter healing a lame man

Naʻe Liliu ʻa Sīsū ʻI Honau ʻAó, tā ʻe Walter Rane

Hili e ʻaho ko ia ʻi Kālelí, naʻe hoko atu ʻa Pita ʻo ne fakakakato hono fatongia meia Kalaisí ʻaki e tui, lototoʻa mo e faivelenga lahi. ʻI heʻene hoko ko e ʻAposetolo pulé, naʻá ne fatongia ʻaki hono tokangaʻi e Siasí. Lolotonga ʻene femouʻekina he ngaahi fatongia ʻi hono lakangá, naʻe ʻikai ke siʻaki ʻe Pita hono fatongia ke hoko maʻu pē ko ha fakamoʻoni ʻo Kalaisi, kau ai mo e kakai ne nau fakatefua ʻi hono lilingi hifo e Laumālie Māʻoniʻoní ʻi he ʻaho ʻo e Penitekosí (vakai, Ngāue 2:1–41), ʻi he hūʻanga ki he temipale ʻo Solomoné hili ha mana fakamoʻui (vakai, Ngāue 3:6–7, 19–26), naʻe puke pōpula ai ia pea ʻave ki he kau taki ʻo e kakai Siú (vakai, Ngāue 4:1–31; vakai foki ki he Ngāue 5:18–20), lolotonga ʻene malanga ki he kāingalotú (vakai, Ngāue 15:6–11) mo ʻene ngaahi tohí.

ʻI heʻene tohi naʻá ne fakamatala ai ki heʻene fakamoʻoni fakatāutaha ki he ngaahi mamahi ʻa Kalaisí mo fakahaaʻi ʻene ʻamanaki lelei “pea kau foki ʻi he nāunau ʻe fakahaá” (1 Pita 5:1). ʻI he konga fakaʻosi ʻo ʻene moʻuí naʻá ne fakahaaʻi ʻi he loto fakapapau he ʻikai fuoloa mei ai “teu tukuange hoku [sino fakamatelié], ʻo hangē ko e fakahā mai kiate au ʻe hotau ʻEiki ko Sīsū Kalaisí” (2 Pita 1:14).

ʻI heʻene fai e fakamatala toputapu ko iá, mahalo naʻe fakakaukau ʻa Pita ki he ngaahi folofola ʻa Kalaisi kiate ia ʻi he ngaahi matāfanga ʻo Kālelí ʻi ha ngaahi taʻu lahi kimuʻa. Hili ʻene fekau ʻa Pita ke fafanga ʻEne fanga sipí, naʻe folofola ai ʻe he Fakamoʻuí ʻo pehē, “ʻI hoʻo kei talavoú, naʻá ke nonoʻo koe, ʻo ke ʻeveʻeva ko hoʻo faitelihá: ka ʻo ka ke motuʻa, te ke mafao atu ho nimá, pea ʻe nonoʻo koe ʻe ha tokotaha, ʻo ʻave koe ki he potu ʻe ʻikai te ke loto ki ai” (Sione 21:18). Hangē ko hono fakamatala ʻe Sioné, “Naʻá ne lea ʻaki ʻeni [ʻe Sīsū], ko e fakahā ʻa e mateʻanga [ʻo Pitá] ko ia te ne fakaongoongolelei ai ʻa e ʻOtuá. Pea hili ʻene lea peheé, peá ne pehē [kia Pita], Muimui mai kiate au” (Sione 21:19). Ko hono moʻoní ʻi heʻene fakakaukau ki he maté ʻi hono taʻu motuʻá, naʻe maʻu ʻe Pita ha nonga mo ha fiefia ʻi heʻene ʻiloʻi naʻá ne muimui ʻia Kalaisi ʻi he moʻuí pea kuó ne mateuteu ke muimui ʻiate Ia ʻi he maté.

ʻOku tau fakaʻamua naʻe lahi ange e ngaahi ngāue mo e ngaahi tohi ʻa Pita naʻe tauhi ʻi he Fuakava Foʻoú. Ko ha koloa mahuʻinga ʻa ia kuo tauhí pea ʻoku tau ʻofeina ai ʻa e tangata toutai faivelenga ko ʻení. ʻOku fakahaaʻi mai ʻe he lekōtí, neongo ʻene siʻisiʻí, hono teuʻi fakalelei mo fakatāutaha ʻe Kalaisi ʻa Pita ke ne hoko ko ha fakamoʻoni makehe kiate Iá. ʻI heʻetau lau ʻa e talanoá, ʻe lava ke tau fakatokangaʻi e tupulaki ʻetau tuí mo e mahinó fakataha mo Pita. ʻE lava ke ʻomi ʻe he tupulaki ko iá ha ʻamanaki lelei mo ha fakaʻutoʻuta ki heʻetau faifononga fakatāutaha ke maʻu ʻa e tuí. ʻI heʻetau mamata ki he mahino kia Pita e meʻa naʻe finangalo ʻa Kalaisi ke ne fakahokó mo ʻetau vakai ki heʻene loto-toʻa mo e mateaki ʻi heʻene ngāue ke fakakakato hono fatongia mei he Fakamoʻuí, ʻoku tau fakalaulauloto leva ai “Ko e hā ʻoku finangalo ʻa Kalaisi ke u faí?” mo e “ʻOku feʻunga nai ʻeku ngāué?” ʻI heʻetau ako e fakamoʻoni ʻa Pita kia Kalaisí, ʻoku tau vēkeveke ai ke tau lea ʻaki ʻene ngaahi leá, “ʻOku mau tui pea ʻilo pau ko koe ko e Kalaisí, ko e ʻAlo ʻo e ʻOtua moʻuí” (Sione 6:69).

Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. Neongo e fakaikiiki ange hono hiki e ngaahi fakamoʻoni, aʻusia, mo e ngaahi akonaki ʻa e ʻAposetolo ko Paulá ʻi he Fuakava Foʻoú ʻo laka hake ʻi he ngaahi tohi ʻa Pitá, naʻe ʻikai kau ʻa Paula ʻi he fuofua toko Hongofulu Mā Uá pea ʻikai fakamatala ki ai ʻa e Kosipeli ʻe faá.

  2. Vakai, Mātiu 17:1–13; 26:36–46, 58; Maʻake 13:1–37; Luke 8:49–56; 9:28–36.

  3. Vakai, Mātiu 17:24–27; 18:2–35; 19:27–20:28; Luke 12:31–49; Sione 13:6–19.

  4. Vakai, Mātiu 14:31; 15:15–16; 26:33–34, 40; Maʻake 8:32–33; Sione 18:10–11.

  5. ʻI he ngaahi valoki naʻe faʻa maʻu ʻe Pita meia Kalaisí, naʻe pehē ʻe Palesiteni Spencer W. Kimball (1895–1985), “Naʻá Ne faʻa valokiʻi ʻa Pita koeʻuhí naʻá Ne ʻofa ʻiate ia, pea ʻi he hoko ʻa Pita ko e tangata leleí naʻá ne tupulaki mei he ngaahi valoki ko ʻení. ʻOku ʻi ai ha veesi lelei ʻi he tohi ʻo e Lea Fakatātaá ʻoku fie maʻu ke tau manatuʻi kotoa: ‘Ko e telinga ʻoku fakafanongo ki he valoki fakamoʻuí, ʻe nofo maʻu ia ʻi he haʻohaʻonga ʻo e potó. Ko ia ʻoku manuki ki he akonakí ʻokú ne fehiʻa ki hono laumālie ʻoʻoná: ka ko ia ʻoku fanongo ki he valokí ʻoku maʻu ʻe ia ʻa e loto poto.’ (Lea Fakatātā 15:31–32.) Ko ha taki lelei ia pe tokotaha muimui lelei ʻa ia ʻokú ne lava ʻo kātakiʻi e ‘valoki fakamoʻuí.’ Naʻe lava ʻe Pita ʻo fakahoko ʻeni koeʻuhí naʻá ne ʻilo e ʻofa ʻa Sīsū Kalaisi ʻiate iá, pea naʻe malava ai ke teuteuʻi ʻe Sīsū ʻa Pita ki ha tuʻunga māʻolunga pe fatongia ʻi he puleʻangá” (“Jesus: The Perfect Leader,’’ Ensign, Aug. 1979, 5).

  6. ʻOku pehē ʻe ha niʻihi naʻe ʻoange ʻe Sīsū Kalaisi ha faingamālie ʻo Pita ʻi hono fakaʻatā tuʻo tolu ia ke fakahaaʻi ʻene ʻofa kiate Iá, ke ne fakaleleiʻi ʻene fakafisinga tuʻo tolu ʻi he pō mohu ʻahiʻahi ko iá. Hangē ko ʻení, vakai, James E. Talmage, Jesus the Christ, 3rd ed. (1916), 693; Jeffrey R. Holland, “Ko e Fekau Lahi ʻUluakí,” Liahona, Nōvema 2012, 83–84. Ki ha fealēleaʻaki ʻo e fakafisingá mo e ngaahi lēsoni ke ako mei aí, vakai, Gordon B. Hinckley, “And Peter Went Out and Wept Bitterly,” Ensign, May 1979, 65–67; Neal A. Maxwell, “A Brother Offended,” Ensign, May 1982, 37–38. Naʻe fokotuʻu ange ʻe he kau fakaanga kehé ʻi heʻenau ʻiloʻi e faikehekehe ʻo e ngaahi lea faka-Kalisí, naʻe fakahoko e ngaahi fehuʻi ʻe tolú ke akoʻi ʻa Pita ʻi ha ngaahi tafaʻaki kehekehe mo ha ngaahi fatongia ʻo hono uiuiʻí. Naʻe fehuʻi tuʻo ua ange ʻe he Fakamoʻuí kia Pita “ʻokú ke ʻofa kiate au?” ʻo fakaʻaongaʻi e foʻi lea faka-Kalisi ko e agapao ki he ʻofá, ko hono ʻuhingá ko ha ʻofa fakasōsiale pe ʻulungaanga ʻofa, ʻoku faʻa pehē ko ha ʻofa faka-ʻOtua pe ʻofa ʻikai tuʻunga ʻi ha meʻa pea ʻoku liliu ko e “manavaʻofá” ʻi he ngaahi meʻa kehé (Fakatātā, 1 Kolinitō 13:1–4; 2 Pita 1:7; Fakahā 2:19). ʻI hono ʻeke tuʻo tolu ʻe Sīsū kia Pita, “ʻokú ke ʻofa kiate aú?” Naʻá Ne fakaʻaongaʻi ʻa e foʻi lea phileo ki he ʻofá, ko hono ʻuhingá ko e ʻofa fakakaungāmeʻa, ongo tokanga pe ʻofa-fakatokoua. Ko e mālié, he naʻe fakapapauʻi ʻe Pita ʻene ʻofá ʻo ngāue ʻaki e foʻi lea phileo ʻi heʻene tali ki he fehuʻí ʻe tolu. ʻI hono fuofua fakapapauʻi ange ʻe Pita ʻene ʻofá, naʻe fekauʻi ia ʻe Kalaisi ke ne “fafanga,” mei he foʻi lea faka-Kalisi ko e bosko, ko hono ʻuhingá ke ʻoange ha meʻa ke kai, tauhi pe tokangaʻi ʻEne “fanga lamí,” mei he foʻi lea faka-Kalisi ko e arnion, ko hono ʻuhingá ko ha kiʻi sipi valevale. ʻI hono fakapapauʻi tuʻo ua ange e ʻofa ʻa Pitá, naʻe fekauʻi ia ʻe Kalaisi ke ne “fafanga,” mei he foʻi lea faka-Kalisi ko e poimaino, ko hono ʻuhingá ke tokangaʻi pe tauhi, ʻEne “fanga sipí,” mei he foʻi lea faka-Kalisi ko e probaton, ko hono ʻuhingá ko ha sipi matuʻotuʻa. ʻI he tali ki hono fakapapauʻi tuʻo tolu ange e ʻofa ʻa Pita kia Kalaisí, naʻe fekau ia ke ne fafanga (bosko) ʻEne fanga sipí (probaton). Ko ia ai, ʻi hono ʻeke tuʻo tolu e fehuʻí ʻi ha founga kehekehe ʻe tolú naʻe fehuʻi ai ʻe he Fakamoʻuí ki he ākongá pe ʻokú ne maʻu ʻa e manavaʻofá mo e ʻofa faka-tokouá kiate Ia, pea naʻe akoʻi ʻe he Fakamoʻuí kia Pita ʻi Heʻene ngaahi fekaú kotoa ke ne tauhi e fanga sipi iiki mo lalahi ʻi Heʻene tākanga sipí.

  7. Ki hano toe aleaʻi ʻo e ngaahi meʻa ne hoko ko ʻení mo e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻe lava ke tau ako mei aí, vakai, Robert D. Hales, “When Thou Art Converted, Strengthen Thy Brethren,” Ensign, May 1997, 80–83.