2019
Ko e Fekumi ki he Fiefiá
Tīsema 2019


Ko e Fekumi ki he Fiefiá

Ne u moʻui ‘aki e ongoongoleleí. Ko e hā naʻe kei faingataʻa ai ke maʻu e fiefiá?

ʻĪmisi
blocks

Ngaahi ʻAta mei he Getty Images

Ko e valenga pō ia. Naʻá ku ofo hake ʻi he motuhia ʻeku mohe taʻemanongá. Naʻá ku pehē loto, “ʻOiauē, fakapō. ʻOua muʻa ʻe toe hoko.”

Ka naʻe kamata leva ‘a e tete hoku sinó. Naʻe kamata leva ke tete kotoa hoku sinó ʻi ha founga puputuʻu mo ngalikehe pea mamatea, ʻo hangē ha mahaki teté. Naʻe vevela hoku ongo nimá mo e vaʻé ʻo ʻikai ʻilo hono tupuʻangá. Naʻe ʻā hake hoku uaifí peá ne kuku maʻu au, ʻo fakafiemālieʻi au.

Ko e fiefia ko ia naʻá ku pehē ko hoku tuʻunga angamahení, kuo mōlia ia.

Kapau naʻe ʻi ai haʻaku fehuʻi he pō kaupoʻuli ko iá—makehe mei he fifili pe ko e hā ʻoku lolotonga hoko ki hoku sinó (ʻa ia naʻá ku toki ʻilo kimui ange)—ko ʻeku fehuʻi pe ko e hā naʻá ku fuʻu ongoʻi loto-mamahi ai ʻi heʻeku faifeinga ke moʻui ʻaki e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí.

‘Oku lahi ha ngaahi fakafeʻātungia ki he fiefiá ʻe malava ke hoko. Ko e taha ko e faiangahalá (vakai, ʻAlamā 41:10). Ka ʻoku aʻu pē ki he kau faivelengá, ʻoku faʻa ngali tāumamaʻo e fiefiá ʻi ha ngaahi taimi.

Kuo tau foua kotoa ha ngaahi taimi naʻe fie maʻu ai ke tau fanongo ʻoku hanganaki mai ha ngaahi taimi fakafiefia ange mei muʻa. Mahalo pe ‘okú ke lolotonga foua ia he taimí ni. Kapau ʻoku pehē, tuku muʻa ke u talaatu ʻi he loto-fakamātoato kotoa ʻoku hanganaki moʻoni mei muʻa ha ngaahi ʻaho fakafiefia ange. Fakaʻamu pē te ke fie hoko atu pē kimuʻa peá ke pehē ʻoku vale pe taʻeʻilo ʻa e fakamatala fakalukufua peheé.

‘Oku ou tui moʻoni, tatau ai pē pe ko e hā ʻokú ke fouá, ʻe lava ke ke maʻu ha fiefia lahi ange.

Tuku muʻa ke u fakamatalaʻi hono ‘uhingá.

Ko e Hā ʻa e Fiefia?

Ko e koā ʻa e fiefia? Ko e ongo nai ia ʻokú ke maʻu ʻi he taimi ʻoku faʻo fakafufū ai ʻe ha taha ha meʻa lelei ki ho poulu kaihoʻataá? Ko ha hiki vāhenga nai ia he ngāué? Mali mo ho hoa taʻengatá? Ongoʻi kuo fakamaʻa koe mei he angahalá ʻo fakafou ʻi he mālohi ʻo e Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí?

Ko e kotoa nai ia ʻo e ngaahi meʻa ʻi ʻolungá?

‘E vakaiʻi ʻe he fakamatalá ni ʻa e meʻa ʻe lava ʻe he ongoongoleleí mo e saienisi fakaeʻatamaí ʻo akoʻi mai fekauʻaki mo e fiefiá. ‘I he peesi 18 ʻo e makasini ko ‘ení, ʻoku akoʻi ai ʻe ʻEletā Tēvita A. Petinā ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá, ʻa e moʻoni mahuʻinga ko ia ko e fiefia moʻoní ko ha moʻui ʻoku fakatefito ʻia Sīsū Kalaisi.

Naʻe fai ʻe ʻEletā Sefilī R. Hōlani ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ha akonaki tatau ʻo pehē: “Ko e founga taupotu taha ke ke maʻu ai ʻa e fiefia taupotu tahá, nonga moʻoní, pe ko ha meʻa pē ʻoku ofi ki he fiefia fakafolofolá, ʻe maʻu maʻu pē ia ʻi haʻo tomuʻa moʻui ʻaki ʻa e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí. Kuo lahi e ngaahi fakakaukau kehe mo ha ngaahi tui kuo ʻahiʻahiʻi. Ko e moʻoni, ʻoku ngali tonu ke pehē kuo meimei ʻosi e ngaahi fakakaukau mo e ngaahi polokalama hono kotoa ʻi hono ʻahiʻahiʻi ʻi he senituli kuohilí.”1

Kapau kuo ʻahiʻahiʻi e fakakaukau kehe kotoa pē, ta he ʻikai malava ke fakakau ha lisi kakato. Ka neongo ia, tau fakakaukau angé ki ha niʻihi ʻo e ngaahi talatupuʻa fakamāmani fekauʻaki mo e founga ke fiefia aí.

Fakatatau ki he māmaní, ʻoku maʻu ʻa e fiefia ʻoku tuʻuloá ʻi he:

  • Tuʻumālie fakapaʻangá, tautautefito kapau ʻoku lahi ange ia ʻi he niʻihi ʻoku mou feohí.

  • Manakoá.

  • Moʻui fakafiefiemālie, mo fakafiefia.

  • Fefolauʻaki lahi mo tomuʻa mātā e ngaahi meʻa fakaofo lahi ʻi he māmaní.

  • Aʻusia ha tuʻunga mālohi pe maʻu mafai ʻi ho ngāue maʻuʻanga moʻuí, tukui koló, pe ko ha toe meʻa pē.

  • Liliu ho sinó ki ha fōtunga pau.

Ko e hā ʻoku faitatau ai e ngaahi founga kehekehe ko ʻení? Ko e ʻuhinga ʻe taha, ʻoku nau fehokotaki kotoa ki he ngaahi tūkungá. Kae hangē ko e akonaki ʻa Palesiteni Lāsolo M. Nalesoní, “ʻOku siʻi ha kaunga e fiefia ʻoku tau maʻú, ki he tūkunga ʻetau moʻuí mo e meʻa ʻoku tukutaha ai ʻetau tokangá.”2

Ko e hā koā ʻoku totonu ke tau tokanga taha ki ai ke maʻu ai e fiefia ko iá? Naʻe akonaki ʻa Palesiteni Nalesoni ʻo pehē, “Ki he Kāingalotú, ko Sīsū Kalaisi ʻa e fiefiá!”3

Ko e fiefiá ʻoku ʻikai ko ha ongo fakaeloto pē ia ʻoku fakaʻofoʻofa ke maʻu kapau te ke lava ʻo maʻu ia. ‘Ikai, naʻe fakamatalaʻi ʻe Palesiteni Nalesoni e fiefiá ko “ha tefitoʻi moʻoni ʻoku mahuʻinga ki heʻetau moʻui fakalaumālié.”4

Ko ia ai ʻoku mahino ʻoku ʻikai taau ke faingataʻaʻia ʻi he feinga ki he fiefiá mo e nēkeneká. Pea ‘oku loto-fiemālie hotau tokolahi ke ngāueʻi ia. Ko e hā leva ʻoku hokohoko atu ai e tokolahi—kau ai e kau angatonú—ke nau faingataʻaʻiá?

Ko e meʻa ʻe taha, ʻoku mahuʻinga ʻa e faingataʻaʻia ko iá ki he ʻuhinga ʻoku tau ʻi heni aí.

ʻI Heni ke Fakalakalaka

ʻOku tau fakakaukau he taimi ʻe niʻihi ki he fiefiá ko ha moʻui ia ʻoku ʻikai ha palopalema pe faingataʻa. Ka neongo ia, he ʻikai lava ʻe he moʻui ʻoku ʻikai faingataʻaʻiá ʻo fakaʻatā ke tau maʻu e fakalakalaka ne tau omi ki heni ke aʻusiá.

Naʻe tuʻo taha ha akonaki ʻa ʻEletā Niila A. Mekisuele (1926–2004) ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ʻo pehē:

“He ʻikai lava ke fakatou maʻu ʻe ha taha … ha moʻui fonu ʻi he tuí pea mo taʻe loto mafasia. …

“… ʻE lava fēfē ke tau ʻamanaki ʻe lelei ʻa e meʻa kotoa pē ʻi he moʻuí, ʻo hangē ʻoku tau pehē, ʻʻEiki, tuku ke u aʻusia ʻa e moʻuí kae ʻikai ko e loto-mafasiá, loto mamahí, faingataʻaʻia fakaesinó pe ngaahi meʻa ʻoku tuʻu fehangahangaí, lavakiʻi pea ʻoua foki naʻa liʻekina kitautolu. ʻEiki, ʻoua muʻa naʻa hoko mai kiate au ʻa e ngaahi meʻa ko ia naʻá Ke aʻusia ai Ho tuʻungá! Pea tuku pē ke u foki atu ʻo nofo mo e ʻAfioná ʻo fiefia kakato mo e ʻAfioná!’”5

‘Oku mahino ʻoku fie maʻu ke tau faingataʻaʻia ʻi he moʻuí kae lava ke tau fakalakalaka, pea ʻoku ʻikai fakaʻatā kitautolu ʻe he angatonú mei he faingataʻaʻiá. Vakai ki he moʻui ʻa Siosefa Sāmitá, Siope, ko e kakai ʻo ʻAlamaá, pea tautautefito ki hotau Fakamoʻui ko Sīsū Kalaisí.6

‘Ikai, ʻoku ‘ikai ke fakahaofi kitautolu mei he palopalema mo e ngaahi faingataʻa kotoa pē. ‘Oku ʻikai ha taha ‘e hao. Ka te ke lava foki ‘o ‘amanaki ke maʻu e tokoni mo e fakamoʻui ʻa e ʻOtuá (vakai, ʻAlamā 36:3, 27). Naʻe akonaki ʻa ʻEletā Niila L. ʻEnitaseni ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ʻo pehē, “Kiate kimoutolu ko e kau māʻoniʻoní, ʻe fakamoʻui ʻe he Fai-fakamoʻui ʻo hotau laumālié, ʻi Hono taimi mo ʻEne founga pē ʻAʻana ʻa ho ngaahi kafó kotoa.”7

Kapau ‘okú ke ongoʻi kuó ke kafo, ʻoku malava ke maʻu ʻa e fakamoʻuí. Te ke lava ʻo fakapapauʻi ʻoku moʻoni ʻeni (vakai, Mōsaia 14:4–5).

Fiefiá mo e Ngaahi Tukufakaholó

Ko e meʻa ʻe taha ke tomuʻa fakakaukau ki ai: kuo fakahā ʻe he fakatotoló ko ha konga lahi ʻo ʻetau tōʻongá, moʻui lelei fakaʻatamaí, mo e fiefia ʻi he ngaahi meʻa fakaʻahó ʻe lava ke tākiekina ia ʻe he ngaahi tukufakaholó.

ʻOku ʻikai maʻu ʻe he tokotaha kotoa pē ʻa e sino pe ʻulu lanu tatau. Ko e meʻa tatau pē, ʻoku ʻikai maʻu ʻe he tokotaha kotoa ʻa e natula fiefia tatau. Ka ko e konga pē ia ʻe taha.

Naʻe tohi ʻe Haini Sāmita ko ha palōfesa ʻi he ʻUnivēsiti Pilikihami ʻIongí ʻo pehē, “Fēfē kapau ʻe lahi ha ngaahi meʻa ʻoku ʻikai lelei ʻi hoʻo tukufakaholó? ‘Oku ʻuhinga nai ia he ʻikai toe felave ha meʻa—he ʻikai te ke teitei fiefia pea ʻikai ha meʻa te ke toe lava ʻo fai ki ai? ʻIkai ʻaupito. … Kapau ‘oku ʻikai ngāue lelei ho ʻatamaí koeʻuhí ko e ngaahi meʻa ne tukufakaholó (hangē ko e kulukiatamakí, loto-hohaʻa, mo e alā meʻa pehē), ʻoku ʻi ai ha ngaahi faitoʻo mo e founga ʻe lava ʻo tokoniʻi ai ke ngāue lelei.”8

Tau vakaiʻi muʻa ha niʻihi ‘o e founga te tau lava ʻo fakahokó—niʻihi mei he ongoongoleleí, mo ha ngaahi meʻa kehe mei he ako fakasaienisí—ʻa ia te ne lava ʻo fakalahi hotau ngaahi faingamālie ki he fiefiá.

ʻĪmisi
mother with children

Founga ‘e Hiva ʻa e Kakai Fiefiá

Founga 1: Moʻui ʻaki ‘a e Ongoongoleleí

Hangē ko ia ne akoʻi ʻe Palesiteni Nalesoni, ʻEletā Hōlani, ʻEletā Petinā, mo e niʻihi, ʻoku maʻu e fiefia moʻoní mei hono moʻui ʻaki e ongoongoleleí. ʻOku ui foki e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí ko e “palani ʻo e fiefiá” (vakai, ʻAlamā 42:8). ʻOku fonu ʻa e ngaahi folofolá ʻi he akonaki kau ki hono fie maʻu ʻa e anga-māʻoniʻoní ki he fiefia moʻoní (vakai ki he 2 Nīfai 2:13 mo e Mōsaia 2:41 ki ha sīpinga ʻe ua mei ha ngaahi meʻa lahi).

‘Oku faingofua, mālohi, pea fie maʻu. Ko hono tali pea moʻui ʻaki e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí, ko e sitepu mahuʻinga taha ia te ke lava ʻo muimui ai ke maʻu e fiefia mo e nēkeneka lahi ange ʻi he moʻuí ni mo e moʻui ka hoko maí.

Founga 2: Fakaʻaongaʻi ho Ngaahi ʻAhó ke “Femoʻuekina ʻi ha Ngāue Lelei” (Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 58:27)

Ko hono maʻu ko ia ha koloa te ke nofo matātahi ai ʻo taʻengatá, he ʻikai lelei ia ki hoʻo fiefiá—neongo kapau ko e meʻa ia ʻoku talaatu ʻe he fakakaukau ʻa e māmaní. Ko hono moʻoní, ʻoku fie maʻu ke tau femoʻuekina ʻi he ngāue ʻaongá kae lava ke tau fiefia.

“Naʻe tonu hono tohi ia ʻe Felengikilini D. Lusivetí ʻo pehē: ‘ʻOku ʻikai maʻu e fiefiá ʻi hono maʻu pē ʻo e paʻangá; ʻoku maʻu ia ʻi he fiefia he lavameʻá, mo e ngāue mohu foungá.’”9

‘Oku ʻomi ʻe he ngāue ʻaongá ha fiemālie he ʻikai ke tau lava ʻo maʻu ʻi ha toe founga kehe.

Naʻe akoʻi ‘e ʻEletā ʻŪlise Soālesi ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá “ʻoku faʻa kau ʻi hono maʻu ʻo e fiefiá, ha feinga taʻetūkua ki ha meʻa ʻoku mahuʻinga ange ʻi he moʻuí.”10 ʻE lava ke ope atu e ngāue ʻaongá ʻi ha faʻahinga ngāue pe ngāue maʻuʻanga moʻui. ‘Oku kau ai hono ohi hake e fānaú, ngāue ʻi he Siasí, pe ko e foaki loto-fiemālie ho taimí mo e ngaahi talēnití.

Founga 3: Fili ʻa e Houngaʻiá

Ko e mālohi ko ia hono fili ke moʻui loto-houngaʻiá ʻoku matuʻaki tokoni ia ki he fakakaukau fakaʻaho ko ia ʻoku faʻa ui ko ha founga ke “liliu e anga hoʻo fakakaukaú.”

Tau ʻai moʻoni pē—naʻa mo e taimi ʻoku lelei ai e moʻuí, ʻe kei lava pē ʻe ha taha fakaanga ʻo kumi ha meʻa ke lāunga ai. Ka neongo ia, ʻoku moʻoni foki mo e tafaʻaki ʻe tahá: neongo ʻene faingataʻa ha ngaahi meʻa, te tau lava maʻu pē ʻo ʻiloʻi ha meʻa ke tau fakamālō ai.

Pea ko e taimi ia ʻoku hoko ai ha meʻa fakaʻofoʻofá.

Ko ha kiʻi founga ʻahiʻahi faingofua kae ola lelei ʻeni: feinga ke tauhi ha tohinoa houngaʻia. Hiki ʻi he ʻaho kotoa pē he uike ʻe tolu, ha meʻa ʻe tolu ʻokú ke houngaʻia naʻe hoko he ʻaho ko iá. ‘Ikai ngata aí, ʻoua ʻe momou ke tānaki ki ai ha fanga kiʻi meʻa fakalukufua ʻokú ke houngaʻia ai hangē ko e matalaʻiʻakaú, fāmilí, pe ko e meʻakaí.

He ʻikai fuoloa te ke fakatokangaʻi ʻoku ʻikai ngata pē ʻi hoʻo ʻiloʻi ngofua e ngaahi meʻa ko ia te ke lava ʻo tānaki ki hoʻo lisí, ka te ke kamata moʻoni ke ʻamanaki ke ʻiloʻi kinautolu. ʻOku tokoni e moʻui loto-houngaʻia lahi angé ke lelei ange hoʻo maʻu ha fiefia ʻi ho ngaahi tūkunga lolotongá, ʻa ia ʻoku ʻi ai hano ola mahuʻinga mo fakahangatonu ʻi hoʻo fiefiá.11

ʻOku pehē ʻe he makasini Forbes, “ʻOku ʻikai fakamole paʻanga hono tanumaki e loto-houngaʻiá pea ʻoku ʻikai mole ai ha taimi lahi, ka ʻoku lahi hono ngaahi leleí.”12

Ko e hā ʻokú ke houngaʻia ai he ʻaho ní?

Founga 4: Fakaʻaongaʻi ha Taimi ʻi Tuʻa

ʻĪmisi
man jogging

ʻI hono fakaʻaongaʻi ha taimi ʻi tuʻa, tautautefito ki natulá, ʻoku ʻomi ai ha ngaahi lelei, hangē ko hono fakasiʻisiʻi e loto-mafasiá mo e holoki e tā ʻo e mafú, pe fakaʻataʻatā ho fakakaukaú.

Naʻe lipooti ʻe he makasini Time ha ako fekauʻaki mo e malava ʻe natula ʻo fakaivia kitautolú. Fakatatau ki he akó, “Naʻe kamata ke ongoʻi ʻe he kakaí ʻoku nau lelei fakatuʻasino ange ʻi he hili pē ha miniti ʻe 15 ʻenau tangutu ʻi tuʻa ʻi he pāká mo e vaotaá fakatouʻosi.”13

‘Oku faingataʻa ke ongoʻi fiefia kapau ʻoku tau ongoʻi ongosia mo loto-mafasia maʻu pē. Feinga ke nofo ʻi tuʻa ʻi ha haafe houa pe ofi ai he lahi taha ʻo e ngaahi ʻaho he uiké, pea lahi ange ai kapau te ke lava. Ko e hā ʻoku ʻikai te ke hū ai ki tuʻa pea kiʻi fiefia ange aí?

Founga 5: Fakangatangata e Taimi he Screen

Ko e fuʻu lahi ʻa e taimi ki he screen, ʻoku ʻikai lelei ia ki heʻetau fiefiá. Ko e taimi ʻokú ke fakamoleki ki he mamata TV, komipiutá, tablet, pe telefoní, ʻe lava ke hoko ai ha ngaahi nunuʻa kovi ki heʻetau moʻui lelei fakaʻatamaí, tautautefito ki he mītia fakasōsialé. Naʻe fakamatalaʻi ʻe Sini M. Tueini, ko e taha faʻu tohi lelei taha naʻá ne ako lahi e kaveingá ni: “Ko e lahi ange e taimi ʻoku fakamoleki ʻe he [kakaí] ke mamata he screen, ko e lahi ange ia ʻenau feʻao mo e ngaahi fakaʻilonga ʻo e kulukiatamakí.”14

Kuo pehē ʻe Palesiteni Nalesoni, “Kapau ʻoku lahi ange hoʻo tokanga ki aí ʻi hoʻo tokanga ki he fanafana ʻa e Laumālié, pea ta ʻokú ke fokotuʻu koe ʻi ha tuʻunga fakalaumālie lavea ngofua—kae pehē ki he kovi hono aʻusia ha tuenoa mo ha mamahi lahi fau.”15

Ko ia ai, kiʻi mavahe ʻi ha vahaʻataimi mei hoʻo screen. Te ke fiefia ai ʻamui ange.

Founga 6: Ke ke Tokanga

Kapau ‘okú ke kei tangata, ʻoku fakafuofua ki ha peseti ʻe 100 kuó ke lea ʻaki pe fai ha meʻa naʻá ke fakaʻamu ne ʻikai ke ke fai. Mahalo ko ha ngaahi meʻa lahi. Ka ko e meʻa ʻoku ngalikehé, ko e faʻa fili e lahi taha ʻo e kakaí ke nau toe fakakaukau ki he ngaahi taimi peheé.

ʻOku tohi ʻe Sione Paitauei, ko ha taha faʻu tohi Siasi kau ki he ngaahi palopalema ʻo e manatu ki he kuohilí: “ʻOku maʻu ʻe he kakai loto-mamahí ha kapa veve fonu ʻi he ngaahi fehalaaki he kuohilí. ʻOku nau toe fakakaukau ki heʻenau fakaʻiseʻisá he ʻaho kotoa pea toe ongoʻi ʻenau mamahí. ʻOku lahi ʻenau faʻa talanoa ki he meʻa naʻe totonu ke nau faí, meʻa ne nau mei faí, meʻa ne nau lava ʻo faí, ʻuhinga ne ʻikai ke nau fakahoko aí, mo e kapau pē ā naʻa nau fai ia. ʻOku ʻikai ke nau lava ʻo sio ki muʻa he ʻoku ʻikai ke nau lava ʻo tafoki mei he meʻa ne nau fai ʻi he kuohilí.”16

ʻOkú ne tohi foki kau ki he palopalema tatau ʻo e fakakaukau tōtuʻa ki he kahaʻú ʻo pehē: “ʻOku kumi ʻe he kakai loto-mamahí ha meʻa ʻe hoko he kahaʻú ke nau fiefia ai. ‘Ko ʻeku ʻosi pē mei he akó, te u fiefia leva.’ Hili ʻenau ʻosi mei he akó ʻoku nau pehē, ʻSai, ko e maʻu pē haʻaku ngāué, te u fiefia leva.’ Hili ʻenau maʻu ha ngāué, ʻoku nau pehē, ‘Sai, ko ʻeku malí pē, te u fiefia leva.’ … Kapau ‘okú ke fakapapauʻi te ke moʻui mamahi, fakakaukau leva ki hoʻo moʻuí ko ha loki talitali, pea ko hoʻo toketaá ʻa e fiefiá.”17

ʻOku tau fakahehema ke maʻu e fiefia lahi tahá mo e tuʻunga leleí ʻi he taimi ʻoku tau moʻui ai pea tokanga taha ki he meʻa ʻoku lolotonga hoko ʻi heʻetau moʻuí.

‘I he tafaʻaki ʻo e moʻui lelei fakaʻatamaí, ko e foʻi lea ko e “faʻa fakakaukaú” ko ha founga nounou ia hono fakamatalaʻi ʻa e femoʻuekina ʻi he foʻi momeniti ko iá.

ʻOku faleʻi ʻe he kau mataotao moʻui lelei fakaʻatamaí ʻo pehē, “ʻE lava ʻe he tailiili mo e veiveiua fekauʻaki mo e kuohilí pea mo e kahaʻú ʻo ʻai ke faingataʻa e fiefia kakato ʻi he lolotongá.”18

Ko ha fanga kiʻi tokoni ʻeni ke fakaangaanga e moʻui faʻa fakakaukaú:

  1. Tauhi ha tohinoa loto-houngaʻia (vakai ki he founga fika 3 ʻi ʻolungá), tautautefito ki hono hiki ha ngaahi meʻa ʻokú ke houngaʻia ai he ʻaho ko iá.

  2. Fakaʻaongaʻi ha taimi ke fakalaulauloto fakaʻaho ai. Kumi ha feituʻu nonga ke tangutu ai ʻo ʻikai toe ʻi ai ha meʻa ke ne tohoakiʻi e tokangá. Kuikui pea tokanga ki hoʻo mānavá. Kapau ʻoku haʻu ha ngaahi meʻa ki ho fakakaukaú, ʻiloʻi kinautolu, tukunoaʻi, pea foki leva ʻo tokanga taha ki hoʻo mānavá. Mahalo ʻe ngali kehe ʻeni, ka ko ha founga fakaʻatamai lelei ia ki he tokanga taha ki he taimi lolotongá.

  3. Toe tokanga ange ki he ngaahi ngafa angamaheni ʻokú ke fakahoko ʻo ʻikai toe fakakaukauʻí, hangē ko e fufulu peletí, fakaʻulí, pe naʻa mo e kaí. Tokanga ke ke ongoʻi e vai koa ʻi ho nimá. Sio ki he ʻulu ʻakaú, kakaí, mo e ʻotu falé ʻi hoʻo fakaʻulí. Fiefia ʻi he ifo mo e kakano ʻo e foʻi maʻanga takitaha.

  4. Lotua ke ke fakatokangaʻi e kakai ʻoku nau fie maʻu hoʻo tokoní ʻi he ʻaho ko iá. Pea matuʻaki tokanga pea teuteu ke ngāue.

  5. Fetongitongi hoʻo ngāue angamahení ʻi ha ngaahi taimi pea aʻusia moʻoni ha hala foʻou ki ʻapi, ko e fokotuʻutuʻu ngalikehe ʻo ha falekoloa kehe, pe ko ha liliu ʻi hoʻo ngaahi ʻekitivitī angamaheni ʻi he efiafí.

Founga 7: Fakafehokotaki mo e Niʻihi Kehé

ʻI he tafaʻaki ʻo e fiefiá mo e moʻui leleí fakalukufua, ʻoku mahuʻinga e nofotaha ki he ngaahi vā fetuʻutaki ʻaongá.

ʻOku tohi ʻe ʻEma Sepala, PHD, ko e “fehokotaki fakasōsiale mālohí ʻoku:

  • iku ia ki ha hiki 50% ʻi he faingamālie ke moʻui fuoloá

  • fakamālohia ai hoʻo fanga kiʻi sōtia maluʻí …

  • tokoni ke ke fakaakeake vave ange mei he mahakí.”

ʻOkú ne hoko atu ʻo pehē, “Ko e kakai ko ia ʻoku nau ongoʻi fehokotaki ange ki he niʻihi kehé ʻoku siʻi ange ʻenau loto-hohaʻá mo e kulukiatamakí.”19

‘I he fekauʻaki mo e ngaahi vā fetuʻutaki ʻaongá, mahalo ʻe lelei ange ha ngaahi vā fetuʻutaki vāofi toko siʻi ʻi ha vā fetuʻutaki angamaheni toko lahi. ʻOku ʻikai fie maʻu ke tau fakafemoʻuekinaʻi hotau taimi ʻataá ʻaki e ngaahi meʻa fakasōsiale hokohokó, ka ʻoku fie maʻu lahi ke tau fetuʻutaki mo e kakaí. Naʻa mo e faʻahinga ʻoku maá, ʻoku lahi ha ngaahi founga ke fakaloloto ange ai e ngaahi vā fetuʻutaki ʻi ho ngaahi kaungāmeʻá mo e fāmilí.

Naʻe tuʻo taha e akonaki ʻa ʻEletā Tieta F. ʻUkitofa ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá fekauʻaki mo e fāmilí ʻo pehē, “Ko e sipela ʻo e ʻofá ʻi he fetuʻutaki fakafāmilí ko e t-a-i-m-i, taimi.”20

Koeʻuhí kuó ke ʻosi maʻu ha taimi hulu ʻi hono fakangatangata hoʻo taimi fakaʻaongaʻi e screen, fakakaukau ke fetongi ia ʻaki ha ngaahi fepōtalanoaʻaki mata ki he mata. ʻE lava e ngaahi ʻaʻahi ngāue fakaetauhí, feʻauhi sipotí, kalapu tānaki sitapá … pe ko ha meʻa pē ʻokú ke fehokotaki ai mo e niʻihi kehé, ʻo fakalahi hoʻo fiefiá mo e tuʻunga leleí.

Founga 8: Tokangaʻi Ho Temipalé

ʻE lava ke maʻu ha fiefia lahi ʻi hoʻo mohe leleí, foaki ki ho sinó e meʻatokoni leleí, mo e fakamālohisino totonú. ʻOku nofotaha e ngaahi ongo fakaelotó ʻi hotau ʻatamaí, ʻa ia ʻoku hangē ko ha toe ʻōkani pē ʻi ho sinó, ʻoku ʻaonga lahi ki ai e ngaahi founga fakalakalaka ki he moʻui leleí.

ʻOku kau ʻi he ngaahi sitepu ʻokú ke fakahoko ke fakalakalaka ai hoʻo moʻui lelei fakaesinó ʻa hono fakatupulaki ho ʻatamaí, ʻa ia ko e konga ia ho sino fakaesinó. ‘E lava ke tokoni ʻeni ke ke fakakaukau lelei ange, faingofua ange hoʻo tokanga tahá, pea fakanonga e ngaahi ongo ho lotó.

‘I he ngaahi tōʻonga moʻui leleí, ko ha founga lelei ke kamata māmālie pea fai ha liliu ʻe taha he taimi pē ʻe taha. Kamata ʻaki e fanga kiʻi meʻa īkí hangē ko e lue ʻo lahi ange pe fakatupulaki e meʻa ʻokú ke kaí, ʻi he taimi faingamālié. ʻOku tātānaki e fanga kiʻi liliú.

Founga 9: Sio ki he Niʻihi Kehé

ʻE ngali mahino ange ʻa e ngaahi founga ʻe valu kimuʻá ʻi he founga fakaʻosi ko ʻení, ka ʻoku faʻa maʻu e fiefiá ʻi he taimi ʻoku ʻikai ke ke tokanga fakahangatonu ai ki aí.

Kuo akoʻi ‘e ʻEleta Hōlani ʻo pehē: “ʻOku ʻikai faingofua ke te lele hangatonu atu pe ʻo maʻu ʻa e fiefiá. ʻOku faʻa matuʻaki maʻu ngataʻa, tolonga taimi siʻi pē, mo pulipulia. Kapau kuo teʻeki ai ke mou ʻiloʻi ʻeni, te ke ako ʻi he ngaahi taʻu ka hoko maí ko e taimi lahi ʻoku hoko mai ʻa e fiefiá ʻi ha taimi taʻeʻamanekina, ʻi he taimi ʻoku tau femoʻuekina ai ʻi hano fai ʻo ha meʻa kehe. ʻOku meimei ke hoko maʻu pē ʻa e fiefiá ko ha ola ʻo haʻate feinga kehe.”21

Ko hono moʻoní, fai ʻa e meʻa kotoa pē ʻe malavá ke tanumaki ai ha ngaahi founga mo e tōʻonga ki he fiefiá. Neongo hili hono fai e meʻa kotoa te tau lavá, ka ʻoku taimi ke vakai ki he kakai kehé pea tuku ke maʻu kitautolu ʻe he fiefiá ʻi heʻetau feinga ke tokoni ki he niʻihi kehé.

Fiefiá mo e Puke Fakaʻatamaí

‘I he taimi ʻoku hoko ai e ngaahi meʻa fakaʻatamai hangē ko e kulukiatamakí mo e loto-hohaʻá, ʻoku hoko e fiefiá ko ha taumuʻa faingataʻa ange. Ko e ngaahi tete ko ia ʻi he tuʻuapoó naʻá ku lave ki ai kimuʻá, ko ha fakaʻilonga ia ʻo e loto-hohaʻa naʻe ʻomi ʻe heʻeku fale mohé.

ʻI heʻeku moʻuí, kuó u aʻu ki he ngaahi potu fakapoʻuli mo taʻepau, ʻa ia ko e kulukiatamakí ia, ʻoku ʻikai ke u toe lava “fili ke ongoʻi fiefia” ʻo hangē koe ʻikai keu lava ke fili hoku maʻolungá pe lanu hoku kanoʻimatá.

Ka neongo ia, ko e meʻa te u lava maʻu pē ʻo filí ke fakafepakiʻi e fakapoʻulí. Te u lava ʻo kole tokoni ki he ʻOtuá. Te u lava ‘o fakaʻaongaʻi e ngaahi meʻangāue kotoa, mei he tuí mo e lotú ʻo aʻu ki he faitoʻo fakaonopōní.

ʻOku kau maʻu pē kiate au ʻa e lava lelei e mavahe mei he ngaahi taimi loto-tāngiá ʻi he fakalau atu ʻa e ngaahi taʻú, ha founga kehekehe. Kuo pau ke vakai ki heʻeku moʻui lelei fakaesinó (fakamālohisinó, maʻu meʻatokoní, mohé), ko ʻeku moʻui leleí (faitoʻó, vaitaminí, faleʻi mei he kau toketaá), ko ʻeku moʻui lelei fakaelotó (faleʻí, fetuʻutaki mo e niʻihi kehé), mo ʻeku moʻui lelei fakalaumālié (lotú, ako folofolá, ngāue ʻi he Siasí, taimi ʻi he temipalé) ʻi ha ngaahi founga napangapangamālie.

Neongo ha niʻihi ʻo e ngaahi tuʻunga fakamamahi kuó u aʻusia ʻi he ngaahi taʻu lahi mei he loto-mafasiá, ka kuo tāpuekina au ke u aʻusia ʻa e fiefiá mo e leleí ʻi he konga lahi taha ʻo e fāmilí! ʻOku ongo moʻoni kiate au ʻa kimoutolu ʻoku uesia lahi ange ʻe he puke fakaʻatamaí, kae naʻa mo kimoutolu, ʻoku ou tui ʻoku ʻi ai ha Pilinisi ʻo e Melinó.

‘Oku fakahā ʻe he kulukiatamakí ʻoku ʻi ai ha kakai toko lahi ʻoku nau fie maʻu. ‘Oku fakamahinoʻi ai he ʻikai teitei fakaleleiʻi e ngaahi meʻá. Ko e faitoʻo ʻe taha ki he loí ni—kiate au—ʻoku maʻu ia ʻi he himi kou manako aí koe “Be Still, My Soul.”

[Nonga, ʻe hoku loto: ʻOku ngāue ʻa e ʻOtuá]

[Ke taki ʻa e kahaʻú hangē ko e kuo hilí].

[ʻOua naʻa uesia hoʻo ʻamanakí, falalá, ʻe ha meʻa];

[ʻE māmangia ʻa e meʻa lilo kotoa he taimí ni].22

Ko ha ngaahi moʻoni fakaʻofoʻofa nai ia, ʻikai ko ia? ‘I heʻeku vakai ki heʻeku moʻuí, ʻoku ʻikai haʻaku veiveiua kuo tāpuekina, fakamālohia, mo tataki ʻe he ʻOtuá ʻeku fonongá. Ko ia ai, ʻoku ou ʻilo te Ne ʻi ai ke tokangaʻi au ʻi he kahaʻú, ʻo hangē pe ko ʻeku ʻiloʻi ʻe tataki koe ʻe he ʻOtuá ʻi ho hala ki ha ngaahi ʻaho fakafiefia angé.

ʻE kakato hoʻo fiefiá ʻi ha ʻaho, ʻo fakafou ʻiate Ia.

Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. Jeffrey R. Holland, “Ko e Hala Faka-kosipeli ki he Fiefiá,” Liahona, Sepitema 2017, 17.

  2. Russell M. Nelson, “Fiefiá mo e Moʻui Fakalaumālié,” Liahona, Nōvema 2016, 82.

  3. Russell M. Nelson, “Fiefiá mo e Moʻui Fakalaumālié,” 82.

  4. Russell M. Nelson, “Fiefiá mo e Moʻui Fakalaumālié,” 81.

  5. Neal A. Maxwell, “Lest Ye Be Wearied and Faint in Your Minds,” Ensign, May 1991, 88.

  6. Vakai, Īsaia 53:7; Mōsaia 23–24; mo e Siosefa Sāmita—Hisitōlia 1.

  7. Neil L. Andersen, “Kuo Kafo,” Liahona, Nōvema 2018, 86.

  8. Hank Smith, Be Happy (2017), 17–18.

  9. Arthur C. Brooks, “A Formula for Happiness,” New York Times, Dec. 14, 2013, nytimes.com.

  10. Ulisses Soares, “Ngaahi Hala Fononga ki he Fiefia Moʻoní,” Liahona, ʻEpeleli 2018, 46.

  11. Russell M. Nelson, “Fiefiá mo e Moʻui Fakalaumālié,” Liahona, Nōvema 2016, 81–84.

  12. Amy Morin, “7 Scientifically Proven Benefits of Gratitude That Will Motivate You to Give Thanks Year-Round,” Forbes, Nov. 23, 2014, forbes.com.

  13. Florence Williams, “How Just 15 Minutes in Nature Can Make You Happier,” Time, Feb. 7, 2017, time.com.

  14. Jean M. Twenge, “Have Smartphones Destroyed a Generation?” The Atlantic, Sept. 2017, theatlantic.com.

  15. Russell M. Nelson, “ʻAmanakiʻanga ʻo ʻIsilelí” (fakataha lotu fakaemāmani lahi ʻa e toʻu tupú, 3 Sune 2018), HopeofIsrael.ChurchofJesusChrist.org.

  16. John Bytheway, How to Be Totally Miserable (2007), 57.

  17. John Bytheway, How to Be Totally Miserable, 33.

  18. “Mindfulness,” psychologytoday.com.

  19. Emma Seppälä, “Connectedness & Health: The Science of Social Connection Infographic,” Apr. 11, 2014, emmaseppala.com.

  20. Dieter F. Uchtdorf, “ʻO e Ngaahi Meʻa Mahuʻinga Tahá,” Liahona, Nōvema 2010, 22.

  21. Jeffrey R. Holland, “Ko e Hala Faka-Kosipeli ki he Fiefiá,” Liahona, Sepitema 2017, 16.

  22. “Be Still, My Soul,” Hymns, no. 124.