2017
Ko e Mahino e Hisitōlia ʻo e Siasí ʻi he Akó pea ʻi he Tuí
February 2017


Ko e Mahino e Hisitōlia ʻo e Siasí ʻi he Akó pea ʻi he Tuí

ʻOku tau ako he ʻahó ni fekauʻaki mo e kuohilí ʻo fakafou ʻi he ngaahi konga taʻekakato ʻo e hisitōliá. ʻI heʻetau ako e ngaahi lekooti ko ʻení, kuo pau ke tau manatuʻi ʻoku ʻikai ke nau fakafofongaʻi kānokato e kuohilí.

ʻĪmisi
Historical photograph of Salt Lake City

Historical photograph of Salt Lake City ʻi he angalelei ʻa e Church History Archives

ʻOku ope atu e ʻuhinga ʻo e hisitōliá ʻi hono maʻuloto e ngaahi ʻahó mo e ngaahi moʻoniʻi meʻá ki ha sivi. Ko e ʻaho kotoa pē, ʻoku tānaki, tauhi, mo vahevahe ʻe he kau tānaki fakamatalá, kau tauhi laipelí, mo e kau fai hisitōlia ʻi he Laipeli Hisitōlia ʻo e Siasí ʻa e ngaahi lekooti ʻo e kuohilí ʻoku tokoni ke tau fakafaikehekeheʻi e toʻukupu ʻo e ʻOtuá ʻi he hisitōlia ʻa e Siasí pea ʻi heʻetau moʻui fakafoʻituituí. ʻOku kau ki hono maʻu ha mahino ki hotau hisitōliá ha founga ʻo e akó mo e ʻiló te ne lava ʻo fakamālohia ʻetau fakamoʻoní, tokoni ke tau ikuʻi e loto veiveiuá, fakahoko e ngaahi talanoa lelei tahá, ʻiloʻi e tokāteline moʻoní, mo fakaleleiʻi ʻetau fakakaukaú. ʻI heʻetau “maʻu ha ʻilo ki he hisitōliá,” te tau tokoni foki ʻi hono ʻomi e “fakamoʻui ʻo Saioné” (T&F 93:53).

ʻI heʻeku hoko ko ha fai hisitōliá, kuó u fakahoungaʻi ʻa ʻetau ako ʻo kau ki he hisitōliá “ʻi he ako pea ʻi he tui foki” (T&F 88:118). ʻOku fakatahaʻi e tuí mo e akó ʻi heʻetau keinanga ʻi he faʻa lotu he folofolá, lau mo fakalaulauloto ki he ngaahi maʻuʻanga tokoni fakahisitōlia lahi, fakafehokotaki ʻi he ngaahi potufolofolá mo e maʻuʻanga fakamatala fakahisitōliá, fakakaukau ki he fakamatalá ʻi he ʻuhinga totonú, kumi e ngaahi sīpingá mo e ngaahi kaveingá, pea ʻiloʻi e ngaahi lēsoni mahuʻingá. ʻOku tokoni e ngaahi founga ko ʻení ke ʻuhingamālie kiate kitautolu e ngaahi moʻoniʻi meʻa fakahisitōliá mo kumi e tali ki heʻetau ngaahi fehuʻí. ʻE lava ke tokoni ha ngaahi tefitoʻi moʻoni lahi ke tau fakakaukau ki he hisitōliá ʻi ha ngaahi founga ʻokú ne fakaava hotau ʻatamaí ki ha mahino lahi ange.

Kuo mōlia atu e kuohilí—ko e ngaahi kongokonga pē ʻoku toé

Mei heʻetau fakakaukau lolotongá, ʻoku mōlia atu e konga lahi ʻo e kuohilí. Kuo mālōlō e kakaí; kuo ngata ʻenau ngaahi aʻusiá. Ka neongo ia, ko e ngaahi kongokonga pē ʻo e kuohilí ʻoku toé—ngaahi tohi, tohinoa, lekooti ʻo e ngaahi kautahá, ngaahi meʻa fakamāmani. ʻOku tau lava ʻo ako he ʻahó ni ʻo kau ki he kuohilí ʻo ʻikai fakahangatonu ʻi he ngaahi kongokonga ʻoku toé. ʻOku mole maʻu pē e fakamatalá ʻi he vahaʻa ʻo e kuohilí mo e lolotongá. Kuo pau ke tau ako e ngaahi lekooti ʻoku toé kae manatuʻi ʻoku ʻikai ke nau fakafofongaʻi kānokato e kuohilí.

Fakakaukau ki ha sīpinga ʻe taha: Ko e taimi pē naʻe malanga ai ʻa Siosefa Sāmita ki he Kāingalotú, naʻá ne angamaheni ʻaki ʻa e ʻikai haʻane lea ʻe teuteu, naʻe ʻikai hiki vitiō pe hiki e leá. Ka neongo ia mahalo ko e tokosiʻi ne kau atu ki aí kuo nau hiki ha ngaahi fakamatala pe fakakaukauloto, pea ko ha ngaahi fakamatala siʻi pē ʻo e ngaahi fakamatala ko iá naʻe maʻú. ʻI heʻene pehé, he ʻikai ke tau lava ʻo pehē ʻoku tau ʻilo e meʻa kotoa pē naʻe lea ʻaki ʻe Siosefa Sāmitá, neongo te tau lava, fakatātā ʻaki ʻeni, ʻo lea ʻaki e fakamatala ʻa Uilifooti Utalafi ʻo kau ki he malanga ʻa Siosefá.

ʻI he ngaahi tūkunga kehe, kuo teʻeki ai ke ʻiloʻi ha ngaahi konga mahuʻinga ʻo e hisitōlia ʻa e Siasí. Hangē ko ʻení, ʻoku ʻikai ke tau maʻu e ngaahi lekooti ʻo e ʻaʻahi ʻa Pita, Sēmisi, mo Sioné ʻoku fakaikiiki ʻo hangē ko e ngaahi fakamatala ʻo e ʻaʻahi mai ʻa Sione Papitaisó (vakai, Siosefa Sāmita—Hisitōlia 1:66–75). ʻI he founga tatau pē, neongo ʻoku tau maʻu e ngaahi lekooti ʻo hono taʻofi e lakanga fakataulaʻeikí mei he kakai tangata ʻoku hako ʻAfilika ʻuliʻulí, kuo ʻikai ha lekooti ʻe maʻu ʻokú ne fakamatalaʻi e ʻuhinga ne kamata ai e founga ko iá. ʻI he ako ʻo e hisitōliá, ʻoku ʻikai hoko e ʻikai ha fakamoʻoní ko ha makatuʻunga ʻo e veiveiuá Ko e ako kau ki he kuohilí ko ha feinga ia ke tānaki e fakamoʻoni falalaʻanga mo fakapapauʻi taha ʻe ala maʻú, kae maʻu ha aofangatuku ʻi he ngaahi konga ʻo e hisitōliá ʻoku ʻikai lava ke mahino kakato kiate kitautolú koeʻuhí ko e siʻi e fakamatalá.

ʻOku ʻikai lea ʻa e ngaahi moʻoniʻi meʻá, ka ko kinautolu ʻoku fai e talanoá

Koeʻuhí ko e taʻekakato e ngaahi konga ʻo e kuohilí ʻoku maʻú, ʻoku feinga e kakai ʻe niʻihi ke fakatahatahaʻi e ngaahi kongá ke fai ha talanoa. Ko e ngaahi fuofua talanoá naʻe fai ʻe kinautolu naʻe kau ki aí mo meimei ke fakamatalaʻi e meʻa naʻa nau aʻusiá mo e ʻuhinga naʻe mahuʻinga ai kiate kinautolú. Naʻe fai ʻe kinautolu naʻe kau atú ʻenau ngaahi talanoá ʻi ha ngaahi tūkunga lahi ki he haʻofanga kakai kehekehe. Naʻe ueʻi ʻa kinautolu naʻe kau atú ʻe he ngaahi meʻa ʻe niʻihi naʻe hokó ke vahevahe ʻenau aʻusiá. Naʻe ngalo e ngaahi meʻa kehe naʻe hokó ka naʻe toki manatuʻi kinautolu ʻi ha aʻusia kimui ange.

ʻOku tānaki pea toe fai e ngaahi talanoá ʻe he niʻihi kehé ʻi ha ngaahi ʻuhinga lahi—ke fakafiefiaʻi ha haʻofanga, fakatau atu ha koloa, liliu e fakakaukau e kakaí, pe taukapoʻi e liliú. ʻOku hoko e talanoa takitaha ko ha fakaʻuhinga ʻo e kuohilí, ʻo tuʻunga ʻi ha ngaahi moʻoniʻi meʻa ʻe niʻihi pea takiekina ʻe he manatu, manako, mo e ngaahi taumuʻa ʻa e tokotaha ʻokú ne fai e talanoá. Ko hono olá, ʻoku taʻekakato e ngaahi talanoa ʻoku kau ki he kuohilí pea faʻa kehekehe. Kuo pau ke tau fakakaukau maʻu pē ki he taha ʻokú ne fai e ngaahi talanoá, founga ʻoku nau fai aí, mo e ʻuhingá.

Naʻe ʻomi ʻe Siosefa Sāmita ha sīpinga ʻo e founga ke fakafuofuaʻi ai e kau talanoá mo e ngaahi moʻoniʻi meʻá. ʻI he 1838, naʻá ne ʻiloʻi ne ʻosi ʻi ai ha “ngaahi ongoongo kehekehe kuo fai holo ʻe he niʻihi ʻoku kākā mo fie fai koví, ʻo kau ki he tupu hake mo e laka ki muʻa ʻa e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní.” Ko hono olá, naʻá ne tohi ha hisitōlia ne taumuʻa ke “foaki ʻa e moʻoní ki he faʻahinga kotoa pē ʻoku nau fekumi ki he moʻoní, ʻo fakatatau ki he meʻa naʻe hokó, ʻa e ngaahi meʻa ʻoku kau kiate aú pea mo e Siasí fakatoʻuʻosi, ʻo fakatatau ki he ngaahi moʻoni ko ia ʻoku ou maʻú” (Siosefa Sāmita—Hisitōlia 1:1). Ko e ngaahi talanoa kotoa ne fai ʻo kau kia Siosefa Sāmitá naʻe ʻikai mahuʻinga tatau pe tonu. Mahalo ʻe kiʻi falalaʻanga ange e ngaahi talanoa naʻe fai ʻe he niʻihi ne fehokotaki vāofi ange ki he ngaahi meʻa ne hoko he kuohilí. ʻOku fakakau ʻi he ngaahi talanoa lelei tahá e ngaahi konga kotoa ʻoku maʻu ki he kuohilí mo ʻiloʻi e fakakaukau ʻo e maʻuʻanga fakamatalá.

ʻOku kehe ʻa e kuohilí mei he lolotongá (pea ʻoku SAI PĒ IA)

ʻI heʻetau fekumi ke ʻuhingamālie e ngaahi konga ʻo e kuohilí mo e ngaahi talanoa fekauʻaki mo iá, ʻoku tau ʻiloʻi ʻoku kehe e kakaí, feituʻú, ngaahi aʻusiá, mo e tukufakaholó meiate kitautolu. ʻOku ʻomi ʻe he ngaahi liliu ʻi he saienisí, tekinolosiá, mo e anga fakafonuá ha ngaahi aʻusia kehekehe fekauʻaki mo e fāʻeleʻí, kaí, fefonongaʻakí, ʻaho mālōloó, haisiní, teití, faitoʻó, mo e maté. ʻOku fakatupu ʻe he ngaahi faʻunga fakapolitikale mo fakaʻekonōmika kehekehé ha ngaahi aʻusia kehekehe ʻi he akó, filí, tauʻatāiná, mo e faingamālié. ʻOku kehe e ngaahi fakakaukau he kuohilí mei heʻetau fakakaukau ki he ngāué, fāmilí, ngāue tokoni ki he kakaí, mo e fatongia mo e tuʻunga ʻo e kakai fefiné mo kinautolu ʻoku tokosiʻi angé. ʻOku liliu e tafaʻaki fakaemāmani kotoa pē ʻo e aʻusia ʻa e tangatá ʻi he fakalau ʻa e taimí ʻi ha ngaahi founga iiki mo lahi fakatouʻosi.

Hangē ko ʻení, mei heʻetau fakakaukau lolotongá, ʻoku hā matuʻaki kehe ʻaupito ʻa e ngāue ʻaki ʻe Siosefa Sāmita e maka kikité ke liliu e Tohi ʻa Molomoná. Ka neongo ia, naʻe tui e kakai tokolahi he kuongá ni ʻe lava ke fakaʻaongaʻi e ngaahi meʻa fakatuʻasinó ke maʻu ʻaki e ngaahi pōpoaki fakalangí. Ko e konga ʻo e ngaahi tui ko ʻení naʻe fakatefito ia ʻi he ngaahi talanoa he Tohi Tapú ʻa ia ne fakaʻaongaʻi ai e ngaahi meʻa ki he ngaahi taumuʻa fakalangí (vakai, Nōmipa 17:1–10; 2 Ngaahi Tuʻi 5; Sione 9:6). Naʻe fakamatalaʻi ʻe ha fakahā naʻe maʻu ʻe Siosefa ki he fokotuʻu ʻo e Siasí naʻe “foaki [ʻe he ʻOtuá] kiate ia ʻa e mālohi mei ʻolunga, ʻi he ngaahi founga naʻe teuteuʻi mei muʻa, ke liliu ʻaki ʻa e Tohi ʻa Molomoná” (T&F 20:8). Neongo naʻe kau ʻi he “ngaahi foungá” ha maka kikite pehē foki ki he ʻUlimí mo e Tumemí, ka ʻoku tau kei lava ʻo ʻiloʻi e pōpoaki fakatokāteline ko ia “ʻoku ueʻi hake ʻe he ʻOtuá ʻa e kau tangatá mo ui ʻa kinautolu ki heʻene ngāue toputapu ʻi he kuonga … ko ʻení … ; ʻo fakahā ai ko e ʻOtua tatau ʻi he ʻaneafí, ʻaho ní pea taʻengata” (T&F 20:11–12).

ʻOku maʻu hala e kuohilí ʻi he ngaahi fakamahamahalo he lolotongá

Koeʻuhí naʻe kehe e kuohilí mei hotau kuongá, kuo pau ke tau tokanga makehe ke ʻoua ʻe fai ha ngaahi fakamahamahalo fekauʻaki mo e kuohilí ʻo fakatefito ʻi heʻetau ngaahi fakakaukau mo e tuʻunga ʻulungaanga mahuʻinga he lolotongá. He ʻikai lava ke tau pehē naʻe tatau tofu pē kakai he kuohilí mo kitautolu pe te nau fakahoungaʻi hotau anga fakafonuá mo e meʻa ʻoku tau tui ki aí. He ʻikai lava ke tau pehē ʻoku tau ʻiloʻi he taimí ni e meʻa kotoa pē, kuo tau lau e maʻuʻanga fakamatala kotoa pē, pe he ʻikai teitei liliu ʻetau mahino lolotonga ki he kuohilí. Ko e taimi lahi, ko e ngaahi palopalema mo e kuohilí ko ha ngaahi fakamahamahalo kovi pē ia ne fai ʻi he lolotongá.

Hangē ko ʻení, naʻe fakahā ʻe Siosefa Sāmita, “Kuo teʻeki ke u fakahā atu kiate kimoutolu ʻoku ou haohaoa.”1 Kapau naʻa tau pehē naʻe ʻikai teitei fakahoko ʻe he kau palōfitá ha ngaahi fehalaaki, mahalo leva te tau ʻohovale ke ʻiloʻi e ngaahi taimi ne fehalaaki ai ʻa Siosefá. Ke “fakaleleiʻi” e palopalema ko ʻení, ʻoku totonu ke ʻoua te tau pehē naʻe haohaoa ʻa Siosefa pe naʻe fakalele e Siasí ʻaki e kākā. Ka, te tau lava ʻo fakahā ʻoku kei tangata pē ʻa Siosefa pea fakakaukau kiate ia ʻi he tūkunga ʻo e ngaahi talanoa fakafolofola kehe kau ki he kau palōfitá. Ko hono olá, te tau lava ʻo liliu ʻetau ngaahi mahaló ke ʻiloʻi ʻoku matelie ʻa e kau palōfita kotoa pē pea ʻi ai ʻenau ngaahi fehalaaki. Te tau lava ʻo ongoʻi houngaʻia ki he ngāue ʻa e ʻOtuá ʻi he faʻa kātaki mo kitautolu takitahá. Ko e taimi ʻe niʻihi ko hono fakahaaʻi ʻetau fakakaukau halá ko e konga faingataʻa taha ia ʻo e mahino e hisitōliá.

ʻOku fie maʻu e loto fakatōkilaló ki hono ako e hisitōliá

ʻI heʻetau maʻu e hisitōlia ʻoku taʻekakató, ʻatā ki he fakaʻuhingá, pea kehe mei heʻetau mahaló, kuo pau ke tau “falala ki he Laumālie ko ia ʻoku takiekina … ke ʻaʻeva ʻi he loto-fakatōkilaló” (T&F 11:12). Mei heʻetau fakakaukau he ʻaho ní, ʻoku mahino ʻoku tau ʻilo lahi ange ʻi he meʻa ne ʻilo ʻe kinautolu ne kau atu ki aí, fekauʻaki mo e ola ʻo e kuohilí, ka ʻoku siʻi fau foki ʻetau ʻilo ki heʻenau aʻusia ʻi he moʻui he taimi ko iá. Naʻe feʻunga pē ʻa e kakai naʻe moʻui he kuohilí ʻi honau taimí mo e feituʻú mo e ngaahi tūkungá. Kuo pau ke tau kamata ʻaki e loto fakatōkilalo ʻi hotau ngaahi fakangatangatá, ke maʻu e manavaʻofá ki honau faikehekehé mo e angaʻofa ki heʻenau ngaahi aʻusiá. ʻOku fie maʻu ki ai e loto fakatōkilaló ke ʻoua naʻa fakamāuʻi e kakai ʻi he kuohilí ʻaki hotau ngaahi tuʻunga moʻuí. ʻOku fie maʻu ki ai e loto fakatōkilaló ke fakahaaʻi ʻoku ʻikai ke tau ʻiloʻi e meʻa kotoa pē, ke tatali ʻi he faʻa kātaki ki ha ngaahi tali lahi ange, pea ke hokohoko atu ke ako. Ko e taimi ʻoku ʻiloʻi ai e ngaahi maʻuʻanga fakamatala foʻou ʻokú ne ʻomi e fakakaukau foʻou ki he ngaahi meʻa naʻa tau pehē naʻa tau ʻiló, ʻoku fie maʻu ki ai e loto fakatōkilaló ke toe vakaiʻi ʻetau mahinó.

Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. Ngaahi Akonaki ʻa e Kau Palesiteni ʻo e Siasí: Siosefa Sāmita (2007), 603.