2018
ʻI he Taimi ʻOku Hā Ngali Lelei ai ʻa e Koví pea Hā Ngali Kovi ai ʻa e Leleí
March 2018


ʻI he Taimi ʻOku Hā Ngali Lelei ai ʻa e Koví pea Hā Ngali Kovi ai ʻa e Leleí

Mei ha lea ʻi ha fakatahaʻanga lotu, “Ko Ha Kātoanga Foaki Pale: Ko Hono Tānaki Fakataha e Ola ʻo e Ngaahi Fili Kotoa Pē,” naʻe fai ʻi he ʻUnivēsiti Pilikihami ʻIongí ʻi he ʻaho 7 ʻo Fepueli, 2017. Ke maʻu kakato e leá ʻi he lea faka-Pilitāniá, ʻalu ki he speeches.byu.edu.

Ko e founga ʻoku feinga ai e filí ke fakaʻuhingaʻi hala mo fakasiʻia e ngaahi tāpuaki ʻo e moʻui fakatatau mo e palani ʻa e Tamaí.

Ko e taha ʻo e ngaahi founga fakatauele ʻa e filí ke taʻofi e palani ʻa e Tamai Hēvaní ki he fiefiá ko ʻene akonaki kākā ko ia ʻoku ʻikai ha ivi tākiekina kovi pe ko ha tēvoló (vakai, 2 Nīfai 28:22) pea mo ʻene feinga ke fakaʻuhingaʻi ʻa e koví ko e lelei pea leleí ko e koví, fakapoʻulí ko e maama mo e māmá ko e fakapoʻuli, mo e koná ko e melie pea melié ko e kona! (vakai, 2 Nīfai 15:20).

ʻOku faʻa ui ʻeni ko e sīpinga feliliuakí—“ko e taimi ia ʻoku fetongi ai e fakakaukau angamaheni ki ha meʻa pe ki hono fai ha meʻa ʻaki ha founga foʻou mo makehe,”1 ʻo ʻasi fehangahangai ai e ngaahi meʻá mei honau tuʻunga totonú. Naʻe tohi ʻe C. S. Luisi ʻi heʻene talanoa ko e The Screwtape Letters, mei he fakakaukau ʻa ha tēvolo. Naʻe fulihi ʻe Luisi e mahuʻinga ʻo e ngaahi tukufakaholó ʻo ngaūe ʻaki e ngaahi lea heliakí ke fakamatamataleleiʻi ʻa e koví pea fakamatamatakoviʻi ʻa e leleí.2

Ko e meʻa tatau naʻe hoko ʻi haʻaku fakataha ʻi he ngaahi māhina kuo mahili atú mo ha tokotaha taukei ʻoku ʻiloa fakamāmani lahi ʻi he tuʻuakí. Naʻá ma aleaʻi e ivi tākiekina ʻo e koví mo e ola ʻo e ngaahi fili halá.

Naʻá ne sioloto atu ki ha talanoa mālie ʻo e fetaulaki ʻa Lusifā mo ha tokotaha faʻu tuʻuaki. Naʻe fakamatalaʻi ʻe he filí ʻene palopalemá: kuó ne fakafisingaʻi mo hono kau muimuí e palani ʻa e Tamaí pea kuo mahino kiate kinautolu he ʻikai ke nau ikunaʻi ʻa e ʻOtuá. Naʻe mahino kia Lusifā ʻoku fekauʻaki e palani ia ʻa e Tamaí mo e fiefiá, kae iku ʻene palaní ki he mamahí. Ko e palopalemá, ʻi hono fakamatalaʻi ʻe Lusifā ki he tokotaha faʻu tuʻuakí, ko ha founga ke maʻu ai haʻane kau muimui.

Naʻe fakapapauʻi ai ko e fakatuʻamelie ki he ikuna ʻa Lusifaá ko ʻene fakaʻaongaʻi ha sīpinga feliliuaki pe fulihi e mahuʻinga ʻo e ngaahi meʻá—ʻi hono fakalea ʻe tahá, ke ne fakaʻuhingaʻi e palani ʻa e Tamaí ke iku ki he mamahi pea iku e palani ʻa Lusifaá ki he fiefia.

Naʻe ʻomi ʻe he fakataha fokotuʻu fakakaukau ko ʻení ha kaveinga mahuʻinga. Ko hono moʻoní, ʻoku ʻikai ngata pē ʻi he feinga e ngaahi fili ʻo e Tamaí ke fakasiʻia e tokāteline mo e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e palaní, ka ʻoku nau feinga foki ke fakaʻuhingaʻi hala e ngaahi tāpuaki ʻoku maʻu mei he palaní. Ko ʻenau feingá ke fakamatamatakoviʻi ʻa e ngaahi meʻa ʻoku lelei, māʻoniʻoni mo fakafiefiá.

Te u lave ki ha niʻihi ʻo e ngaahi meʻa ʻoku feinga e filí ke fakaʻuhingaʻi hala mo fakasiʻia ʻaki e ngaahi tāpuaki ʻoku maʻu mei he moʻui ʻo fakatatau mo e palani ʻa e Tamaí.

Lea ʻo e Potó

ʻĪmisi
family walking near a harbor

Kuó u mamata ʻi heʻeku moʻuí, ki hono uesia mo fakaʻauha ʻe he ʻolokaholó ʻi he taimi ʻe niʻihi e moʻui ʻa e tokolahi ʻo hoku ngaahi kaungāmeʻá. ʻOku ʻikai ko e tokāteline pē ʻo e Siasí ʻoku fehangahangai mo e ʻolokaholó; ʻoku toe fekauʻaki foki ia mo e moʻui lelei mo e fiefia ʻa e tokotaha kotoa pē. ʻE lava ke hoko e Kāingalotu ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní ko ha ngaahi leʻo mahuʻinga ʻi hono akoʻi e sosaietí fekauʻaki mo e ngaahi nunuʻa ʻo e meʻá ni.

ʻI he palani ʻa e Tamaí, ʻoku ʻomi ʻe he Lea ʻo e Potó—ʻa ia ne ʻomi koeʻuhí ko e “kovi mo e ngaahi filioʻi … ʻo ha kau tangata kākā”—ha ngaahi tefitoʻi moʻoni fekauʻaki mo e moʻui leleí. ʻOku “fakafeʻunga ki he ivi ʻo e vaivaí pea mo kinautolu ʻoku vaivai taha ʻi he kāingalotú kotoa pē.” ʻOkú ne ʻomi ha ngaahi meʻa pau, kau ai ʻa e “inu uaine pe ha inu mālohi [ʻolokaholo] … ʻoku ʻikai ke lelei pe taau ia.” Ko e tapaká mo e ngaahi inu velá (tií mo e kofí) “ʻoku ʻikai maʻá e sinó” ia (T&F 89:4, 3, 5, 8–9).

ʻOku taukapoʻi foki ʻe he fakahā ko ʻení e ngaahi tōʻonga moʻui leleí fakataha mo ha talaʻofa. ʻOku talaʻofa ai ko kinautolu ʻoku nau talangofua ki he fekau fakalangí “te nau maʻu ʻa e moʻui lelei … pea te nau maʻu ʻa e potó mo e ngaahi fuʻu koloa mahuʻinga ʻo e ʻiló” (T&F 89:18–19).3

ʻOku hā mahino mai e olopoto ʻa e filí ʻi heʻene taukapoʻi ʻa e tapaká mo e ʻolokaholó.

Naʻa mo e tokotaha faʻu tuʻuakí ʻe kei faingataʻa pē kiate ia ke ne tuʻuaki lelei ʻa e tapaká ʻi he kuongá ni. Naʻe maʻu ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá (1805–44) ʻa e Lea ʻo e Potó ʻi ha fakahā ʻi he taʻu 1833. ʻI he 1921, naʻe ueʻi fakalaumālie ʻa Palesiteni Hiipa J. Kalanite (1856–1945) ʻe he ʻEikí, ʻo naʻinaʻi ai ki he Kāingalotú ke nau moʻui fakamātoato ʻaki e Lea ʻo e Potó.4 ʻI he taimi ko iá, naʻe hanga ʻe he ngaahi tuʻuaki lalahi mo fakaholomamata ʻi he ngaahi faivá ʻo ʻai e ifi tapaká ke hā ngali feʻunga mo e ākengá, fakamānako pea fakafiefia. Naʻe toki pehē ʻe he Toketā Fai-Tafa Pule ʻo e ʻIunaiteti Siteití ʻi he taʻu 1964, hili ia ha taʻu ʻe 43, “ʻOku fakatuʻutāmaki ʻa e ifi tapaká ki he moʻui leleí pea ʻoku mahuʻinga ke fakapapauʻi ʻe he ʻIunaiteti Siteití ʻoku fai ha ngāue fakatonutonu ki ai.”5

ʻOku ʻikai toe fakahalaki ia ʻe he sitetisitika ʻo e kuongá ni ki he ifi tapaká. ʻOku ngalingali ange ke maʻu ʻe he kau ifi tapaká e mahaki mafú, pā kalavá mo e kanisā ʻa e maʻamaʻá ʻi he kau taʻe-ifi tapaká. ʻOku fakafuofua ke liunga 25 ʻa hono fakatupu ʻe he ifi tapaká ʻa e kanisā ʻo e maʻamaʻá.6

Ko ia ko e meʻa naʻe pehē ʻe he filí ʻoku feʻunga mo e ākengá, fakamānako mo fakafiefiá kuo iku ia ki he mamahi mo e mate fakafokifā ʻo ha kakai ʻe lauimiliona.

Ko ha sīpinga ʻe taha ko e kava mālohí. Kuó u muimuiʻi ʻi ha ngaahi taʻu lahi ha savea naʻe kamata ʻi he taʻu 1940 tupú. ʻI he kamataʻangá, naʻe toutou siviʻi ha kakai tangata ʻe toko 268 ʻi he ʻUnivēsiti Hāvatí ʻi he kotoa ʻo ʻenau moʻuí. Naʻe kau atu mo ha niʻihi kehe ki he saveá, kimui ange, kau ai mo ha kakai fefine. Ko e taumuʻa ʻo e ʻuluaki saveá ke ʻilo fekauʻaki mo e lavameʻá mo e fiefiá.

ʻOku ʻi ai ha ngaahi fakakaukau mahuʻinga ʻe tolu ʻi he savea ko ʻení. ʻUluakí, ʻoku ʻi ai e felāveʻi vāofi ʻi he fiefia ʻa e kakai lalahí mo e fiefia ʻa e fānau īkí ʻi he fāmilí, tautautefito ki he ʻofa mo e tokanga ʻa e mātuʻá.7 Ko hono uá ʻoku mahuʻinga ʻa e nofomali fiefia mo melinó ki ha fiefia ʻoku tuʻuloá.8 Ko hono tolú ko e ngaahi nunuʻa kovi ʻo e kava mālohí ki he lavameʻa mo e fiefia ʻi he nofomalí mo e moʻuí. ʻOku hoko ʻa e ngāue hala ʻaki ʻo e kava mālohí ʻi ha vahetolu ʻe taha ʻo e ngaahi fāmili ʻi he ʻIunaiteti Siteití pea ʻoku kau ia hono ʻoatu ʻo e vahefā ʻe taha ʻo e niʻihi kotoa ʻoku fakatokoto ʻi he ngaahi falemahakí. ʻOku kaunga lahi ki he maté, moʻui mahamahakí, mo hono holoki ʻo e lavameʻá.9

Naʻe fakamatala ʻi he ʻuluaki peesi ʻo e nusipepa Washington Post ʻa ia naʻe fekauʻaki mo e fakamatala fakalūkufua ki he moʻui lelei fakafonua ʻi he U.S. ʻo pehē “ʻoku hulu ange e huʻakavaʻia ʻa e kakai fefine ʻi ʻAmeliká, ʻi heʻenau ngaahi faʻeé pe ngaahi kui fefiné, pea ʻoku lahi ange hono tāmateʻi kinautolu ʻe heʻenau inu kava mālohí ʻi ha toe taimi.” Naʻe fakaʻosi ʻaki ʻe he fakamatalá ʻo pehē “ʻoku ʻikai poupouʻi ʻe he fakakaukau fakasaienisi lolotongá e pehē ʻoku lelei e inu fakafuofuá” pea “ʻoku hangē ʻoku fakautuutu ange ʻa e mate mei he kanisaá koeʻuhí ko e maʻu kava mālohí, ʻo tatau ai pē pe ko e hā hono lahí.”

ʻI he ngaahi taʻu lahi kuo hilí, kuo feinga ha ngaahi ʻunivēsiti lahi ʻi he funga ʻo e māmaní ke taʻofi hono fakaʻaongaʻi ʻo e kava mālohí koeʻuhí ko ʻene fekauʻaki mo e ngaahi ʻulungaanga fakatuʻutāmaki ʻo e taʻe-fie-feohí, ʻo kau ai e ngaahi fakamanamana fakasekisualé mo e ngaahi palopalema fakaemoʻui leleí, tautautefito ki heʻene hoko mei hono maʻu ʻo fuʻu tōtuʻa ʻo e kava mālohí. ʻI he taimí ni, kuo fakamoʻoniʻi ʻe he ngaahi fakatotolo fakafaitoʻó hono uesia ʻe he kava mālohí e fakakaukau ʻa e kakai kei talavoú.11

ʻI hono ʻoatu e ngaahi palopalema ki he moʻui lelei fakatāutahá, kuo teʻeki ke u fakakulupu e ngaahi nunuʻa fakatuʻutāmaki kehe ʻo hono fakaʻaongaʻi e kava mālohí ʻo hangē ko e ngaahi fakatuʻutāmaki lolotonga e fakaʻuli konaá, ko e feinga ʻa e kakai tangatá ke nau hūfanga ʻaki e huʻakavaʻiá ki hono fakahoko e ngaahi fakamamahi fakatuʻasino mo fakasekisualé, pea mo e uesia fakaʻatamai ʻa e pēpeé mei manava koeʻuhí ko e maʻu kava mālohi ʻa e kakai fefiné lolotonga e feitamá.12

ʻOku tau vakai ʻi he taimí ni ki he feinga ʻa e tēvoló ke teke ʻa e ngofua fakalao ki hono ngāue ʻaki ʻo e maliuaná ʻo hangē nai ʻoku ʻikai fakatuʻutāmaki feʻunga pē e ifi tapaká, tōtuʻa e inu kava mālohí, mo e ʻopiamú13 ki he sosaietí.

Ngaahi Fili ʻa e Fāmilí

ʻĪmisi
family praying together

ʻOku muimui e ngaahi fili ʻa e fāmilí ʻi ha sīpinga tatau. ʻI he palani ʻa e Tamaí, ʻoku mahino ai e fatongia ʻo e ngaahi fāmilí.

ʻOku tau lau ʻi he “Ko e Fāmilí: Ko ha Fanongonongo ki Māmani,” “Ko e fāmilí ko e tuʻutuʻuni ia ʻa e ʻOtuá. ʻOku mahuʻinga ʻa e mali ʻa e tangatá mo e fefiné ki Heʻene palani taʻengatá. ʻOku maʻu ai ʻe he fānaú ha totonu ke fanauʻi kinautolu ʻi he ngaahi haʻi ʻo e nofo malí, pea ke ohi hake kinautolu ʻe ha tamai mo ha faʻē ʻokú na tauhi ʻa e ngaahi fuakava ʻo e malí ʻi he faitōnunga kakato. Ko e fiefia ko ia ʻi he moʻui fakafāmilí, ʻoku meimei ke toki aʻusia pē ia ʻi he taimi kuo langa ai ʻa e fāmilí ʻi he ngaahi akonaki ʻa e ʻEiki ko Sīsū Kalaisí.”14

ʻOku angamaheni ʻi he taimí ni, ʻi ha sīpinga feliliuaki kehe, ke te fai ha fili ʻi ha founga lelei ʻa ia ʻoku fepaki mo e palani ko ʻení pea ʻoku ʻikai lelei ki he nofomalí mo e fāmilí:

• Ko e fili ʻa e kakai tangatá mo e fefiné fakatouʻosi ke nau fakamuʻomuʻa ʻa e akó mo e maʻuʻanga moʻuí ʻi he nofomalí mo e fāmilí.

• Ko e fili ke fakafuofua pē e tokotahi ʻo e fānaú15 pe taʻofi e fakafanaú ʻi he taimi faingatāmakí.

• Ko e fili ke fetongi e vā toputapu ʻo e nofomalí ʻaki e kau ʻi he ngaahi tōʻonga angaʻulí.

Kuo tāketiʻi ʻe he filí ʻa e kakai fefiné pea kuó ne fakahaaʻi ko e fatongia fakafaʻeé ko ha ngāue taʻeʻaonga ia ʻoku fakaiku pē ki ha moʻui ʻoku taʻefakafiemālie. Kuó ne tāketiʻi e kakai tangatá pea kuó ne fakahaaʻi ʻoku ʻikai mahuʻinga e fatongia fakatamaí pea “ākenga motuʻa” e moʻui mateakí. Ko e fakamoveuveu mo e fakafepaki ʻoku tupu mei he ponokalafí ko ha sīpinga ia ʻo e tōʻonga ʻuli ʻokú ne fetongi e vā toputapu ʻo e nofomalí. ʻOkú ne fakamamafaʻi e tafoki fakaʻaufuli mei he moʻoni mo e māʻoniʻoni ʻa ia ʻoku feinga ki ai ʻa e filí.

ʻOkú ne fakahaaʻi e ngaahi fili ʻoku taʻetāú ke hā ngali taau ʻi heʻene feinga ke aʻusia e ngaahi taumuʻa fakamāmani ʻo e tauʻatāiná mo e tuʻunga tataú. ʻOku iku e ngaahi fili peheé, ke holo lahi ai e tokolahi ʻo e fānau ʻe ala fanauʻi ʻe ha fefine ʻi heʻene moʻuí. ʻOku fakafuofua ki he pēseti ʻe 46 ʻo e kakai ʻi he māmaní ʻoku nau nofo ʻi ha ngaahi fonua ʻoku maʻulalo hifo ʻi he 2.1 ʻa e tokolahi ʻo e maʻu fānaú—ʻa ia ko e tokolahi ʻoku fie maʻu ki he tuʻunga lelei ʻa e kakaí. ʻOku lahi ha ngaahi fonua ʻi ʻIulope mo ʻĒsia ʻoku maʻulalo ange ʻi he tūkunga ko ʻení. ʻOku fakafuofua ke ʻi he 1.3 ʻa e maʻu fānau ʻa ʻĪtali mo Siapaní. ʻOku pehē ʻe holo e tokolahi ʻo e kakai Siapaní mei he 120 milioná ki he 100 miliona ʻi he taʻu 2050.16

Kuo fakamatalaʻi ʻe ha niʻihi e fakamāmani lahi ʻa e holo e tokolahi ʻo e kakaí ko ha “faʻahitaʻu holo momoko ʻo e tokolahi ʻo e kakaí.”17 ʻOku ʻi ai ha ngaahi fonua lahi ʻoku ʻikai ke nau maʻu ha fānau feʻunga ke fetongi e toʻu tangata ʻoku kamata ke mole atú.

Tuku ke u vahevahe atu ha meʻa moʻoni ʻokú ne hohaʻasi au. Naʻá ku maʻu ha aʻusia fakamamahi ʻi Selusalema ʻi he 2016 ʻi he feituʻu Fakamanatua ʻo e Fānaú, ʻa ia ko ha konga ʻo e Senitā ʻo Māmani ki hono Fakamanatua e Fakaʻauha ʻo e Kakai Siú. Ne u kau fakataha mo ʻEletā Sefilī R. Hōlani ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá, fakataha mo ha ongo takimuʻa Siu ʻAmelika ʻi hano tuku ʻo ha pale fakamanatu. ʻOku pehē ko ha fānau Siu ʻe toko taha miliona tupu naʻe mate ʻi hono Fakaʻauha ʻo e Kakai Siú.18

ʻI heʻeku ʻaʻahi ki he misiumé, naʻe lōmekina au ʻe ha ongo kehekehe. ʻI heʻeku tuʻu ʻi tuʻa ke u maʻu ha nongá, naʻá ku fakakaukau ki he fakalilifu ʻo e aʻusia ko iá peá u manatuʻi ʻoku tokolahi tatau e fakatōtama ʻi he ʻIunaiteti Siteití ʻataʻatā pē, mo e tokolahi ʻo e fānau Siu naʻe mate ʻi hono Fakaʻauha ʻo e Kau Siú lolotonga e Tau Lahi hono Ua ʻa Māmaní.19

Naʻe mate e fānau Siú koeʻuhí ko e kau Siu kinautolu, pea ʻoku ʻikai toe ʻi ai ha meʻa ʻe tatau mo ia ʻi he hisitōliá kotoa, ka naʻe mamafa ange kiate au ʻeku ongoʻi e mole ʻa e fānaú. Ko hono ʻomi ʻo e fānaú ki he māmaní ko ha konga toputapu ia ʻo e palani ʻa e Tamai Hēvaní ki he fiefiá. ʻOku tau ongonoa mo manavahē ʻi he fuʻu lahi fau ʻa e fakatōtamá kuo feinga ai hatau tokolahi ke fakangaloki ia ke ʻoua naʻa tau toe fakakaukau ki ai. ʻOku mahino ai hono ʻohofi ʻe he filí e mahuʻinga ʻo e fānaú ʻi he ngaahi tūkunga kehekehe.

ʻOku fie maʻu ke fai ha tokanga makehe ki he fakatōtamá. Mahalo he ʻikai fakaleleiʻi e palopalema ia ko ʻení ʻe he fakahalaiaʻi fakatāutahá pe ngaahi tukuakiʻi loto-fakamāú. Kuo fakatokanga mai ʻe ha niʻihi ke ʻoua te tau fakamaauʻi ha vaka—pe kakai tangata pe fafine—taʻe te tau maʻu ha mahino ki he fuoloa ʻo e folaú mo e ngaahi matangi ne fepaki mo iá.20 Mahalo te u pehē, ʻoku ʻikai ke maʻu ʻe he tokolahi ʻoku nau kau he faʻahinga ngāue ko ʻení ha fakamoʻoni ki he Fakamoʻuí pe ʻilo ki he palani ʻa e Tamaí.

Ka neongo iá, kuo hoko ʻeni ko ha meʻa fakamamahi kiate kinautolu ʻoku nau tui ʻoku tau haʻisia ki he ʻOtuá—ʻo aʻu kiate kinautolu ʻoku ʻikai ke tau ʻi he tui fakalotu tataú. ʻI hoʻo fakatahaʻi ia mo e faʻahitaʻu holo momoko ʻa e tokolahi ʻo e kakaí ʻa ia ne u toki ʻosi lave ki aí, ko ha hia mamafa ia ki hotau sosaietí.

Naʻe akonaki ʻa Palesiteni Sipenisā W. Kimipolo (1895–1985) ʻo pehē: “Ko e fiefia taupotu taha ʻi he nofomalí ʻoku puleʻi ia ʻe ha meʻa mahuʻinga—ʻa ia ko e fakafanaú mo hono ohi hake ʻo e fānaú. … He ʻikai fakaʻatā pe fakanainaiʻi ʻe he Siasí … ha ngaahi tōʻonga ʻokú ne … fakangatangata ʻa e fāmilí.”21

Fakatatau ki he tokolahi mo e vaha ʻo e fānaú, kuo pau ke fakakaukauʻi e moʻui lelei ʻa e faʻeé, pea ʻoku totonu ke fakahoko e fili ko iá ʻe he ngaahi husepānití mo e ngaahi uaifí ʻi he faʻa lotu.22 ʻOku ʻikai totonu ke fakamaauʻi ʻe he niʻihi kehé e ngaahi fili peheé. ʻOku ʻi ai ha kāingalotu faivelenga ʻe niʻihi ʻoku ʻikai ke nau lava ʻo fakafanau pe ʻikai maʻu e faingamālie ke malí. Te nau maʻu e tāpuaki kotoa pē ʻi he kātoanga maʻu pale lahí.23

Ka, kuo poupouʻi ʻe Lusifā ʻa e fakatōtamá pea kuó ne fakalotoʻi ha kakai tokolahi ʻi ha sīpinga feliliuaki ʻoku fakafofongaʻi ʻe he fānaú ha ngaahi faingamālie taʻeʻaonga mo fakamamahi kae ʻikai ko e fiefiá mo e nēkeneká.

Koeʻuhí ko e Kāingalotu kitautolu ʻo e Siasí, kuo pau ke tau taaʻimuʻa ʻi hono liliu e ngaahi lotó mo e fakakaukaú ki hono mahuʻinga ʻo e fānaú. Ko e ʻoho ʻa e filí ʻi he fāmilí ʻa ia naʻá ku toki fakamatalaʻí ʻoku iku ia ki he mamahí.

Kuo folofola ʻe he ʻEikí ko ʻEne ngāué mo ʻEne nāunaú ke “fakahoko ʻa e moʻui taʻefaʻamate mo e moʻui taʻengata ʻa e tangatá” (Mōsese 1:39). ʻOku fokotuʻu e palaní ʻo fakafou ʻi he ngaahi fāmilí. ʻOku mahuʻinga ʻa e mēmipa kotoa pē ʻi he fāmilí, pea ʻoku fakaʻofoʻofa, nāunauʻia mo ʻaonga honau ngaahi fatongiá.

ʻOku mahino ʻaupito ʻa e fanongonongo ki he fāmilí fekauʻaki mo e ngaahi nunuʻa ʻo e ngaahi fili ʻoku ʻikai fenāpasi mo e palani ʻa e Tamaí. ʻOkú ne fakahā mahino mai, “ʻOku mau toe fakatokanga atu, ʻe hanga ʻe he movetevete ʻo e fāmilí ʻo ʻomi ki he kakai fakatāutahá, tukui koló, mo e ngaahi puleʻangá ʻa e ngaahi fakamamahi naʻe kikiteʻi ʻe he kau palōfita ʻo e kuonga muʻá mo onopōní.”24

ʻOku hā mahino mai heni e kātoanga foaki pale lahí mo e nunuʻa ʻo e ngaahi fili ʻoku ʻikai fenāpasi mo e palani ʻa e Tamaí ki he fiefiá.

ʻOku ʻi ai e ngaahi faingataʻa mo e ngaahi feilaulau ʻe pau ke fai ʻi he nofomali mo e tauhi fānau kotoa pē. Ka ko e ngaahi pale ʻoku maʻu ʻi he moʻui ní mo ʻitānití ʻoku fakatou fakaʻofoʻofa moʻoni. ʻOku tafe mai ia mei ha Tamai Hēvani ʻofa.

Monūʻia ʻi he Fonuá

ʻOku ʻi ai ha potu folofola angamaheni ʻi he Tohi ʻa Molomoná ʻoku konga ʻe ua. ʻOku pehē, “ʻE fakatatau pē ki hoʻo tauhi ʻa e ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá ʻa hoʻo monūʻia ʻi he fonuá.” Ko e konga hono uá ʻoku pehē , “Kapau ʻe ʻikai te ke tauhi ʻa e ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá ʻe motuhi atu koe mei hono ʻaó” (hangē ko ʻení, vakai ki he ʻAlamā 36:30). ʻOku mahino ko hono maʻu ʻo e tāpuaki ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní ʻi he talangofuá ko ha tefitoʻi moʻoni mahuʻinga ia ʻo e monūʻia ʻi he fonuá.

ʻIkai ngata aí, ʻoku fokotuʻu ʻe he ngaahi akonaki toputapu ʻo e Siasí ko hono maʻu ha meʻa feʻunga ki heʻetau ngaahi fie maʻú ko e meʻafua lelei taha ia ʻo e monūʻia fakatuʻasinó. ʻOku feinga ʻa Lusifā ʻi heʻene sīpinga feliliuaki ko ʻení ke fakatupulaki e fekumi ki he tuʻumālié mo e feinga ke maʻu e ngaahi koloa mamafá. ʻOku tokolahi ha niʻihi ʻoku nau feinga lahi ke maʻu e tōʻonga moʻui ʻa e kakai koloaʻiá mo ʻiloá. ʻOku ʻikai talaʻofa e koloaʻia ʻaupitó ki he kau mēmipa faivelengá, pe ʻe faʻa maʻu mei ai ha fiefia.

ʻI heʻetau hoko ko e Kaingalotú, kuo tau koloaʻia. ʻOku kau ʻi he ngaahi tuʻutuʻuni fakapotopoto ʻo e meʻa fakapaʻangá ʻa e:

• Fuofua kumi ki he puleʻanga ʻo e ʻOtuá.

• Ngāue, palani mo fakamole fakapotopoto.

• Palani ki he kahaʻú.

• Fakaʻaongaʻi e koloá ke langa hake ʻaki e puleʻanga ʻo e ʻOtuá.

Taumuʻa ʻa Lusifaá

ʻĪmisi
woman on bus

ʻIkai ngata ʻi he feinga ʻa Lusifā ke fakahaaʻi e ngaahi tāpuakí ko e mamahí, ʻokú ne feinga ke fakasiʻia e palani ʻa e Tamaí mo fakaʻauha ʻa e tui kia Sīsū Kalaisi mo ʻEne tokāteliné. Kuo teʻeki ha taimi ʻe lahi fau ai hono ʻohofi ʻo e Tohi Tapú mo e faka-ʻOtua ʻo Sīsū Kalaisí ʻi heʻeku moʻuí ka ko e kuongá ni. Hangē ko ia ne kikiteʻi ʻi he ngaahi folofolá, ʻoku fakaʻaongaʻi ʻe Lusifā ha ngaahi tauhele lahi ke ne ikunaʻi e taumuʻa ko ʻení.

ʻOku kehe pē hono takihalaʻi kita ʻe he filí. Pea ko ha meʻa kehe pē mo ʻete hoko ko ha taha ʻo Hono kau fakafofongá. Naʻe pehē ʻe ʻEletā Niila A. Mekisuele (1926–2004) ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá: “ʻOku fakamamahi e hoko ʻa ha kakai tokolahi ko ha kau fakafofonga ʻo e filí … pea ʻoku … ikunaʻi kinautolu ʻi ha founga faingofua. ʻOku foaki kiate kinatuolu ha kiʻi tuʻunga, paʻanga, fakalangilangi, ongoongo pea nau loto fiemālie leva ke ngāue maʻana ʻokú ne lava ʻo foaki ha faʻahinga ‘pale’ fakataimi pē ka ʻoku ʻikai hano mahuʻinga fakasilesitialé.”25

Mahalo ʻoku ʻikai mo ha toe sīpinga lelei ange ʻo e fakaʻuhinga ki he fakafofongá ka ko e mata meʻa-hā-mai ʻa Līhai ki he ʻakau ʻo e moʻuí pea mo e fuʻu fale lahi mo ʻataʻatā ʻi he Tohi ʻa Molomoná. Naʻe manukiʻi ʻe kinautolu ʻi he falé ʻa kinautolu kuo nau pikitai ki he vaʻa ukameá mo kai ʻi he fua ʻo e fuʻu ʻakaú. Pea ko kinautolu naʻe kaí naʻe kamata ke nau “mā, koeʻuhi ko kinautolu naʻe lolotonga manuki mai kiate kinautolú; pea naʻa nau tō atu ki ha ngaahi hala tapu ʻo puli.” (1 Nīfai 8:27–28).

ʻOku hangē pē ia ko e iku ʻa e ngaahi fili halá ki ha ngaahi nunuʻa fakamamahi, palakū, kovi mo fakataʻelatá.

Fakafehoanaki ʻeni mo e kātoanga foaki pale lahi nāunauʻia kuo talaʻofa maʻamoutolu ʻoku faivelengá. Te ke fonu ʻi he “nāunau ʻo e ʻEikí” pea ʻe “fakamāʻoniʻoniʻi … ʻe he Laumālié ki hono fakafoʻou” ho sinó, pea ʻe foaki atu kiate koe ʻa e meʻa kotoa pē ʻoku maʻu he Tamaí (T&F 84:32, 33; vakai foki ki he veesi 34–38).

ʻI he kātoanga maʻu pale peheé, ko e meʻakai fakalaumālie ʻoku tau keinanga aí ʻoku ifo, konokona, melie, huhuʻa, fakatupu ivi mo langaki moʻui pea te ne fakafiefiaʻi hotau ngaahi lotó. ʻI heʻetau “haʻu ki he Tokotaha Māʻoniʻoni ʻo ʻIsilelí, pea keinanga ʻi he ngaahi meʻa ʻa ia ʻoku ʻikai ke ʻauhá” (2 Nīfai 9:51), te tau lava ʻo muimui ʻi he hala fāsiʻi mo hangatonu te ne ʻave kitautolu ki he Tokotaha Māʻoniʻoni ʻo ʻIsilelí “he ko e ʻEiki ko e ʻOtuá ʻa hono huafá” (2 Nīfai 9:41).

Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. Merriam-Webster’s Collegiate Dictionary, 11th ed. (2003), “paradigm shift,” merriam-webster.com.

  2. Vakai, C. S. Lewis, The Screwtape Letters (1942).

  3. Vakai, Jed Woodworth, “The Word of Wisdom,” in Revelations in Context: The Stories behind the Sections of the Doctrine and Covenants, Matthew McBride and James Goldberg, eds. (2016), 183–89; “The Word of Wisdom,” June 1, 2013, history.lds.org.

  4. Vakai,Ngaahi Akonaki ʻa e Kau Palesiteni ʻo e Siasí: Hiipa J. Kalānite (2002), 215–27

  5. Smoking and Health: Report of the Advisory Committee to the Surgeon General of the Public Health Service, PHS publication no. 1103 (1964), 33; vakai foki, The Health Consequences of Smoking—50 Years of Progress: A Report of the Surgeon General (2014), surgeongeneral.gov.

  6. Vakai, “Health Effects of Cigarette Smoking,” Centers for Disease Control and Prevention, May 15, 2017, cdc.gov.

  7. Vakai, George E. Vaillant, Triumphs of Experience: The Men of the Harvard Grant Study (2012), 108–9.

  8. Vakai, Alvin Powell, “Decoding Keys to a Healthy Life,” Harvard Gazette, Feb. 2, 2012, news.harvard.edu.

  9. Vakai, Vaillant, Triumphs of Experience, 292. ʻI hono fakafehoanakí, naʻe lelei ange e ola ʻo e savea makehe naʻe fai ʻi ha taimi lōloa ki he kau mēmipa ʻoku nau mālohi ʻi he Siasí (vakai, James E. Enstrom and Lester Breslow, “Lifestyle and Reduced Mortality among Active California Mormons, 1980–2004,” Preventive Medicine, vol. 46, no. 2 [Feb. 2008], 133–36).

  10. Kimberly Kindy and Dan Keating, “For Women, Heavy Drinking Has Been Normalized. Thatʻs Dangerous,” Washington Post, Dec. 23, 2016, washingtonpost.com; naʻe hā ʻi he aofangatukú ha lea ʻa Robert D. Brewer mei he Centers for Disease Control and Prevention alcohol program.

  11. Vakai, “Fact Sheets—Underage Drinking,” Centers for Disease Control and Prevention, Oct. 20, 2016, cdc.gov.

  12. Vakai, Anne Schuchat, “The CDC’s Recommendations to Help Prevent Fetal Alcohol Spectrum Disorders,” American Family Physician, vol. 95, no. 1 (Jan. 1, 2017), 6–7, aafp.org.

  13. Vakai, “Inside a Killer Drug Epidemic: A Look at America’s Opioid Crisis,” New York Times, Jan. 6, 2017, nytimes.com.

  14. “Ko e Fāmilí: Ko ha Fanongonongo ki Māmani,” Liahona, Nōv. 2010, 129.

  15. “Ko e liunga ua e pēseti ʻo e kakai taʻu 25 ki he 34, ʻoku ʻikai ha fānau te nau nofo mo ia talu mei he taʻu 1967” (Emily Schondelmyer, “No Kids in the House: A Historical Look at Adults Living without Children,” U.S. Census Bureau, Dec. 20, 2016, census.gov).

  16. Vakai, World Fertility Patterns 2015, United Nations, Department of Economic and Social Affairs, Population Division, 2015, 6, un.org; “Birth and Fertility of the Resident Population,” Istat (Italian National Institute of Statistics), Nov. 28, 2016, istat.it; “The Future of World Religions: Population Growth Projections, 2010–2050, Buddhists,” Pew Research Center, Apr. 2, 2015, 6–12, 102–111, pewresearch.org; Adam Taylor, “It’s Official: Japan’s Population Is Dramatically Shrinking,” Washington Post, Feb. 26, 2016, washingtonpost.com; mo e Ana Swanson, “Japan’s Birth Rate Problem Is Way Worse Than Anyone Imagined,” Washington Post, Jan. 7, 2015, washingtonpost.com.

  17. Vakai, The New Economic Reality: Demographic Winter, BYUtv, byutv.org.

  18. Vakai, “Plight of Jewish Children,” Holocaust Encyclopedia, United States Holocaust Memorial Museum, ushmm.org.

  19. Vakai, Reproductive Health: Data and Statistics: “Abortion,” Centers for Disease Control and Prevention, May 10, 2017, cdc.gov. ʻOku ou fakatokangaʻi kuo holo e fika ʻo e fakatōtamá mei he ngaahi taʻu kuo toki ʻosí, ka ʻoku kei fuʻu lahi pē e mataʻifiká.

  20. Sometimes attributed to Thomas Carlyle (1795–1881); vakai, Tohi Tuʻutuʻuni 1: Kau Palesiteni Fakasiteikí mo e Kau Pīsopé (2010), 17.3.1. ʻOku ʻomi ʻe he konga ko ʻení ha fakaʻatā fakangatangata makehe ki he fakatōtama ʻoku kau ai e tohotohó, hia fakamalaʻiá, tuʻunga moʻui lelei ʻo e faʻeé, mo e ngaahi palopalema lahi ʻi he pēpeé.

  21. The Teachings of Spencer W. Kimball, ed. Edward L. Kimball (1982), 328–29; vakai foki, Eternal Marriage Student Manual (Church Educational System manual, 2003), 14–18, LDS.org.

  22. Vakai, Gordon B. Hinckley, Cornerstones of a Happy Home (pamphlet, 1984), 6, LDS.org.

  23. Vakai, Tohi Tuʻutuʻuni Fika 2: Ko Hono Puleʻi ʻo e Siasí (2010), 1.3.3.

  24. “Ko e Fāmilí: Ko Ha Fanongonongo ki Māmani,” 2.

  25. Neal A. Maxwell, Things As They Really Are (1978), 42.