2018
Fāmilí: Ko e Matavai ʻo e Fiefiá
March 2018


Fāmilí: Ko e Matavai ʻo e Fiefiá

Toʻo mei ha lea ʻi ha fakataha lotu, “Ko e hā ʻOkú Ke Sio Loto Atu Ki Ai ʻi he Moʻuí?” ne fai ʻi he ʻUnivēsiti Pilikihami ʻIongí ʻi he ʻaho 2 ʻo Tīsema 2014. Ke maʻu kakato e leá ʻi he lea faka-Pilitāniá, ʻalu ki he speeches.byu.edu.

Fakalaulauloto ki he tokāteline ʻo e ngaahi fāmili taʻengatá, pea feinga ke ke ʻilo maʻau ʻa e meʻa ʻoku mahuʻinga tahá.

ʻĪmisi
family at dinner table

Kuo matavaivai ʻi he ngaahi taʻu kuohilí e fakakaukau ko ia ko e fāmilí mo e moʻui fakafāmilí ko e tupuʻanga ia ʻo e fiefiá. ʻOku tāpalasia ʻa e tukufakaholo ʻo e fāmilí ʻe ha ngaahi meʻa kehekehe ʻi he māmaní. (ʻI he peesi 18 ʻo e makasini ko ʻení, ʻoku vahevahe ai ʻe ʻEletā Kuenitini L. Kuki e tāpalasia ko iá.) Ka ʻoku ʻi ai ha ngaahi fakatuʻutāmaki ʻoku fekauʻaki mo hotau niʻihi ʻoku ʻilo ki he mahuʻinga, faka-ʻOtua mo e tuʻunga taʻengata ʻo e fāmilí.

Kuo hanga ʻe he māmaní mo hono ngaahi fakatauelé ʻo hiki hake ʻa e ʻulungaanga siokitá pea ngaʻunu ke nau fakafiefiemālie mo fakafaingofuaʻi pē ʻa e meʻa kotoa, ʻo hoko ai e tuʻu laveangofua ʻa e fāmilí mo ʻetau fiefiá. ʻI he taimi lahi, ʻoku faʻa fakaʻuhingaʻi ʻa e fiefia ʻi heʻetau moʻuí ʻaki ʻa e lelei ʻo e “taʻe ʻi ai ha mafasia pe faingataʻá,” ʻa ia ʻoku tau ʻamanaki ai ke “maʻu ha ngaahi tāpuaki lahi ʻaki ha kiʻi ngāue siʻisiʻí.”

Ka ʻoku ʻikai founga pehē ʻa e moʻuí. Naʻe ʻikai fakataumuʻa ia ke faingofua. Naʻe folofola ʻa e ʻEikí ki he Palōfita ko Siosefa Sāmitá: “He ʻe hoko mai ʻa e ngaahi tāpuakí hili ʻa e ngaahi faingataʻa lahi. Ko ia ʻe hokosia ʻa e ʻaho ʻa ia ʻe fakakalauni ai ʻa kimoutolu ʻaki ʻa e nāunau lahi” (T&F 58:4).

Fakanofo ʻe he ʻOtuá

Kuo fakahā mahino ʻe he ʻEikí ʻa e founga ki hono fakatupulaki mo pukepuke ʻo ha fāmili mālohí. ʻOku fakaafeʻi kitautolu kotoa ke tau ako mo moʻui aki ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻi he “Ko e Fāmilí: Ko Ha Fanongonongo ki Māmani.” ʻIkai ngata aí, ʻoku fie maʻu ke tau fakatokangaʻi ʻoku mahuʻinga ʻa e feilaulaú mo e tuí ki heʻetau maʻu ha ivi mo e fiefia fakataautaha ʻi he moʻui fakafāmilí.

ʻOku fakahā ʻi he fanongonongo ʻa e fāmilí “ko e mali ʻi ha vā ʻo ha tangata mo ha fefine naʻe tuʻutuʻuni ia ʻe he ʻOtuá pea ko e fāmilí ko e uho ia ʻo e palani ʻa e Fakamoʻuí ki he ikuʻanga taʻengata ʻo ʻEne fānaú.” ʻOku toe hoko atu ʻo pehē “ʻoku kei tuʻu maʻu pē ʻa e fekau ko ia ʻa e ʻOtuá ki Heʻene fānaú ke nau fanafanau mo fakatokolahi ʻa māmaní.”1

ʻOku pehē ʻe ha kakai tokolahi, kuo liliu lahi e fakakaukau mo e taumuʻa ʻo e fāmií. Kuo lahi fau hono ohi mai ʻe he sosaietí e fakakaukau ʻo e “hōhoa tatau” ʻi he vahaʻa ʻo e ongomeʻa malí, ʻa ia ʻoku tuku taha pē ʻena tokangá ki heʻena fie maʻú mo e ongó kae ʻikai ko e fie maʻu ʻa e fānaú. Ko hono olá, ʻoku mali ha tokolahi hili haʻanau feohi fuoloa kae ʻikai ko haʻanau fakalakalaka hili haʻanau fakahoko ha feohi ʻoku tāú. Kuo hoko ʻa e fekumi ko ia ki ha tokotaha totonú, vakaiʻi e tuʻunga ʻo ha vā fetuʻutakí ʻaki e nonofo fakasekisualé, pe feinga ke maʻu ha tōʻonga moʻui tuʻumālie ʻa ia ʻe makatuʻunga mei ai hono aleaʻi e vahevahe ʻena koloá ʻo kapau te na māvaé, ko ha meʻa angamaheni ia kuo pau ke fai kimuʻa peá na toki fakakaukau ke na malí.

ʻOku kehe ia mei he meʻa ʻoku akoʻi mai ʻe he folofolá mo e kau pālofita ʻo e ʻaho ní. ʻOku tau fokotuʻu ʻa e nofomalí ʻi he fakavaʻe ʻo e angamaʻá mo e faitōnunga kakató, ʻaki e taumuʻa ke faʻu mo ohi hake ha fāmili. Naʻe akonaki ʻa Palesiteni Sipenisā W. Kimipolo (1895–1985) ʻo pehē: “ʻOku ʻi ai ha tokolahi ʻoku nau lea mo tohi ʻo fakafepaki ki he nofomalí. ʻOku ʻi ai mo haʻatau kakai ʻoku nau fakatoloi ʻa e nofomalí pea fakakikihiʻi ia. … ʻOku mau ui ki he kakai kotoa pē ke nau tali ʻa e mali [tukufakaholó] ko e makatuʻunga ia ʻo e fiefia moʻoní. … Ko hono moʻoní, kapau ʻe mali ha ongo meʻa te na lava leva ke ohi hake ha fāmili.”2

Ko e ngaahi lea ʻeni ʻa e palōfita moʻuí ʻi he taimi naʻá ku kei talavou ai mo hoku hoa ko Kilisitiané, pea naʻá ma falala mo muimui ki heʻene faleʻí. Naʻá ma tūʻulutui ʻi he ʻōlita ʻo e Temipale Peeni Suisalaní, ʻi homa taʻu 20 mo e 22. Naʻá ma taau mo e fuakavá, ne ʻikai ke mahino lelei kiate kimaua e meʻa ʻe hoko maí, ne ʻikai haʻama taukei ngāue pe ʻosi ʻema akó, pea naʻá ma masiva ʻaupito.

Ko e meʻa pē naʻá ma maʻú ko ha feʻofaʻaki lahi ʻaupito mo ha ngaahi ongo fakafiefia. Ka naʻe kamata leva ke ma langa homa fāmilí. Naʻe ʻikai ke toe tatali ʻema fanafanaú, pea fie maʻu ke ma fepoupouaki ʻi heʻema akó. Naʻá ma tui mālohi ki he talaʻofa ʻa e ʻEikí ʻoku pehē “kapau ʻoku mou tauhi ʻa ʻene ngaahi fekaú ʻokú ne tāpuakiʻi mo fakamonūʻiaʻi ʻa kimoutolu” (Mosaia 2:22).

Pea naʻá Ne fai ia. Naʻe lolotonga ako ʻa Kilisitiane ʻi he akoʻanga nēsí, ʻi he taimi naʻá ma mali aí. Naʻe kau ʻi heʻema palaní ʻa e fie maʻu ke ʻuluaki maʻu ʻa hono fakaʻilonga fakaakó, ka ʻi he taimi tatau naʻá ma fai mo e fili mahuʻinga ke fakahoko ʻema fakaʻānaua ke faʻu ha fāmilí. Ko hono olá, ne fanauʻi ʻema ʻuluaki pēpeé ʻi ha uike ʻe ua kimuʻa pea lavaʻi lelei ʻe Kilisitiane ʻene sivi ke hoko ko ha nēsí.

Ko e ʻahó ni, hili ia ha taʻu ʻe 40, ʻokú ma houngaʻia ʻi heʻema langa fakataha ko ia homa fāmilí. Ne hoko ʻo taʻe-fakaʻaloʻalongaua ʻema tui ki he ʻOtuá mo homa vā fetuʻutakí ʻi heʻema mamata ki hono tataki kimaua ʻe he toʻukupu ʻo e ʻEikí, ʻi he ngaahi founga ʻo hono langa homa puleʻangá ʻi he māmaní. ʻE hokohoko atu e tupulaki ʻa e puleʻanga ko ʻení pea ʻe pehē ai pē ʻo taʻengata.

Loto Fiemālie ke Fai ha Feilaulau

ʻĪmisi
family walking

Naʻá ma mateuteu mo loto fiemālie ke ma fakahoko ha feilaulau, ʻi heʻema taumuʻa ke ma fiefiá. Naʻá ma tali ʻa e fatongia fakalangi kuo fakanofo ki he tamaí ke “tokangaʻi” mo “tauhí” pea ki he faʻeé ke tokoni “ki hono lehilehiʻi ʻo ʻenau fānaú.”3 Naʻe akonaki ʻa Suli B. Peki, ko e Palesiteni Lahi mālōlō ʻo e Fineʻofá, ʻo pehē: “Ko e fatongia lakanga fakataulaʻeiki ʻo e ngaahi tamaí ke tokangaʻi pea mo tuku atu ʻa e ngaahi ouau ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ki he toʻu tangata hokó. Ko e fatongia lakanga fakataulaʻeiki ʻo e ngaahi faʻeé ke nau tākiekina. Ko ha ngaahi fatongia mahuʻinga, fakaʻofoʻofa mo fepoupouaki ʻeni.”4

ʻOku ʻikai ʻuhinga ʻa e fetokoniʻaki ʻi ha nofomali ʻoku hoa-ngāue tuʻunga tataú ke fakatou fai ʻa e meʻa tatau pe fakahoko fakataha e meʻa kotoa pē pe vahevahe tatau e fatongiá. ʻOku tau maʻu e mahino mo tali ha ngaahi fatongia kehekehe ʻa ia ne ʻomi ʻi ha fokotuʻutuʻu fakalangi ʻo hangē ko ia ʻoku hā ʻi he fanongonongo ki he fāmilí. ʻOku ʻikai ke tau muimui kitautolu ki he māmaní ʻi he meʻa ko ia ʻoku ui ko e “tauʻatāiná,” ʻa ia ʻoku moʻui pē ʻa e husepāniti mo e uaifí ke fakahoko e ngaahi meʻa ʻokú na loto ki aí. ʻOku tau moʻui ʻaki e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí; ʻoku fepoupouaki ʻa e husepānití mo e uaifí, pea feinga ʻa e fāmili ke nau uouangataha mo moʻui taʻesiokita.

Mahalo ʻe pehē ʻe hamou niʻihi: “Ka, ʻoku kehe homau tūkungá ʻomautolu. ʻOku ʻikai lelei ʻa e māmaní ʻi he kuongá ni. Kuo pau pē ke ʻi ai ha ngaahi fakaʻatā makehe.” ʻOku moʻoni ia, ka ʻoku ou feinga au ke akoʻi ʻa e tuʻutuʻuni pe ko e lelei fakalangí pea tuku kiate koe ke ke fehangahangai mo e ngaahi meʻa ke fakaʻataá ʻi hoʻo ʻaʻeva ʻi he moʻui ní.

ʻI he palani maʻa homau fāmilí, naʻa mau loto ke nofo ʻa Kilisitiane ʻi ʻapi ʻo lehilehiʻi ʻema fānaú. Ne pau leva ke fai ha feilaulau. Ne ʻikai fuoloa mei heʻema ʻilo ʻe fanauʻi mai ha pēpeé, naʻe fakamanatu mai ʻe Kilisitiane ʻa e fili naʻá ma fai fakataha kimuʻa peá ma malí, ʻe taʻofi leva ʻene ngāué ʻi he taimi ʻe fanauʻi mai ai ʻa e pēpeé. Naʻá ku feinga ke u fakaʻehiʻehi mei he meʻa naʻá ku ʻiloʻi ko ha fakalahi fatongiá ʻaki ʻeku talaange ʻokú ne ʻomi ha vahe tolu ʻe taha ʻo e paʻanga hū mai ki homa fāmilí. Naʻá ne tali mai ʻo pehē, “Te u tokangaʻi ʻe au e fānaú, ka ke tokangaʻi ʻe koe hono ʻomi ha meʻatokoni maʻatautolú.”

Naʻá ku ʻiloʻi naʻá ne moʻoni; naʻá ma ʻosi aleaʻi fuoloa pē ia kimuʻa. Naʻe fenāpasi ia mo ʻema taumuʻa ki he moʻui fakafāmilí, naʻe fenāpasi ia mo e ngaahi lea ʻa e kau palōfita moʻuí, pea naʻe ongo tonu ia. Ko ia ai naʻá ne nofo leva mei he nēsí naʻe totongi leleí ke ne vāofi mo e fānaú mo tokangaʻi ʻenau ngaahi fie maʻu fakaʻahó, pea naʻá ku feinga leva ke ngāueʻi ha meʻatokoni mo ha nofoʻanga. Naʻe tāpuakiʻi kimautolu ʻe he ʻEikí ke mau malava ʻo fakahoko ʻa e tafaʻaki ko ia ʻo ʻemau taumuʻá.

Naʻe malava ke ma fai fakataha mo ha ngaahi meʻa kehe ʻo fakatatau mo homa taimí, ʻo hangē ko e fatongia fakamātuʻá, akonakí, fai fakahinohinó, fakamaʻa ʻapí ʻo aʻu ki hono fetongi e taipa e fānaú. Naʻe malava hono vahevahe e ngaahi fatongiá koeʻuhí he ko e founga ia naʻe fakataumuʻa ki ai ʻemau moʻui fakafāmilí.

Naʻá ku ʻilo mo Kilisitiane ʻi he taimi naʻá ma ngāue ai ʻi he tui mo falala ki he ʻEikí, naʻá Ne tokoniʻi kimaua ke fai ʻa Hono finangaló ʻi Heʻene foungá ʻo fakatatau ki Heʻene taimí. ʻOku ou fie fakahā heni naʻe ʻikai ʻuhinga ʻEne foungá, ʻe hoko maʻu pē ʻa e meʻa naʻá ma fakakaukau ki aí. Naʻe fie maʻu ʻi he taimi ʻe niʻihi ke ma faʻa kātaki, toe lahi ange ʻema feingá, pea ʻi he taimi ʻe niʻihi naʻe hangē naʻe siviʻi ʻe he ʻEikí ʻema moʻui mateakí. Ka, naʻe ueʻi fakalaumālie maʻu pē kimaua ʻe heʻema taumuʻá pea naʻe hoko ia ko ha fakavaʻe ʻo ʻema ngaahi fili mahuʻinga tahá.

Ko ha meʻa ʻe taha naʻá ku sioloto maʻu pē ki ai mo Kilisitiane ko haʻama kau fakataha mo ʻema fānaú ʻi he loki silesitiale ʻo e temipalé, ko ha teuteu ki he ʻaho ʻokú ma ʻamanaki atu ke aʻusia ai ha fiefia mo ha nāunau taʻengata. ʻI he ngaahi taʻu kuohilí kuó ma ʻave tahataha ʻema fānaú ke maʻu honau ngaahi ouau fakatemipalé, ko hano fakataipe ia ʻo hono fakafoki kinautolu ki heʻetau Tamai Hēvaní hili hano akoʻi kinautolu ki he ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e māʻoniʻoní. Kuó ma kaungā kau mo ha toko tolu ʻo ʻema fānaú ʻi he ngaahi ʻōlita ʻo e temipalé ʻi heʻenau mali mo honau ngaahi ʻofaʻangá, pea ʻokú ma ʻamanaki atu ʻe toe hoko mo ha ngaahi mali temipale ʻi he kahaʻú.

Kuo teʻeki ai ha meʻa te ne ʻomi ha fiefia mo ha fakafiemālie lahi peheni ki heʻema moʻuí ka ko e fiefia kuó ma maʻu ʻiate kimaua pē mo homa hakó. ʻI he taimi pē naʻe mahino ai kiate kimaua ko e ngaahi kamataʻanga ʻeni ʻo ha fakalakalaka taʻengata pea ko e ʻuluaki tuʻunga ia ʻo ʻemau fiefiá mo e nēkeneká, naʻá ma—pea ʻokú ma—loto fiemālie ke feilaulauʻi e meʻa kotoa ke ma moʻui ʻaki e tokāteline ʻo e fāmilí pea ke ma mātā tonu ki hono fakahoko kakato ʻo ʻema taumuʻá.

ʻOku ou fakaafeʻi koe ke ke fakakaukauloto ki he tokāteline ko ʻení pea ke ke ʻilo moʻoni maʻau ʻa e meʻa ʻoku mahuʻinga tahá. ʻOku ʻi he uho ʻo ʻetau moʻuí ʻa e faʻahinga fiefia ko iá. Pea ʻoku tupulaki maʻu pē ʻa e fiefia ʻoku maʻu mei ha vā fetuʻutaki fakakaungāmeʻa ʻi he vahaʻa ʻo e husepānití, uaifí mo e fānaú.

Fakahoko Hoʻo Taumuʻá

ʻĪmisi
family on the swings

Hili hoʻo ako e tokāteline ʻo e fāmilí pea fokotuʻu mo ha taumuʻa ki hoʻo fiefiá, te ke ongoʻi ʻoku tō mamafa kiate koe ke fakaʻaongaʻi ʻa hoʻo taumuʻá.

Naʻá ku kiʻi lotosiʻi ʻi hono fuofua fakasītuʻaʻi au ʻi heʻeku ʻeva kia Kilisitiané. Naʻe ʻamanaki ke u kamata ngāue maʻá e Siasí lolotonga ʻeku kei ʻi he taautaha kei talavoú, ka ʻi ha ʻaho ʻe taha ne u maʻu ai ha ueʻi fakalaumālie makehe. Lolotonga ʻeku kau ʻi ha ouau ʻi he Temipale Suisalaní ne u ongoʻi ʻi hoku lotó ha leʻo ne pehē mai: “ʻĒliki, kapau he ʻikai te ke feinga fakamātoato ke ke mali pea hū ki he fuakava foʻou mo taʻengatá, he ʻikai ke ʻi ai ha faikehekehe ʻiate koe ʻa e ngaahi akonaki mo e ngaahi tāpuaki kuo talaʻofa ko ʻení.” Ko ha ui ia naʻá ne fakaʻaaki au ʻi hoku taʻu 21, pea talu mei ai mo ʻeku feinga mālohi ke u taau mo e tāpuaki ko iá.

ʻOku ou fakaafeʻi kimoutolu ke mou fokotuʻu ha ngaahi taumuʻa fakataautaha ke mou ngāueʻi ʻo fakatatau mo hoʻomou vīsoné. ʻOku tau lau ʻi he Malanga ʻAki ʻEku Ongoongoleleí: “ʻOku tala ʻe heʻetau ngaahi taumuʻá ʻa e ngaahi holi ʻo hotau lotó pea mo e mahino ʻoku tau maʻu fekauʻaki mo e meʻa te tau lava ʻo fakahokó. ʻOku fakafou ʻi heʻetau ngaahi taumuʻá mo e ngaahi palaní, ʻa hono liliu ko ia ʻo ʻetau ngaahi ʻamanakí ke hoko ko ha ngāué. Ko e fokotuʻu taumuʻá mo e palaní, ko ha ongo ngāue ia ʻoku fai ʻi he tui.”5

ʻOua te ke vaʻinga ʻaki ʻa e ngaahi meʻa toputapú. Ko hoʻo aʻu pē ki ha taʻu motuʻa ʻoku feʻunga mo e malí, ʻoua te ke faikaumeʻa fakavaʻivaʻinga. ʻOua ʻaupito naʻá ke maumauʻi ho ʻinasi tukufakaholo taʻengatá ʻaki haʻo fai ha meʻa te ne taʻofi koe mei hono fakahoko e ngaahi fuakava mahuʻinga taha ʻi he temipalé. ʻI hoʻo fai lelei ki he tokotaha kotoa ʻokú ke kaumeʻa mo ia ʻa ia ʻe malava pē ke hoko ko haʻo hoa taʻengatá, he ʻikai ʻaupito te ke fai ha ngaahi meʻa taʻetaau te ne maumauʻi fakatuʻasino pe fakalaumālie hoʻomo feohí pe taʻofi ʻa hoʻo moʻui tāú mo fakaʻalongaua ki hoʻo vīsoné. ʻI hoʻo moʻui tāú, he ʻikai teitei veiveiua ʻa hoʻo fakakaukau fakalaumālié, pea te ke maʻu maʻu pē ʻa e ngaahi fakahinohino ʻa e Laumālié. ʻE poupouʻi mo fakapapauʻi ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní kiate koe ʻa hono totonu ʻo e ngaahi fili mahuʻinga taha ko ʻeni ʻi hoʻo moʻuí, ʻo tatau ai pē kapau te ke manavahē.

Ke ke haʻisia ki he ʻEikí ʻo fakatatau mo hoʻo taumuʻá pea mo e ngaahi meʻa ke ke ngāueʻi ʻi he moʻuí. ʻOua naʻa toe fakatatali ʻo kapau ʻoku ʻi ai ha meʻa ʻoku fie maʻu ke ke fakatomala mei ai. ʻOku mahuʻinga fau ʻa e moʻuí ni mo e moʻui taʻengatá ke toe “fakatatali ʻa e ʻaho ʻo hoʻomou fakatomalá” (ʻAlamā 13:27; 34:33). Muimui ki he fakaafe ʻa e palōfita ʻa e ʻOtuá, ʻa ia ʻokú ne poupouʻi kitautolu ke tau “kole ki he Tamaí ʻi he huafa ʻo Sīsuú koeʻuhi ko e ngaahi meʻa kotoa pē te mou masiva aí. ʻOua ʻe taʻetui, kae tui pē, pea kamata ʻo hangē ko e fai ʻi he ngaahi ʻaho ʻi muʻá, pea haʻu ki he ʻEikí ʻaki homou lotó kotoa, pea ngāueʻi homou fakamoʻui ʻomoutolu ʻi he manavahē mo e tetetete ʻi hono ʻaó.” (Molomona 9:27).

ʻOku ou fakatokangaʻi ʻe fie maʻu ʻe hamou niʻihi, ʻo fakatatau mo homou tūkungá, ke mou fakafenāpasi e vīsone mahuʻinga ʻa ha fāmili lelei ke feʻunga mo homou tūkunga fakatāutahá. Ka kuó u ako ʻe tokoniʻi kitautolu ʻe he ʻEikí ʻi heʻetau ngāue ʻi he tui mo muimui ki he taumuʻá ʻi he lahi taha te tau lavá.

Ko e Tefitoʻi Moʻoni ʻo e Ikuná

ʻOku kau ʻi he ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí ʻa e meʻa fakafiemālie tahá. Ko e tafaʻaki ia ʻo e ikuna pe kakato ʻo ʻetau tui ki he ʻEiki ko Sīsū Kalaisí. Naʻe naʻinaʻi mai ʻa Molonai ke tau nofo maʻu pē ʻi he hala ʻoku moʻoní, “ʻo falala taha pē ki he ngaahi lelei ʻa Kalaisí, ʻa ia ko e tupuʻanga mo e fakahaohaoaʻanga ʻo ʻenau tuí” (Molonai 6:4).

Makatuʻunga ʻi heʻetau tui kia Sīsū Kalaisí, te tau lava ʻo tulifua ki he hala ʻoku fie maʻu ke tau fou ai ʻi he moʻui ní. Ka ʻo kapau te tau humu koeʻuhí ko hotau ngaahi vaivaí pe ʻikai ke tau maʻu e ngaahi faingamālié, te Ne tokoniʻi kitautolu, fakaaʻu e fonongá, pea hoko ko e fakahaohaoaʻanga ʻo ʻetau tuí. Naʻá Ne folofola ʻo pehē, “He ko au, ko e ʻEikí, te u fakamāuʻi ʻa e tangata kotoa pē ʻo fakatatau ki heʻenau ngaahi ngāué, pea fakatatau ki he ngaahi holi ʻo honau lotó.” (T&F 137:9).

ʻOku tau lau ʻi he Tohi Tuʻutuʻuni Fika 2, “Ko e kāingalotu faivelenga ko ia ʻoku ʻikai lava ʻi honau ngaahi tūkungá ke nau maʻu ʻa e ngaahi tāpuaki ʻo e mali taʻengatá mo e tuʻunga ko e mātuʻa ʻi he moʻui ko ʻení, te nau maʻu ʻa e ngaahi tāpuaki kotoa ko ia ne ʻosi talaʻofa ʻakí ʻi ʻitāniti, ka kuo pau ke nau tauhi e ngaahi fuakava ne nau fakahoko mo e ʻOtuá.”6

ʻOku ou fakamoʻoni naʻe ʻafioʻi ʻe he ʻEikí ʻa ʻEne folofolá ʻi Heʻene pehē “ʻoku ʻikai lelei ke toko taha pē ʻa e tangatá” (Sēnesi 2:18) pea ko ʻEne fie maʻu taupotu tahá ke maʻu ʻe Heʻene fānaú ʻa e “kakato ʻo e fiefiá” (Mōsese 7:67). Ko ia ai, tauhi maʻu pē ʻa hoʻo taumuʻá ke ke manatuʻi pea “feinga ki he taumuʻa ko ia ʻo e nofo ʻi ha fāmili taʻengatá. ʻOku ʻuhinga ʻeni ke teuteu ke hoko ko ha hoa moʻui taau pea mo ha ngaahi tamai pe ngaahi faʻē ʻofa. ʻI he taimi ʻe niʻihi he ʻikai lava ʻo fakahoko ʻa e ngaahi tāpuaki ko ʻení kae ʻoua kuo aʻu ki he moʻui ka haʻú, ka ko e taumuʻa taupotu tahá ni ʻoku tatau ia ki he tokotaha kotoa.”7

ʻOku ou ʻilo ʻoku tatau pē e tokolahi ʻo e kakaí mo e lahi ʻo e ngaahi tūkunga kehekehe ʻi he māmaní. ʻOku ou ʻilo ʻoku lahi e faikehekehe ʻi he ʻulungaanga fakafonuá, tukufakaholó mo e ngaahi ʻamanakí. Ka, ʻoku taʻengata mo moʻoni ʻa e ngaahi tokāteline mo e tefitoʻi moʻoni ko ʻení, pea ʻe pehē ai pē neongo e ngaahi tūkunga fakataautaha ʻo ʻetau moʻuí. ʻOku ou falala kakato ʻi hoʻo fekumi fakamātoato mo fakakaukau ʻi he faʻa lotu ki he ngaahi tokāteline mo e ngaahi tefitoʻi moʻoni ko ʻení, te ke malava ke fakatupulaki ai ha taumuʻa fakataautaha ʻi hoʻo moʻuí, ʻa ia ʻe fakahōifua ki he ʻEikí pea fakatau ki hoʻo fiefia māʻongoʻonga tahá.

Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. “Ko e Fāmilí: Ko ha Fanongonongo ki Māmani,” Liahona, Nōv. 2010, 129.

  2. Spencer W. Kimball, “Guidelines to Carry Forth the Work of God in Cleanliness,” Ensign, May 1974, 6.

  3. “Ko e Fāmilí: Ko Ha Fanongonongo ki Māmani,” 129.

  4. Suli B. Peki, ngaahi lea ʻi he fakataha ako ʻo e konifelenisi lahí, ʻOkatopa 2009.

  5. Malanga ʻAki ʻEku Ongoongoleleí: Ko ha Fakahinohino ki he Ngāue Fakafaifekaú (2004), 176.

  6. Tohi Tuʻutuʻuni Fika 2: Ko Hono Puleʻi ʻo e Siasí (2010), 1.3.3.

  7. Tohi Tuʻutuʻuni Fika 2, 1.3.3.